Przed wyjazdem do Genewy zapadła decyzja o powołaniu Układu Warszawskiego. 10 ma-ja 1955 roku do Warszawy przybyli delegaci radzieccy, z Chruszczowem na czele, oraz przy-wódcy państw socjalistycznych. Po dwudniowych obradach 14 maja 1955 roku uroczyście
między tymi państwami, strona radziecka zgodziła się na zwolnienie z obozów jenieckich i łagrów około 10 tys. żołnierzy niemieckich. Vide: T judt: Powojnie…, op.cit., s. 293–294.
12 A. . Skrzypek: Mechanizmy uzależnienia…, op.cit., s. 341.
13 T. judt: Powojnie…, op.cit., s. 294–295.
14 Problematykę tę przedstawił między innymi: j.L. Gaddis: Zimna wojna…, op.cit.; Iidem: Strategia powstrzymywania…, op.cit.; W. Materski: ZSRR wobec problemów rozbrojenia 1945–1985. Instytut krajów Socjalistycznych PAN, Warszawa 1990; Cz. Mojsiewicz: Pokojowe współistnienie państw o różnych systemach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1978; W. Multan: Porozumienia rozbrojeniowe po II wojnie światowej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
Idem: Problemy rozbrojenia europejskiego 1945–1975. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.
15 Szerzej przedstawił to j. L. Gaddis: Zimna wojna…, op.cit.
Sytuacja międzynarodowa...
podpisano Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej16. Na polityczno-militarnej mapie świata pojawił się kolejny pakt polityczno-militarny, tym razem pod przywództwem Związku Radzieckiego. Układ przetrwał do 1 lipca 1991 roku, tego dnia odbyło się w Pradze ostatnie posiedzenie Doradczego Komitetu Politycznego Państw Stron Układu Warszawskiego, tym samym nastąpiło jego formalne rozwiązanie.
W roku powołania Układu Warszawskiego strona radziecka podjęła działania dyploma-tyczne zmierzające do unormowania stosunków z państwami nadbałtyckimi. Były one waż-ne między innymi ze względu na bezpieczeństwo morskie w regionie Morza Bałtyckiego, tym samym Polski. We wrześniu 1955 roku został podpisany protokół przedłużający na na-stępne 20 lat ważność dotychczasowego radziecko-fińskiego układu o przyjaźni, współpra-cy i pomowspółpra-cy wzajemnej. Szczególne znaczenie dla normalizacji stosunków między tymi pań-stwami miało zrzeczenie się przez stronę radziecką praw do wojskowej bazy morskiej w Porkkala-Udd i zwrócenie jej stronie fińskiej. Dwa miesiące później, w listopadzie 1955 ro-ku, podczas wizyty delegacji rządu norweskiego w Moskwie strona radziecka otrzymała za-pewnienie, że Norwegia nie zgodzi się, by obce siły zbrojne (głównie państw NATO) zain-stalowały bazy na jej terytorium, pod warunkiem że nie zostanie zagrożone jej bezpieczeństwo17. Już jesienią 1954 roku doszło do podpisania umowy międzynarodowej między Związkiem Radzieckim a Szwecją18 o zasadach współpracy w dziedzinie ratownictwa morskiego na Bałtyku. Chociaż dokument nie miał wpływu na sytuację polityczno-militarną w tym regio-nie, to w środkach masowego przekazu Polski i ZSRR wskazywano go jako ważne osiągnię-cie w budowaniu wspólnego bezpieczeństwa w akwenie Morza Bałtyckiego.
Podpisanie dokumentu o powołaniu Układu Warszawskiego miało duże znaczenie dla sytuacji na kontynencie europejskim. W tym czasie dokonał się bowiem kolejny podział Europy na dwie strefy wpływów: NATO–Europa Zachodnia i Układ Warszawski–Europa Środkowo-Wschodnia (umowne określenie). Taki sam podział obowiązywał na Morzu Bałtyckim.
W dokumencie wskazano poszczególnym państwom członkowskim paktu zadania, które miały być wykonywane w czasie pokoju i na wypadek wojny. Ponieważ zobowiązań tych by-ło dużo, przerastały one możliwości finansowe i gospodarcze poszczególnych państw.
