Dekretem z 22 stycznia 1863 roku Rząd Narodowy uwłaszczył chłopów, po wybuchu powstania styczniowego, w którym wzięła udział część chłopów z Sa-downego i okolic (Stankiewicz 1967). Walczyli w bitwie pod Zarębami Kościel-nymi, pod Nagoszewem i pod Węgrowem. Żeby odciąć chłopów od powstania, car uwłaszczył ich dekretem z 2 marca 1864 roku, przekazując gospodarstwa na własność, niezależnie od powierzchni. Oprócz ziemi chłopi uzyskali też serwituty czyli prawo do korzystania z dworskich lasów i pastwisk. Zmieniło to stosunki własnościowe, a jednocześnie uaktywniło społeczeństwo wiejskie, powodując szereg zmian społecznych np. większą migrację i rozwarstwienie ekonomiczne chłopów. Chłopi z Sadownego postawili pomniki wdzięczności za uwłaszczenie ich: w Sadownem na placu przed kościołem (przerobiony w roku 1917 na pomnik Tadeusza Kościuszki) i w Sójkówku przebudowany na kapliczkę.
Odrębna gmina niemiecka w Płatkownicy została zlikwidowana i włączona do Sadownego w 1877 roku.
Ważnymi inwestycjami rosyjskimi podyktowanymi względami strate-gicznymi była budowa linii kolejowej Warszawa – Wilno – Petersburg ze stacją w Zieleńcu i drogi Mińsk Mazowiecki – Ostrów Mazowiecka. Te szlaki komuni-kacyjne wyznaczyły nowe kierunki osadnictwa i rozwoju gospodarczego.
I wojna światowa przyniosła przesiedlenia ludności niemieckiej w głąb Rosji. Po wojnie Niemcy powrócili do Sadownego, żeby ostatecznie wyemigrować w 1939 roku na ziemie polskie wcielone do III Rzeszy, a w 1945 do Niemiec. Cza-sami w okolice przyjeżdżają ich potomkowie szukający śladów swoich przodków w aktach USC czy miejscowym muzeum. Pozostały po nich cmentarze w Płat-kownicy i Sojkówku, którymi opiekuje się młodzież z miejscowego Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych.
II wojna światowa nie ominęła Sadownego. Już 3 września 1939 r. lotni-ctwo niemieckie zbombardowało stację kolejową w Zieleńcu, a 9 września po krótkotrwałej walce Niemcy zajęli Sadowne. Część domów spłonęła. W okoli-cach okupanci ulokowali obozy: jeniecki dla żołnierzy sowieckich w Ostrówku, w Treblince – obóz pracy dla Polaków oraz obóz zagłady dla Żydów.
Do czasów II wojny światowej społeczeństwo naszego regionu było mie-szanką narodowościową. Oprócz Niemców sprowadzonych przez Zamojskich dużą grupę mieszkańców stanowili Żydzi. Pierwsza wzmianka na temat ich obecności w Sadownem pochodzi z 1757 roku i dotyczy arendarza karczmy
w Morzyczynie. W 1810 roku w czasie wizytacji parafii w Sadownem zanotowano 74 Żydów (Aleksandrowicz bdw). Po 1864 roku ludność żydowska nie mogła mieszkać na terenach objętych ukazem uwłaszczeniowym. W związku z tym jej przedstawiciele przenosili się z okolicznych wsi, głównie do Sadownego. W 1823 roku w Zieleńcu mieszkały 2 rodziny żydowskie, w Mrozowej Woli – 3 rodziny, w Morzyczynie – 2, w Rażnach – 2, w Sadolesiu – 1, w Kołodziążu – 3, w Bojewie – 2, a w Sadownem – 3. Liczba ludności żydowskiej w okolicy stale rosła. Wg spisu
z 1921 roku 81,2% mieszkańców stanowili Polacy, Niemcy 13,4%, a Żydzi 5,4%.
Mimo stuleci sąsiedztwa ludność żydowska i polska pozostawały grupami zamkniętymi na siebie. Żydzi wybudowali swój dom modlitwy w centrum Sadow-nego, zmarłych zaś chowali w pobliskim Stoczku i Broku. Materialnych pamiątek po mniejszości żydowskiej nie zostało wiele, ich drewniane domy spalili Niemcy w czasie II wojny światowej. W czasie okupacji hitlerowskiej Sadowne stało się świadkiem najtragiczniejszych wydarzeń z udziałem Żydów. To w pobliskiej Treblince hitlerowscy Niemcy dokonali masowego ludobójstwa w obozie zagłady.
Uciekający przed oprawcami Żydzi chowali się często w okolicznych lasach. Nie-kiedy znajdywali ratunek lub wsparcie wśród miejscowej ludności polskiej. Za pomoc Żydom Polakom groziła kara śmierci (Kopówka, Rytel-Andrianik 2015).
