Samogłoska a

a) przednia artykulacja staropolskiego ă krótkiego

W gwarach mazowieckich w okresie zanikania zróżnicowań iloczasowych staro-polskie ă nie przeszło, jak w języku literackim w a jasne, lecz w głoskę o bardziej przedniej artykulacji, pośredniej między a i e, oznaczaną jako [a^e]. Głoska ta w sąsiedztwie spółgłosek miękkich i sonornych mogła zbliżać swoją artykulację do samogłoski e, a nawet zlewać się z nią. W przeszłości wymowa taka obejmo-wała prawdopodobnie całe Mazowsze i była uznawana za gwarową, dlatego też unikano jej w polszczyźnie ogólnej, o czym świadczą liczne formy hiperpoprawne w zabytkach XV i XVI w. Współcześnie taka realizacja dawnego ă występuje jedynie w najbardziej peryferycznych gwarach mazowieckich na Mazurach (Dejna 1993, 158-160). Z tym dawnym typowo mazowieckim przesunięciem ku przodowi artykulacji staropolskiego ă > a^e wiązać należy szereg notowanych na terenie powiatu wołomińskiego zjawisk fonetycznych, jak: a) przejście nagłoso-wych grup ja- > je- oraz ra- > re-; b) przejście śródgłosonagłoso-wych grup -ar- > -er-;

c) przejście wygłosowych grup -aj > -ej; d) wyrównanie ‘a < *ěT do kontynuantów nieprzegłoszonych. Omówieniu tych cech poświęcone są kolejne podrozdziały.

b) przejście nagłosowego ja- > je-

W okresie staropolskim przejście nagłosowego ja- > je- i ra- > re- było zjawiskiem systemowym i obejmującym całe Mazowsze (Taszycki 1961, 71-148). Współcześnie ma charakter leksykalny, a nie fonetyczny i szybko zanika. Z mapy 464 AGM wynika, że tylko północny-wschód powiatu wołomińskiego jest objęty wymianą ja- > je- w wyrazach jek i jermak. Anna Basara podczas badań prowadzonych w latach pięćdziesiątych XX w., w położonych bardziej na południe wsiach Grabie Stare i Lipiny nie zanotowała ani jednego przejścia ja- > je- (Basara 1965, 17-20), natomiast autorzy AGP wymieniają następujące formy ze wsi Kołaków: jerzem-bina, jestrzomp, jermak oraz hiperpoprawne jadzies, jadzie, jażyna ‘jeżyna’, a ze wsi Starowola i Grabie Stare: jerzembina i także hiperpoprawne jadzies, jadzie (AGP, m. 69).

c) przejście nagłosowego ra- >

re-Już Kazimierz Nitsch notował tę cechę tylko w niektórych wyrazach, por. redło, redzić, rek, remię, reno.

„Powszechne to […] na całym dalszym Mazowszu, ale nie wszędzie wystę-puje we wszystkich wymienionych wyrazach; najdalej na pd., bo aż pod Sochaczew i Lublin, dochodzi redło” (Nitsch 1958, 36-37).

Z mapy 463 AGM wynika, że teren powiatu wołomińskiego obejmują tylko formy redzić i redło występujące obocznie do form radzić i radło. Obraz ten uzupełniają nieco mapy 67 i 68 AGP – we wsi Kołaków zapisano formy: redło, re-dełko, redlić, obredlać, we wsi Starowola: redło, redełko, a we wsi Grabie Stare: redło, redełko, redlić, obredlać, redlina, redlinka, redzić, nie poredze. Podczas najnow-szych prezentowanych tu badań nie uzyskano ani jednej formy ilustrującej przejście ja- w je- oraz ra- w re-.

d) przejście -ar- > -er- między spółgłoskami 

Zmiana -ar- > -er-, podobnie jak przedstawione wyżej, nie jest współcześnie systemowa, pojawia się tylko w niektórych formach czasowników m.in. trzeć, drzeć, żreć, umrzeć, uprzeć się, zaprzeć, zawrzeć oraz rzeczowników, np. tartak, tar-cica, umarlak, darń. Podobnie rzecz się przedstawiała w okresie staropolskim.

Już od XII w. pojawiają się w zabytkach północnopolskich formy wyrazowe potwierdzające tę zmianę fonetyczną, np. wyderł ‘wydarł’ 1425, umerł ‘umarł’

1437, pożerła ‘pożarła’ 1510. Zebrany materiał historyczny dowodzi, że przejście -ar- > -er- jest zjawiskiem starym, sięgającym doby przedpiśmiennej języka pol-skiego, obejmującym niegdyś całą północną Polskę z Wielkopolską włącznie, nigdy jednak nie przybrało większych rozmiarów i nie objęło większej liczby wyrazów (Taszycki 1961, 224-229). O wpływie dialektu mazowieckiego (po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy) na polski język literacki świadczą takie wyrazy, jak merdać, sterczeć, terkotać, terkot, obertas, które właśnie w postaci mazowie-ckiej, ze zmianą -ar- w -er- weszły do języka ogólnego (Taszycki 1961, 226-227).