Dotyczyło to również strony polskiej, która oficjalnie kwestionowała pewne zobowiązania narzucone jej przez rząd radziecki. Polska jako kraj szczególnie zniszczony przez wojnę we wszystkich obszarach życia społeczno-gospodarczego, a także spłacający Związkowi Radzieckiemu „koszty” przez niego poniesione podczas wyzwalania ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej, nie była w stanie wywiązać się z tych zobowiązań. Dlatego różne ko-misje rządowe i wojskowe przeprowadziły analizy, na podstawie których przygotowano do-kumenty zawierające ocenę możliwości wykonania wskazanych Polsce zadań. Były to:
16 Omówienie problematyki od strony formalnej – protokolarnej: Wielka Czwórka. Konferencja szefów rządów czterech wiel-kich mocarstw (Genewa 18–23 lipca 1955 r.). Biblioteka „Zbioru Dokumentów” 1955, z. 13. Szerzej: j. Ślusarczyk: Układ Warszawski. Działalność polityczna 1955–1991. Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1992.
17 M. McCauley: Rosja, Ameryka…, op.cit., s. 50. Vide: Z. Szczerbowski: Sytuacja strategiczna w rejonie Bałtyku. W: Problemy bezpieczeństwa międzynarodowego w rejonie Bałtyku. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1975, s. 86–88.
18 Szerzej: M. jaworski: Pokojowa współpraca regionalna państw bałtyckich. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1978.
Memorandum w sprawie Układu Warszawskiego oraz planu rozwoju Sił Zbrojnych PRL oraz Analiza strony prawnej dokumentu pt. Protokoł soweszczanija po płanu razwitija Woorużennych Sił Polskoj Narodnoj Respubliki na 1955–65 gg19. Pierwszy dokument został przygotowany przez gen. broni Jerzego Bordziłowskiego, czasowo pełniącego obowiązki ministra obrony narodowej, i skierowany do Wiesława Gomułki, I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR.
Zapisano w nim: Zawarty w maju 1955 roku Układ Warszawski, a w szczególności porozu-mienie wojskowe do niego oraz dwustronne porozumienia między Polską i ZSRR podpisane w okresie poprzedzającym Układ Warszawski i uaktualniane już po jego zawarciu, a zawie-rające zobowiązania PRL odnośnie liczebności, organizacji i wyposażenia Sił Zbrojnych, produkcji zbrojeniowej i operacyjnego przygotowania obszaru kraju wymagają, w związku z doświadczeniem praktycznej ich realizacji, gruntownej analizy i rewizji. Główną przyczy-ną powodującą konieczność rewizji wymienionych wyżej porozumień jest polityczne i gospo-darcze położenie naszego kraju. Porozumienia powyższe zawierają szereg zobowiązań nie dających się pogodzić z polityką niezależności i suwerenności proklamowaną przez kierow-nictwo Partii i Rządu. Zobowiązania o charakterze wojskowym, wzięte przez Polskę na pod-stawie dwustronnych porozumień, pomimo wielokrotnych zmian i uaktualnienia, są niereal-ne i niemożliwe do wykonania bez olbrzymich wydatków na armię i przemysł zbrojeniowy, co nie da się pogodzić z proklamowaną przez kierownictwo Partii i Rządu polityką stałego podnoszenia poziomu życiowego narodu polskiego20.
Chociaż podpisany pod tym dokumentem generał nie był Polakiem (Ukrainiec Jurij Bordziłowski, w 1957 roku objął obowiązki szefa Sztabu Generalnego WP i pełnił je aż do 1965 roku, do czasu przejścia na emeryturę i wyjazdu do ZSRR)21, to jednak treść dokumentu wskazywała na odczucia i oczekiwania rządów poszczególnych państw wcho-dzących w skład Układu Warszawskiego. Dotyczyły one możliwości realizacji zobowią-zań związanych ze zwiększaniem nakładów finansowych na rozwój potencjału bojowe-go armii, co wówczas było nierealne ze względu na trudności bojowe-gospodarcze państw członkowskich.
W dokumencie pojawiły się uwagi o systemie dowodzenia oraz udziale jednostek Wojska Polskiego w Zjednoczonych Siłach Zbrojnych. Zakwestionowano zasadę wydzielenia przez państwa UW części swoich sił zbrojnych do Zjednoczonego Dowództwa na wzór organi-zacyjny sił NATO. Podkreślono, że państwa NATO są zmuszone do wydzielania części swoich sił ze względu na położenie strategiczne poszczególnych państw natowskich i ich interesy ulokowane w różnych miejscach na kuli ziemskiej. Natomiast obszarem aktyw-ności UW był europejski teatr działań wojennych, który znajdował się w obszarze zainte-resowania wojskowego wszystkich jego uczestników, z wyjątkiem Związku Radzieckiego.