Teren obecnego boiska przy szkole w Sadownem stał się niemym świadkiem masowych egzekucji wykonywanych na zbiegłych z transportu uciekinierach żydowskich. Według obliczeń T. Szczechury w Sadownem zginęło od 300 do 400 Żydów (Szczechura 1969).
Straty w ludności gminy Sadowne w wyniku II wojny światowej były bar-dzo duże. Na podstawie spisu ludności z 1931 i wskaźnika przyrostu naturalnego możemy szacować liczbę mieszkańców gminy w 1939 roku na ok. 8400 osób, wg spisu z 1946 r. – 6937 osób. Oznacza to spadek o 1500 osób, czyli o 17%. Straty lud-nościowe to przede wszystkim eksterminacja sadowieńskich Żydów i opuszczenie naszego regionu przez Niemców. Okupanci dokonali również kilku masowych egzekucji. Począwszy od 9 września 1939 r. w Grabinach, w grudniu 1942 i styczniu 1943 r. po akcjach skierowanych przeciwko ukrywającym się w okolicznych lasach Żydom w Sadownem, 3 marca 1943 po obławie na współpracujących z ruchem oporu przy szkole w Grabinach, Wilczogębach, Złotkach, Szynkarzyźnie, Zarzetce i Sadolesiu. Duże straty spowodowała również epidemia tyfusu w pierwszym półroczu 1942 roku.
Po II wojnie światowej rozpoczęła się wielka „wędrówka ludów” związana ze zmianą granic pojałtańskiej Europy. Niemcy emigrowali na zachód, Polacy zza Bugu przesiedlali się na ziemie odzyskane. Do Sadownego powróciła więk-szość z 465 osób zesłanych na przymusowe roboty. Przybyło również kilka ro-dzin z Poznańskiego i Pomorza. Wielu musiało wyruszyć w Polskę w związku z nakazami pracy, inni sprowadzali się w nasze okolice. W 1945 r. w Sadownem
powstała szkoła średnia, która stała się podstawą do nobilitacji całej gminy i szansą awansu dla jej mieszkańców.
Po 1945 roku nastąpiła migracja mieszkańców Sadownego i okolic do miast, głównie do Warszawy. Miała ona początkowo niewielki wymiar, ale z czasem przybierała na sile i trwa bardzo intensywnie po dziś. Ostatnio jesteśmy również świadkami procesu przenoszenia się wielu mieszkańców stolicy do naszej „wsi spo-kojnej”, powstają w gminie całe dzielnice wypoczynkowe. Nie rekompensują one odpływu młodzieży, jednak latem nasza miejscowość wypełnia się „letnikami”, co nawiązuje do przedwojennych letniskowych tradycji Sadownego, Zieleńca czy pobliskich Urli. W ten sposób spełnia się niejako ambitny plan turystyczno--rekreacyjny ostatniego z właścicieli Zamojskich – Eryka Kurnatowskiego.
Bibliografia
Aleksandrowicz P., bdw, Sadowne. Historia parafii, maszynopis w posiadaniu biblioteki w Sadownem.
Broszkowska I., 2013, 90-ta rocznica sprowadzenia zwłok Andrzeja Zamoyskiego, twórcy pierwszego Towarzystwa Rolniczego w Polsce, „Wiadomości Ziemiańskie”, 2013, nr 56, s. 12-14.
DPKP: Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 7, nr 29, s. 113.
Kociński S., 2004, O pewnym „Senatorze”, „Gazeta Łochowska”, listopad 2004, nr 86 (118), wydanie internetowe: gazetalochowska.republika.pl/86.htm (dostęp: 9.09.2015).
Kondraciuk P., 2014, Ród Zamojskich i Sadowne. Referat wygłoszony 18 września 2014 roku podczas jubileuszowej sesji popularno-naukowej w Sadownem.
Kopówka E., Rytel-Andrianik P., 2015, Dam im imię na wieki, Drohiczyn.
Łoś P. Sz., 2013, Ziemiaństwo powiatu radzymińskiego w XIX i pierwszej połowie XX wieku, „Wiadomości Ziemiańskie”, nr 56.
MKM: Metryka Księstwa Mazowieckiego, rękopis w aktach Kolegiaty Warszawskiej.
Stankiewicz A., 1967, Wieś węgrowska w powstaniu 1863 roku, „Zielony sztandar”, nr 38.
Szczechura T. (red.), 1969, Rozwój Gromady Sadowne w Polsce Ludowej 1944-1968, Warszawa.
Szczechura T., 1967, Nad Bugiem, Ugoszczą, Wilączą, Warszawa.