Kazimierz Nitsch notował przed I wojną światową postacie: per, ter, na-zer się, poderła, poderte, tertak, umerlak na całym północno-wschodnim tere-nie po Wieprz i Wisłę, i dalej po okolice Warszawy i Sochaczewa (Nitsch 1958, 61). We wsi Grabie Stare zapisano w latach pięćdziesiątych formy ter, poterty, uterty, der, poderty obocznie z tar, potarty, utarty, dar, podarty (Basara 1965, 21-23). Według AGP na całym obszarze powiatu wołomińskiego, zwłaszcza w jego północno-wschodniej części, można spotkać grupę -er- < -ar- w wy-razach ter, der, żer, uper (się), umer i formach pokrewnych, ale występujących

obocznie do form ogólnopolskich (AGM, m. 468). Obecnie można obserwować stopniowe wycofywanie się omawianych postaci na północ. Ustępują one przed szerzącymi się w tym kierunku południowomazowieckimi i literackimi formami z -ar-. W badanych wsiach cecha ta nie wystąpiła ani razu.

e) przejście wygłosowych grup -aj > -ej 

W gwarach mazowieckich, samogłoska a < stpol. ă może ulegać uprzednieniu artykulacyjnemu także w połączeniu ze spółgłoską j w formach przysłówków dzi-siaj i tutaj. Na mapie 467 AGM zwraca uwagę daleki północno-wschodni zasięg tych form, obejmujący także powiat wołomiński, choć tutaj notowano je zawsze obocznie z postaciami ogólnopolskimi. Tak szeroki zakres form z -ej < -aj, ce-chą charakterystyczną przede wszystkim dla południowej i zachodniej Polski, powszechnie tłumaczy się analogią do form dzisiejszy, tutejszy (Basara 1965, 13).

Omawiane zjawisko występuje w gwarach mazowieckich tylko do linii wyzna-czonej przez Pruszków i Nowy Dwór Mazowiecki, a na terenach położonych dalej na wschód notowane jest sporadycznie lub w ogóle (Basara 1965, m. 1.). Ten stan rzeczy potwierdziły ostatnie badania, w nagraniach z 2015 roku nie zarejestro-wano bowiem żadnego przykładu tej cechy.

f) rozwój kontynuantów staropolskiego ā długiego 

Ze względu na wymowę kontynuantów dawnego ā długiego Mazowsze dzieli się na dwie części: południową z á pochylonym i północną (z wyjątkiem Kurpi i Broku), gdzie występuje a jasne. Przed I wojną światową powiat wołomiński leżał na granicy tych dwóch terytoriów. Obecnie trudno jest wykreślić dokładny zasięg występowania kontynuantów ā długiego na badanym terenie, leżącym blisko Warszawy, gdzie wszystkie cechy gwarowe zatarły się już w dużym stopniu na skutek szczególnie silnych wpływów języka ogólnopolskiego. Już podczas badań prowadzonych w latach pięćdziesiątych notowano jedynie resztki a pochylonego we wsi Grabie Stare, por. m.in. studnia^o, bara^on, chrza^on, trowa, balija^o, bija^ok, na^oparstek, opowieda^o, ładno, staro, da^ownij, pta^oski, dobro, żelazno, pada^o, bły-ska^o, wa^om, na^om, maśla^onka (Basara 1965, 24-46). Podobny stan rzeczy widoczny jest na mapach w AGP ukazujących, że kontynuanty ā długiego zachowały się także tylko w wymienionej wsi (AGP, m. 75-78) oraz Dialektach polskich Karola Dejny, gdzie powiat wołomiński znajduje się już w całości na terenie wymowy ā jak a (Dejna 1993, m. 33).

Przeprowadzone badania potwierdziły, że na terenie powiatu wołomiń-skiego zachowały się tylko ślady ścieśnień dawnego ā długiego w niektórych wyrazach, przede wszystkim w sąsiedztwie spółgłoski nosowej, która sprzyja węższej wymowie samogłosek niskich i średnich. Jest ono tu realizowane jako dźwięk pośredni między samogłoskami a oraz o lub jako o, por. Adom (JP 1928).

Ścieśnienie dawnego ā długiego zanotowano również w 3. osobie lp. czasowników r. męskiego czasu przeszłego: lecioł, mjoł (JP 1928) oraz w formach trybu rozka-zującego czasowników zakończonych na -ać, por. uciekoj (JP 1928).