19 Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN], sygn.XIA/102, Pismo cz.p.o. ministra ON gen. broni jerzego Bordziłowskiego do I Sekretarza komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, tow. Władysława Gomułki, z dnia 7.11.1956 r., s. 53–78. Szerzej o tej problematyce wraz z załączonymi obszernymi fragmentami tych dokumentów:
W. jarząbek: PRL w politycznych strukturach Układu Warszawskiego w latach 1955–1980. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2008.
20 Ibidem, s. 54.
21 Szerzej: E.j. Nalepa: Oficerowie Armii Radzieckiej w Wojsku Polskim 1943–1968. Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1995.
Sytuacja międzynarodowa...
Dlatego gen. J. Bordziłowski wskazał, że wszystkie siły zbrojne państw uczestników Układu Warszawskiego, z wyjątkiem Związku Radzieckiego, winny być użyte w obronie wspólnych celów i interesów na europejskim teatrze działań. Z powyższego wynika sztuczny charak-ter podziału Sił Zbrojnych państw uczestników Układu Warszawskiego, na dwie części, mianowicie wydzieloną do Zjednoczonych Sił i drugą pozostającą pod narodowym do-wództwem22.
Kolejną kwestią, którą poruszono w dokumencie, było dowodzenie Zjednoczonymi Siłami Zbrojnymi Układu Warszawskiego. Zwrócono uwagę, że struktura Zjednoczonego Dowództwa Sił Zbrojnych została stworzona na podstawie systemu jednoosobowego dowodzenia.
Natomiast tak zwana kolegialność podejmowania decyzji (kolejne odniesienie do NATO), zdaniem generała, miała tylko charakter formalny. Podległość czy też podporządkowanie na-czelnego dowódcy Sił Zbrojnych UW zwierzchniemu międzynarodowemu organowi poli-tycznemu była niesprecyzowana w stosownych dokumentach. Dotyczyło to uprawnień Doradczego Komitetu Politycznego, powołanego do życia 20 stycznia 1956 roku23. Ponadto w dokumencie wskazano na zbyt rozległe kompetencje naczelnego dowódcy w sprawach kierowania szkoleniem operacyjnym i bojowym. Zdaniem generała Bordziłowskiego, stoją one w sprzeczności z narodowym charakterem armii poszczególnych państw i sugerują wpro-wadzenie we wszystkich armiach ogólnie obowiązujących regulaminów, określających tryb i porządek życia wojskowego (np. Regulaminów Służby Wewnętrznej, Garnizonowej, Musztry, Dyscyplinarnego)24.
W dokumencie wskazano również, że relacje Sztabu Zjednoczonych Sił Zbrojnych i szta-bów generalnych poszczególnych armii zostały określone w zbyt kategorycznej formie i czę-ściowo na zasadzie podległości Sztabowi Zjednoczonych Sił.
Generał Bordziłowski przedstawił kilka propozycji, które powinny być poruszone w cza-sie spotkania Władysława Gomułki z przedstawicielami najwyższych władz ZSRR i pozo-stałych państw członkowskich UW. W odniesieniu do wspólnej obrony na wypadek zagro-żenia bezpieczeństwa zwrócono uwagę na procedury konstytucyjne każdego państwa członkowskiego. Zdaniem strony polskiej, użycie sił zbrojnych do przeprowadzenia określo-nych działań poza granicami kraju wymagało zgody odpowiedniego organu państwowego zgodnie z konstytucją danego państwa.
Generał Bordziłowski odniósł się także do zobowiązań wojskowych wynikających z dwu-stronnych protokołów spisanych w 1955 roku. W protokołach tych, podpisanych przez przed-stawicieli rządu polskiego i radzieckiego, dokładnie określono rozwój Sił Zbrojnych PRL w latach 1955–1965. Na podstawie wniosków komisji, która prowadziła analizę przedsię-wzięć, stwierdzono, że forma prawna tego dokumentu (ze stycznia 1955 r. jeszcze przed za-warciem Układu Warszawskiego – przyp. J.B.) jest niezbyt zrozumiała, gdyż nie ma w nim powołania na jakiekolwiek poprzednie układy międzynarodowe względnie dwustronne umo-wy […] w zasadzie zawiera on umo-wyłącznie zobowiązania strony polskiej, przy czym ustalono
22 AAN, sygn. XIA/102, Pismo cz.p.o. ministra ON…, op.cit., s. 56.
23 komunikat o powołaniu Doradczego komitetu Politycznego Państw – Stron Układu Warszawskiego, Warszawa 20 stycz-nia 1956 roku. Vide: j. Ślusarczyk: Układ Warszawski…, op. cit., s. 36–37.
