Mazowsze zachodnie – Mazowsze wschodnie

Mazowsze zachodnie Mazowsze wschodnie Nr mapy

-arz: młocarz -ek: młocek 3 (młocek)

-a: kwoka -ka: nasiadka 44 (kura wysiadująca

kurczęta)

-ka: ogryzka -ek: ogryzek 46 (ogryzek)

-isko: pastwisko -nik: paśnik 56 (pastwisko)

-elnica: nicielnica -anka: nicianka 72 (nicianki)

Pod względem słowotwórczym – jak pokazują przykłady – dialekt ma-zowiecki jest bardzo zróżnicowany. W gwarze Sadownego i okolic występują formacje charakterystyczne dla Mazowsza północnego i wschodniego oraz – jak w wypadku majówki, przedziałka – dla Mazowsza południowego. W gwarze widoczne są też wpływy wschodniosłowiańskie: sufiks -uk, za pomocą którego tworzone są określenia synów od nazwisk ojców: Lasczuk, Kaniuk, jak i podlaskie:

sufiks -ucha (Rembiszewska 2002: 105), w tekście zapisanym przez Friedricha (1937) poświadczona jest formacja – młoducha ‘panna młoda’.

Słownictwo

Do wyrazów charakterystycznych dla Mazowsza należą m.in.: blat ‘płyta ku-chenna’, denko ‘pokrywka’, jagodniak ‘miejsce, gdzie rosną jagody’, kluczka ‘drążek

zawieszony u poprzecznej belki w studni z żurawiem’, kokosionka ‘kurzajka’, kolba ‘korba przy kole sieczkarni’, krzesna ‘chrzestna’, lada ‘sieczkarnia’, latoś

‘w tym roku’, łoński rok ‘poprzedni rok’, musowo ‘trzeba, należy’, na leżący ‘leżąc’

(na siedzący ‘siedząc’, na stojący ‘stojąc’), na przyboś ‘boso’, nasionki ‘sadzeniaki’, odwarzyć ‘ogrzać mleko na twaróg’, pakuły ‘odpadki włókna przytarciu, czesaniu i klepaniu lnu’, płachta ‘prześcieradło’, po ciemaku ‘po ciemku’, pokopnisko ‘kar-toflisko’, potoknąć ‘opłukać, popłukać’, prośnianka ‚gąska’, stolik ‘szuflada’, tamój

‘tam’, tłuczka ‘drewniane naczynie do wyrobu masła’, ziele ‘chwasty’ i wyrazy wspomniane wcześniej: bęcały, ogniataki i poczesne.

Podane wyrazy bądź nie są notowane we współczesnych słownikach języka polskiego, bądź są w nich notowane w innym znaczeniu lub opatrzone kwali-fikatorami: dawny, gwarowy. Zasięgi występowania tych nazw mogą być różne nawet na tak małym obszarze. Zróżnicowanie leksykalne regionu widać dobrze na mapach zamieszczonych w Atlasie gwar mazowieckich, np.:

• drobne suche kuleczki padającego śniegu są nazywane krupami w Mo-rzyczynie, kaszą śniegową lub kaszką w Grabinach, natomiast w Orzełku – kaszą (mapa nr 5);

• naczynie do przecedzania mleka w Grabinach jest sitkiem; w Wilczogę-bach i Mrozowej Woli – cadzką, natomiast w Orzełku – cadzówką (mapa nr 40);

• pedał (część kołowrotka) w Grabinach, Sadownem i Mrozowej Woli jest nazwany trepem, w Morzyczynie i Orzełku – tretem (mapa 43).

Wschodniosłowiańskiego pochodzenia jest nazwa oloble, bez etymologicz-nie uzasadnionego χ w nagłosie.

Wraz z zanikiem tradycyjnych gospodarstw wiejskich (wielokulturowych, wielopokoleniowych) zmienił się świat rzeczy, a wraz z nim giną nazywające te rzeczy słowa. Zniknęły z domów na wsiach tłuczki, dzieże, niecki, kosiorki, z po-dwórza krypy (do pojenia bydła), kluczki (do czerpania wody) czy zawieszane na stodołach pomiotła, bosaki do gaszenia ognia.

