Gwary okolic Sadownego charakteryzuje fonetyka międzywyrazowa nieudźwięcz-niająca: spółgłoska spółotwarta lub samogłoska oraz j i ł, rozpoczynająca następny łącznie wypowiedziany wyraz, ubezdźwięcznia spółgłoskę zwartą lub szczelinową, która kończy wyraz poprzedni: nik nie rozłący, jusz jak było, kiedyś jak, chociasz nas (= nikt nie rozłączy, już jak było, kiedyś jak, chociaż nas).
1. Wymowa samogłosek
a) Kontynuanty sonantycznego *l˳ ’ w formach mleć, pleć: mazowieckiemu -’el- //-’oł- (mielli – miołł, miołła, piołło; pielli – piołł, piołła, miołlo) odpowiada w innych dialektach i w języku literackim -eł- (mełł – mełli). Jest to różnica bardzo stara, związana z wokalizacją sonantów (X/XI w.). Wyrównaniem analogicz-nym do postaci mielli, pielli tłumaczy się mazowieckie formy typu miełła, piełła (Dejna 1993: 91-93). Samogłoska o w formach miołł, piołł ulega podwyższeniu do u: m’uu̯, p̍uu̯.
b) Samogłoski ścieśnione: w okresie staropolskim obok samogłosek długich funkcjonowały samogłoski krótkie, po zaniku iloczasu zaś opozycja samogłoska krótka – samogłoska długa została zastąpiona opozycją samogłoska jasna – samo-głoska ścieśniona (pochylona): długie ā > ȧ ścieśnione (samo-głoska pośrednia między a oraz o), ē długie > ė ścieśnione (głoska pośrednia między e oraz i/y), ō długie
> ó ścieśnione (głoska pośrednia między o i u)9. Samogłoski ścieśnione zanikły w języku literackim, zachowały się w gwarach; gwary mazowieckie wykazują słabą tendencję do ścieśnień dawnych samogłosek długich, ich kontynuanty
8 Zestawienie na podstawie: opublikowanych tekstów gwarowych z tego obszaru, literatury przedmiotu i materiałów własnych autorki.
9 Wysokie samogłoski długie i, y, u zidentyfikowały się z kontynuantami samogłosek krótkich i, y, u.
utożsamiają się odpowiednio z a, e i u jasnym. W zakresie wokalizmu gwar Sadownego i okolic warto omówić następujące zjawiska:
• ȧ ścieśnione: różnice w artykulacji tej samogłoski widoczne są w naj-starszych tekstach: w tekście z Zieleńca występują formy z o: p’ėrso, pšyvąedrovou̯
(= pierwsza, przywędrował), w tekście z Sadownego typowe dziś dla tego obszaru formy z a: zdrova, objat, kazdy (= zdrowa, obiad, każdy);
• ė ścieśnione jest artykułowane różnie: jako ė, ey, ei, y, i oraz jako e, por.
śėroto, zou̯ńėš, kob’itom, młodygo//młodego, chleybek // chlebek, chleyb // chleb, najpjeyrw10 (= sierotą, żołnierz, kobietom, młodego, chlebek, chleb, najpierw);
• ȯ ścieśnione jest wymawiane jako głoska ȯ lub jako u, np. pȯdvurko, vjecur; v ogule; blaszkuf (= podwórko, wieczór, w ogóle, blaszków); rozkład obocz-ności ó : o może być inny niż w języku ogólnym, np. xtȯś // ktoś, znuf // znov (= ktoś, znów).
c) Samogłoska a jasne: w gwarach mazowieckich w okresie zanikania iloczasu (XV/XVI) artykulacja ă zostaje przesunięta ku przodowi, zbliża się do e [ae], w sąsiedztwie spółgłosek miękkich i sonornych może być nawet wymawiana jak [e]. Z tym dawnym zjawiskiem wiąże się:
• Zmiana nagłosowego ja- > je-, ra- > re-, np. jastšąeb’e // jełov’icąe, rąeno //
rano, redlańe (= jastrzębie, jałowicę, rano, radlenie), cecha dziś zleksykalizowana, dobrze zachowana w wyrazach pokrewnych do redło, por. redlić, obredlić, wyredlić, potwierdza jej istnienie hiperpoprawna forma jažyny (= jeżyny);
• Zmiana śródgłosowego -ar- > -er-, por. deru̯, poderu̯o, ter, terli (= darł, podarło, tarł, tarli);
• Zmiana wygłosowej grupy -aj > -ej, por. tutej, ʒ̍iśej (= tutaj, dzisiaj);
• Upowszechnienie tematów z e zamiast a (tzw. brak przegłosu), por. po-wiedać, zamietać, zawiesy (= powiadać, wiadomo, zawiasy);
d) Podwyższona artykulacja y do i (przy czym ı nie miękczy poprzedzającej spółgłoski), np. rıbacǫ, χızo = rybaczą, chyżą ‘domem’, lub wymawianie y jako głoski pośredniej między y oraz i, por. tyilko, byiu̯ (= tylko, był);
e) Wymowa samogłosek nosowych: język staropolski odziedziczył z języka prasłowiańskiego dwie samogłoski nosowe; przednią ę (długą i krótką) i tylną ǫ (długą i krótką). Artykulacja ustna obu samogłosek stopniowo ulega obniżeniu do a, ae nosowego, w wiekach XIV-XV mamy ą długie ą̄ i krótkie ą̆. Po zaniku iloczasu dochodzi do zróżnicowania barwy samogłosek nosowych – długie ą̄
przekształciło się w samogłoskę o, a krótkie ą̆ w samogłoskę ę. Na obszarze dia-lektu mazowieckiego zachował się staropolski typ nosówki ę, jest wymawiana jako a nosowe (ą // ąe).