24 AAN, sygn. XIA/102, Pismo cz.p.o. ministra ON…, op.cit., s. 57.
w kategorycznej formie, co nie pozwala traktować protokołu jako materiału konsultacyjne-go.[…] Kolejne protokoły opracowane w październiku 1955 r. oraz ze stycznia i maja 1956 ro-ku w niczym nie zmieniają strony prawnej zagadnień i abstrahują od postanowień Układu Warszawskiego, chociażby przez to, że mówią o całych Siłach Zbrojnych PRL, a nie o ich części wydzielonej w skład Zjednoczonych Sił Zbrojnych25.
W dalszej części tego dokumentu, pod którym podpisał się szef Zarządu I Sztabu Generalnego WP gen. bryg. Jan Drzewiecki, czytamy: Omawiane protokoły zawierają ca-ły szereg kategorycznych postanowień, stojących w jaskrawej sprzeczności z pojęciem su-werenności naszego państwa. […] Zawarto ścisłe określenie składu liczebnego naszego wojska w czasie pokoju i na czas wojny, ustalono dokładną organizację całości Sił Zbrojnych PRL oraz czasokores służby wojskowej w naszym kraju. […] Omówiono bardzo szczegó-łowo system uzbrojenia naszego wojska, nie ograniczając się do zasadniczego uzbrojenia, lecz kategorycznie określając drobne szczegóły wyposażenia wojsk. […] Równocześnie należałoby ustalić, że prace wykonywane na terytorium PRL na życzenie ZSRR (lotniska, porty, niektóre drogi, urządzenia kolejowe, linie i urządzenia łączności) winny być całko-wicie opłacone przez ZSRR. […] Na rok 1956 ustalona została liczba 41 doradców woj-skowych. Rozpatrując obecną sytuację w wojsku wydaje się możliwym zrezygnować z po-łowy co najmniej doradców wojskowych, pozostawiając doradców głównie w sprawach technicznych26.
Z analizy przytoczonych dokumentów wynika, że zobowiązania Polski dotyczące rozwo-ju jej sił zbrojnych w latach 1955–1965, zważywszy na ówczesne ekonomiczne możliwości naszego kraju, były całkowicie nierealne i niewykonalne. Świadczyło o tym chociażby to, że wspomniane przedsięwzięcia początkowo zamierzano zrealizować w latach 1955–1960, a następnie przesunięto je na lata 1955–1965.
Podkreślono, że problemem będzie utrzymywanie w czasie pokoju całego szeregu „karło-watych” zalążków w celu wykonania zadań mobilizacyjnych (na czas wojny planowano zmo-bilizowanie od 650 do 700 tys. ludzi). Do tych zadań zaliczono: a/ wystawienie dowództwa frontu na bazie IC MON, oraz jednostek frontowych; b/ wystawienie dwóch armii zmecha-nizowanych; c/ wystawienie jednego korpusu dla obrony wybrzeża; d/ wystawienie jednej armii lotniczej; e/ wystawienie sił Marynarki Wojennej w składzie: dyon niszczycieli i dozo-rowców, brygady OP, brygady kutrów torpedowych, jednej dywizji lotniczej, jedenastu ba-terii artylerii stałej, dwóch pułków art. Plot oraz jednostek obsługi i tyłowych; f/ wystawie-nie sił OPL OK.; g/ utworzewystawie-nie odpowiedwystawie-niej ilości jednostek zapasowych i tyłowych dla uzupełnienia i zaopatrywania armii czynnej27.
Wymienione przedsięwzięcia wymagały dużych nakładów finansowych. Zgodnie z oce-ną komisji nawet wydłużenie realizacji tego planu było nierealne, ponieważ w projekcie planu 5-letniego ujęto zaledwie 27% ogólnej sumy potrzebnej na import uzbrojenia
(oko-25 AAN, sygn. XIA/102, Analiza strony prawnej dokumentu pt. Protokoł sowieszczanija po płanu razwitija Woorużennych Sił Polskoj Narodnoj Respubliki na 1955–65 gg, s. 67
26 Ibidem, s. 69–70.
27 Ibidem, s. 62–63, O zobowiązaniach wojskowych wynikających z dwustronnych protokółów spisanych z ZSRR w 1955 r.
Sytuacja międzynarodowa...
