Zmian w sztuce wojennej po II wojnie światowej było o wiele więcej niż dotychczas wy-mienione. Przede wszystkim podjęto próbę określenia charakteru przyszłej wojny. Na pod-stawie jej zasięgu oraz używanych sił i środków najczęściej wyszczególniano:
9 l. Wyszczelski: Wizje prowadzenia wojen w myśli wojskowej XX wieku i ich wpływ na zmiany w sztuce wojennej. cz. II.
Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2001, s. 8.
10 J. Orzechowski: Dowodzenie i sztaby. II wojna światowa i współcześnie. T. IV. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1986, s. 346.
– wojnę totalną w wymiarze globalnym, wszechogarniającą i nieograniczoną w odniesie-niu do używanych w niej sił i środków;
– wojnę ograniczoną do celów, zasięgu i stosowanych środków walki;
– wojnę lokalną, z reguły ograniczoną do dwóch uczestniczących w niej państw;
– zimną wojnę mającą zapewnić już w czasie pokoju określoną przewagę nad potencjal-nym przeciwnikiem, głównie w dziedzinie ekonomii, ideologii oraz sfery psychiki11.
W światowej refleksji teoretycznej po II wojnie światowej można odnaleźć wzmianki o in-nego rodzaju prognozowanych wojnach, w tym wojnach niekonwencjonalnych12. Z prakty-ki wynika, że taprakty-kie wojny i konflikty zbrojne są realne. Przykładem – wojna w Wietnamie oraz wojny narodowo-wyzwoleńcze w Afryce, w tym wojna o wolność Algierii, podczas któ-rej udoskonalono taktykę partyzantki miejskiej.
Pojawienie się nowych środków walki, głównie broni jądrowej, spowodowało, że zaczęto przypisywać znaczenie zwłaszcza początkowemu okresowi przyszłej wojny. Pojawiły się przesłanki, że już w pierwszych dniach wojny jest możliwe osiągnięcie ważnych celów stra-tegicznych. Wyróżniano dwa wyraziste okresy przyszłej wojny: okres początkowy i zasad-niczą jej fazę. Niektórzy dowódcy i teoretycy wojskowi twierdzili, że właśnie w tym począt-kowym krótkim okresie wojny będzie możliwe – w wyniku użycia broni jądrowej – znaczne osłabienia potencjału przeciwnika. Mimo to w końcu lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku sądzono, że wojna w wymiarze światowym będzie długotrwała. Wizję tę znacz-nie zmodyfikowano na początku lat sześćdziesiątych minionego stulecia. Wówczas sądzo-no, że wynik wojny będzie uzależniony od wyników pierwszych uderzeń jądrowych13. Znaczna część teoretyków wojskowych starała się nawet negować potrzebę wyodrębniania początko-wego okresu wojny. Prowadziło to do przyjęcia tezy, że przyszła wojna światowa będzie trwa-ła krótko i najprawdopodobniej będzie przebiegatrwa-ła w szybkim tempie14.
Wzrost międzynarodowego napięcia wywołany zimną wojną, datujący się od końca lat czterdziestych XX wieku, spowodował liczebny i technologiczny rozwój tego rodzaju broni oraz stał się impulsem do wypracowywania teoretycznych wizji jej wykorzystania na polu walki. W Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji tuż po zakończeniu II wojny światowej niektórzy teoretycy wojskowi przedstawiali koncepcje prowadzenia przyszłych wojen z użyciem broni atomowej. Amerykanie byli przeświadczeni, że już nigdy nie powsta-nie taka sytuacja, że po wybuchu wojny kraj […] będzie mógł całymi miesiącami korzystać z względnego bezpieczeństwa, by zmobilizować, wyszkolić i wyposażyć zdolne do walki siły zbrojne15. Broń atomowa miała być dla Stanów Zjednoczonych gwarantem uzyskania domi-nacji militarnej w świecie. Ponieważ wówczas jedynym nosicielem tej broni mogło być nictwo strategiczne, sugerowano, żeby podstawę […] organizacji wojskowej stanowiło lot-nictwo16. Miało ono stosować zasadę prowadzenia blokady powietrznej własnego terytorium.
11 Ibidem.
12 szerzej: l. Wyszczelski: Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów. Myśl wojskowa od powstania do końca lat osiemdziesiątych XX wieku. Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009, s. 422–533.
13 Współczesna wiedza wojskowa. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1972, s. 422.
14 Ibidem.
15 D.O. smith: Doktryna wojenna USA. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957, s. 187.
16 Ibidem, s. 188.
Doświadczenia II wojny...
Uważano, że postęp techniczny naszego wieku nakazuje […] uważać blokadę powietrzną za główną formę przyszłej wojny17.
Uogólniając, zwolennicy wojny z nieograniczonym użyciem broni jądrowej roztaczali wizję wojny powszechnej. Definiowano ją jako konflikt zbrojny, w którym walczące mo-carstwa lub koalicje posiadające broń jądrową wyzyskują wszystkie posiadane środki.