10 W tym przykładzie -er- pochodzi z wokalizacji sonantu miękkiego *r̥̍.
f) Szeroka (archaiczna) wymowa samogłoski ę jest poświadczona w teks-tach opublikowanych przez K. Nitscha i H. Friedricha: ńeʒ̍eląe, pšyvąedrovou̯, gałąźe//gȧłąeźe, pšerąebl’i, rąekǫ, prąećik, jastšąeb’e, jełov’icąe (= niedzielę, przy-wędrował, gałęzie, przerębli, ręką, pręcik, jastrzębie, jałowicę). Artykulacji ę jako ą nosowe towarzyszy wymowa grupy etymologicznej grupy eN jako aN: redlańe, ćaenk’e, krośaenka, laen // lan, młodaemu, kožaeńe (= radlenie, cienkie, krosienka, len, młodemu, korzenie); aeN’ w wyrazach mu̯oʒ̍uśąeįki, vyχop’ jąei̯k (= młodziusieńki, wychopieniek ‘mała bułeczka’) przechodzi w ąeį (z i̯ nosowym).
g) Z badań Friedricha wynika, że w zakresie samogłosek nosowycvh domi-nujący na tym obszarze był typ wymowy synchronicznej, np. zǫp, vǫsk’i, dokǫt, dotǫ̇t, gołąeb’e, scąeka, porąec, gąeśi // gaeśe (= ząb, wąski, dokąd, dotąd, gołębie, szczęka, poręcz, gęsi), zasięg nosowości typu wokalicznego kończył się na wschód od Broku. Przykłady rozłożonej wymowy samogłosek nosowych nie były zbyt liczne (np. gąemba // gaemba, rǫncka, ronck’i //rǫck’i = gęba, rączka, rączki). O pro-cesie konsonantyzacji samogłosek nosowych (ę > eN, ǫ > oN), pisał H. Friedrich, że „odbywa się niejako przed naszymi oczyma” (Friedrich 1937: 49).
h) Wpływ sonornych na poprzedzające samogłoski, np. o przed r może ulec podwyższeniu do ȯ (np. ftȯrku//ftorku = wtorku) lub nawet stać się głoską maksymalnie zwężoną i cofniętą do u (np. dokturka), a przed spółgłoską nosową może być wymawiane jako e, np. na łeńcuχu (= na łańcuchu), natomiast o jako ou (np. koumińe = kominie) czy u (np. kuńe // końa = konie, konia).
2. Samogłoski w nagłosie
W zakresie samogłosek nagłosowych warto omówić następujące zjawiska:
a) prejotacja, nagłosowe i- może być poprzedzone przez głoskę j i wy-mawiane jako ji- (np. ji(χ), i̯i// i̯i // i, jim = ich, i, im), pod wpływem sąsiedztwa spółgłoski nosowej -i- (ji-) ulega rozszerzeniu do -e- (je-), stąd jennego, jenny (ze względu na przejście eN > aN, też jaenny), jenacy, gośćeńec, jendyki (= innego, inny, inaczej, gościniec, indyki);
b) labializacja, czyli poprzedzanie samogłoski o, a także u przez głoskę u̯, zaznacza się słabo: pojedyncze przykłady występują w tekście z Sadow-nego: u̯ocep’iny,u̯oʒ̍aemk’i // ot, objeʒ̍e, orsag (= oczepiny, od, obiedzie, orszak), u̯uv’ǫzak’i // uv’ǫzańe, užǫʒaeńe, (= uwiązaki, uwiązanie, urządzenie). Charakter nieliteracki cechy jest dobrze uświadamiany, o czym świadczy hiperpoprawna forma nazwy miejscowości: oχuf (= Łochów) wobec zlabializowanej u̯ostruvek (= Ostrówek).