ło 350 mln rubli rocznie), a 73% tej sumy (około 1 mld rubli rocznie) zamierzano przesu-nąć na lata 1961–1965. Po przeprowadzeniu kolejnej analizy finansowej okazało się, że niemożliwe było wydzielenie nawet 350 mln rubli rocznie na import uzbrojenia. Komisja podkreśliła, że jest to wynik zbyt sztywnych i rygorystycznych szczegółów uzbrojenia i wy-posażenia wojsk i techniki pomocniczej28. Nieutrzymanie tych rygorów finansowych mia-ło oznaczać, między innymi, konieczność pozyskania pomocy finansowej i zbrojeniowej od pozostałych członków Układu Warszawskiego. Pomoc taka, zdaniem komisji, mogła-by mogła-być wyrażona na przykład w formie wydzierżawienia nam przez ZSRR pewnej ilości jednostek pływających29.
Dotychczasowe stosunki między Polską a ZSRR w dziedzinie sił zbrojnych i ich udziału w ogólnym wysiłku obronnym sygnatariuszy Układu Warszawskiego, a nawet ich organiza-cji i uzbrojenia, nie miały charakteru stosunków dwóch równoprawnych, suwerennych part-nerów. Wiele umów dwustronnych zawartych z rządem radzieckim przez przedstawicieli władz PRL (począwszy od tej z kwietnia 1945 roku) dotyczyło głównie zobowiązań strony polskiej, przy czym miały one charakter kategorycznego nakazu, tym samym stały w sprzecz-ności z pojęciem suwerensprzecz-ności państwa polskiego i nie uwzględniały możliwości ekono-micznych Polski. W piśmie gen. J. Bordziłowskiego skierowanym do I sekretarza KC PZPR czytamy: Obecnie należy w sposób rozumny i celowy przeanalizować dotychczasowe umo-wy wojskowe i bardziej proporcjonalnie ułożyć ciężary, jakie kraje nasze muszą ponosić w związku ze sprawą obronności. Naszym zdaniem na nowo należy rozpatrzeć następujące sprawy. W zakresie postanowień wojskowych Układu Warszawskiego: 1/ […] Niecelowym wydaje się na przykład wydzielenie przez Polskę części sił do dyspozycji Zjednoczonego Dowództwa, gdyż jest rzeczą oczywistą, że udział w ewentualnym starciu zbrojnym wezmą całe Siły Zbrojne Polski; 2/ Konieczne jest wprowadzenie znacznie szerszej kolegialności w decydowaniu o zasadniczych problemach rozwoju Zjednoczonych Sił Zbrojnych, zmiana charakteru komórki kierowniczej oraz szersze włączenie do jej organicznego składu przed-stawicieli Sił Zbrojnych państw sojuszniczych; 3/ sytuację prawną wojsk radzieckich stacjo-nujących w Polsce. Suwerenność państwa wymaga, aby wojska innego państwa stacjonują-cego na jego obszarze posiadały statut określający charakter stosunków wojsk z władzami, ludnością cywilną itd.30
Ostatni punkt znalazł odzwierciedlenie w dokumencie Umowa między Polską Rzeczypospolitą Ludową a Związkiem Radzieckim w sprawie statutu wojsk radzieckich przebywających w Polsce31, który został podpisany w Warszawie 17 grudnia 1956 roku.
W kolejnych latach takie porozumienia podpisały także pozostałe państwa członkowskie Układu Warszawskiego: NRD i ZSRR – 12 marca 1957 roku, Rumunia i ZSRR – 15 kwiet-nia 1957 roku, Węgry i ZSRR – 27 maja 1957 r. oraz Czechosłowacja i ZSRR – w 1968
ro-28 Ibidem, s. 61.
29 Ibidem, s. 66.
30 Ibidem, s. 71–72.
31 Ibidem, s. 116–123, Umowa między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Związkiem Radzieckim w sprawie statutu wojsk radzieckich przebywających w Polsce, Warszawa, 17 grudnia 1956 r. Vide: Układ Warszawski…, op.cit. s. 56–64; j. Zając, R. Zięba, Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005.
ku32. Zgodnie z umowami kontyngenty wojsk radzieckich stacjonowały na obszarze po-szczególnych państw członkowskich Układu Warszawskiego do czasu rozwiązania paktu, z wyjątkiem Rumunii.