Taką wojnę cechuje brak jakichkolwiek ograniczeń, również ograniczeń co do użycia bro-ni jądrowej18. Większość teoretyków amerykańskich uważała, że powszechna wojna ją-drowa nie będzie miała granic geograficznych, obejmie cały świat i przybierze postać kon-fliktu globalnego.
Inny pogląd wyrażał wybitny dowódca z okresu II wojny światowej gen. James Maurice Gavin. Twierdził, że zmasowane uderzenie odwetowe, jak wskazuje doświadczenie, nie może być wyłącznym i samodzielnym środkiem zapewnienia zwycięstwa19. W tego rodza-ju wojnie powietrznej decydujące znaczenie przypisywano bombowcom strategicznym uzbrojonym w broń jądrową. Za taką teorią opowiadali się generałowie: Dale O. Smith, Curtis LeMay, Thomas D. White i Thomas S. Power. Ten ostatni w 1959 roku wydał pra-cę Design for Survival, w której wypowiedział się na temat metod prowadzenia przyszłej wojny.
Do połowy lat pięćdziesiątych XX wieku rozwijano broń jądrową w kierunku budowy ładunków o coraz większej mocy. Jakościowy skok nastąpił po wprowadzeniu do arsena-łów uzbrojenia mocarstw atomowych broni wodorowej, która zdecydowanie przewyższa-ła broń atomową pod względem mocy i siły niszczenia. Od tego czasu pociski o ogrom-nej mocy rażenia były konstruowane jako bomby lotnicze, następnie jako głowice rakietowe.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku sądzono, że użycie strategicznych środków rakietojądrowych zmieni dotychczasowe wyobrażenie o teatrze działań wo-jennych. Zamiast dotychczasowego tradycyjnego podziału na sferę bezpośrednimi dzia-łaniami wojennymi objęto zaplecze, które w znacznie mniejszym stopniu było narażone na oddziaływanie przeciwnika. Przyszły teatr działań wojennych miał objąć lądowe, mor-skie i powietrzne obszary kontrolowane przez walczące koalicje. W ramach jednego te-atru działań wojennych będą się kształtowały dwa zasadnicze fronty walki zbrojnej: ze-wnętrzny front wojny, na którym będą wykonywane zadania strategiczno-operacyjne, oraz wewnętrzny front wojny, w którego ramach będą działały siły i środki przeznaczone do zabezpieczenia działań wojsk operacyjnych, także zwalczania desantów morskich i po-wietrznych.
Już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku niektórzy amerykańscy teo-retycy, między innymi Henry Kissinger, Maxwell Davenport Taylor i Bernard Brodie, kry-tykowali strategię zmasowanego odwetu i optowali za wypracowaniem strategii elastycz-nego reagowania. Jej pomysłodawcą był generał Taylor, który w rozprawie o polskim tytule Niepewna strategia zaproponował, żeby strategię zmasowanego odwetu zastąpić
17 Ibidem, s. 181.
18 Army Field Manuel (FM 100-5), s. 8.
19 J.M. Gavin: Cavalry and I Don’t Mean Horses. harper’s IV, s. 54.
strategią elastycznego reagowania. Oznaczało to zdolność do kontrakcji na wszelkie we-zwania oraz skuteczne działanie w dowolnej sytuacji. Strategia ta została rozwinięta w 1961 roku w artykule Bezpieczeństwo nie czeka20. Brodie głosił teorię wojny ograniczo-nej. Twierdził, że musi występować w niej czynnik dobrowolnych ograniczeń. Jeśli okre-ślenie „wojna ograniczona” ma mieć jakieś znaczenie, musi w niej zawsze wystąpić jed-no podstawowe ograniczenie: należy bezwzględnie unikać bombardowania miast bronią jądrową.
Wojny ograniczone sklasyfikował Henry Kissinger. Wyróżnił:
– wojny między małymi państwami niewchodzącymi w orbitę interesów wielkich mo-carstw;
– wojny krajów strefy zachodniej z krajami małymi w warunkach nieingerencji innych państw;
– wojny ograniczone między wielkimi mocarstwami, jednak nieprzekształcające się w świa-towe i prowadzone bez użycia broni termojądrowej21.
Pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku uznano, że ważną rolę na przyszłym polu walki mogą odegrać ładunki jądrowe o małej mocy. Prowadzono także prace badawcze i konstruk-cyjne nad uzbrojeniem opartym na wykorzystaniu ładunków jądrowych oraz środków ich przenoszenia.
Możliwość zastosowania środków masowego rażenia w przyszłej wojnie wpłynęła na roz-wój sztuki wojennej zarówno w obszarze taktyki, jak i sztuki operacyjnej i strategii.
Już w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku założono, że współczesne operacje będą pro-wadzone na znacznie większych obszarach niż w czasie II wojny światowej. Założenie to by-ło uzasadnione między innymi:
– tendencją do możliwie maksymalnego rozproszenia wojsk przy zachowaniu ich zdolno-ści bojowej;
– większymi możliwościami ogniowymi uzbrojenia – zdolnością do obezwładnienie znacz-nie większej niż dotychczas przestrzeni;
– ujmowaniem w planach działań większych przestrzeni operacyjnych w celu umożliwie-nia manewru dużej liczby związków zmechanizowanych i zmotoryzowanych22.