c) częsty brak ściągnięcia w czasownikach, np. bojeli, bojau̯em, stojau̯o śe, stojau̯em (= bojeli, bojałem, stojało się, stojałem);
3. Wymowa spółgłosek
W gwarach Sadownego i okolic spotykane są następujące zjawiska konsonantyczne:
a) Mazurzenie, czyli wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz: kazdy, zyć, warkoc, cfartek, p’ėrfso, orsag (= każdy, żyć, warkocz, czwartek, pierwsza, orszak). Unikanie mazurzenia prowadzi do wymawiania spółgłosek sz, ż, cz, dż jak ś, ź, ć, dź, por. Varśava, ćort, źryć (= Warszawa, czart, żreć), jest też źródłem hiperpoprawnej formy zaimka naš (= nas).
b) Wymowa spółgłosek wargowych miękkich:
• asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich jest rezulta-tem opóźnienia podniesienia środka języka ku podniebieniu twardemu w sto-sunku do artykulacji wargowej; dominuje wymowa z elementem palatalnym j: pjaenta, sklepjaeńe, objeʒ̍e, vjecur, dop’jiru // ulub’one, ńeb’e, gołąeb’e, ob’eʒ̍e, muv̍ić, dop̍eru; χ występuje tylko w wygłosie, np. gołomp̍χ̍, jastšǫpχ̍. Palatalność m̍ nie występuje w postaci ń, por. mjąesaem, pomjotło, mjele, natomiast zachodzi proces zastępowania ń przez mń lub m̍: m̍itka, kołm̍iš, śm̍adańe, mńem̍ecka, mńiće (= nitka, kołnierz, śniadanie, niemiecka, nicie) (Friedrich 1937: 52).
• stwardnienie v̍ (f̍ ) w połączeniach śv̍, v̍ʒ̍, ćv̍, por. śfat, śfyńa, śfyńsk̍ i, ćfartce (= świat, świnia, świński, ćwiartce);
• stwardnienie m̍ w końcówce narzędnika liczby mnogiej -amy < -amńi//--amji < -ami, np. lȯnkamı, kartoflamy, ceg̍eu̯kamy (= lonkami, kartoflami,
ce-giełkami) (Furdal 1955: mapa 4).
c) Stwardnienie l̍ przed i, por. lıpa, malına, lıs, darlına (= lipa, malina, lis, darnina).
d) Niekonsekwentna realizacja połączeń k̍ i, g̍i, k̍e, g̍e; obok twardych ke, ge, ky, gy, występują zmiękczone k’, g’, a nawet χ̍; np. take, kedy, dalekėj, serkem, cuker, kerovać χ̍iba, χ̍itry // tak̍e, źelońutk̍e, rǫck̍ i, jendyk̍ i, płoχy (= takie, kiedy, dale-kiej, serkiem, cukier, kierować, chyba, chytry, zieloniutkie, rączki, indyki, płochy).
e) Zmiany w grupach spółgłoskowych: przykładem zmian o charakterze dysymilatywnym jest wymowa d przed l jako g, np. omjęgl̍ ić, mjągl̍ ić, mgl̍ i (= omiędlić, międlić, mdli) wobec mjondl̍ ica (= międlica), k przed t jako χ, np. χtȯš (= któż), dysymilacji może towarzyszyć metateza, która występuje w wyrazie l̍ ivaentaš (= inwentarz),
Fleksja
1. Końcówka celownika liczby pojedynczej rzeczowników męskich i nijakich -oju (< -ov̍u), jest to końcówka innowacyjna, powstała w wyniku kontaminacji
końcówek -ov̍i i -u; kśęnʒoju, końoju ( = księdzu, koniowi);
2. Inny w porównaniu z językiem ogólnym jest zakres użycia końcówek dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego -u oraz -a, np.
pu̯ota, bžega (= płotu, brzegu).
3. Końcówka -e (zamiast -u) w miejscowniku rzeczowników męskich i ni-jakich o temacie zakończonym na spółgłoskę zmazurzoną, por. kośe, kapeluśe (= koszu, kapeluszu).
4. Zachowanie w 1. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego dawnej końcówki -m (//-my), np. rob̍il̍ im, śel̍ im, sušyl̍ im (= robiliśmy, sialiśmy, suszyliśmy) oraz końcówki liczby podwójnej (w znaczeniu liczby mnogiej) -źva, np. choʒ̍il̍ iźva, byl̍ iźva (= chodziliśmy, byliśmy).
4. Zachowanie w 2. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego końcówki -ta (//-će), np. ńeśeta, rob̍ita (= niesiecie, robicie).
5. Rozchwianie kategorii męskoosobowej, np. pšeśl̍ i te samoloty (= przele-ciały), ʒ̍ifčyny tańcoval̍ i (= dziewczyny tańcowały).
6. Występowanie w 3. osobie liczby mnogiej form: śm̍el̍ i śę, śel̍ i, lel̍ i (= śmiali się, siali, lali).