Konkluzje

Repertuar cech gwarowych, pojawiający się w wypowiedziach współczesnych informatorów mieszkających w okolicach Sadownego, różni się od tego, jaki funkcjonował w mowie ich przodków, kiedy badania prowadzili Kazimierz Nitsch czy Henryk Friedrich. Różnice pomiędzy stanem gwary sprzed stu lat a obecnym mają charakter ilościowy i jakościowy. Za cechy regresywne uznać należy: asynchroniczną wymowę w wygłosie spółgłoski miękkiej b’, p’ jako px’, szeroką artykulację samogłoski przedniej ę, wymowę synchroniczną (woka-liczną) samogłosek nosowych, wymowę a ścieśnionego jako o. Obserwuje się

leksykalizację systemowych niegdyś zjawisk fonetycznych, są one zaświadczone tylko w pojedynczych wyrazach (ra- > re-, ja- > je-), przy czym w wymowie tego samego informatora mogą pojawić się różne realizacje tej samej głoski. Najszyb-ciej usuwane są cechy wybitnie „rażące” jak mazurzenie czy asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich typu gołomp̍χ̍, trudniej zaś wyzbyć się utrwalonych nawyków artykulacyjnych, jak np. wymowy typu kedy.

W pracach dialektologicznych poświęconych podziałom wewnętrznym dialektu mazowieckiego region Sadownego jest zaliczany do Mazowsza dalszego (Nitsch 1957: 108), północnego (dalszego) (Tarnacki 1937: 19), wschodniego (z noso-wością wokaliczną) (Friedrich 1937: 213) lub do Mazowsza północno-wschodniego (Kowalska 1991: 53, 81; Zduńska 1965: 127). Korekty granic wewnętrznych podziałów wynikają z jednej strony z odwołania do różnych faktów językowych (Nitsch za podstawę swojego podziału przyjął zasięgi faktów fonetycznych), z drugiej zaś z rozwoju wiedzy i pogłębionych badań dialektologicznych, obejmujących za-równo fonetykę, morfologię, jak i leksykę gwarową. W mowie mieszkańców parafii usytuowanej na pograniczu Mazowsza i Podlasia pojawiają się cechy charakte-rystyczne dla gwar podlaskich, widoczne są też wpływy wschodniosłowiańskie.

Bibliografia

Bartnicka B., 1964, Polskie ludowe nazwy grzybów, Wrocław.

Basara A., 1965, Studia nad wokalizmem w gwarach Mazowsza. Samogłoski ustne, Wrocław.

Chludzińska J., 1961, Ze studiów nad słowotwórstwem gwar mazowieckich, „Poradnik Językowy”, z. 6, s. 253-258.

Cyran W., 1960, Gwary polskie w okolicach Siedlec, Łódź.

Decyk-Zięba W., Charakterystyka językowa regionu – przeszłość i teraźniejszość, w:

Język – kultura – historia. Mazowsze wschodnie – Zieleniec i okolice, pod red.

W. Decyk-Zięby, Toruń 2004, s. 15-71.

Dejna K., 1993, Dialekty polskie, Wrocław.

Dejna K., Gala S., Zdaniukiewicz A., Czyżewski F., 2000, Atlas gwar polskich, t. 2, Ma-zowsze, Warszawa.

Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe pod red. H. Karaś (www.dialektologia.

uw.edu.pl), Warszawa.

Długosz-Kurczabowa K., Dubisz S., 1998, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa.

Dubisz S., 2013, Językoznawcze studia polonistyczne (pisma wybrane, uzupełnione, zmie-nione). I. Dialektologia i jej pogranicza, Warszawa.

Falińska B., 2004, Wstęp do: Gwary Mazowsza, Podlasia i Suwalszczyzny II. Wach, gm.

Kadzidło, pow. Ostrołęka, red. B. Falińska, Białystok, s. 10-14.

Friedrich H, 1935/36, Z życia wyrazów i rzeczy. Terminologia zagrody wiejskiej (na Ma-zowszu), „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 17-20, z. 2, s. 51-53, z. 3, s. 60-62, 77, z. 5, s. 122.

Friedrich H., 1937, Studia nad nosowością w gwarach Mazowsza, Warszawa.

Furdal A., 1955, Mazowieckie dyspalatalizacje spółgłosek wargowych miękkich, Wrocław.

Głogowska T., 2015, Powracające wspomnienia z dzieciństwa, Sadowne.

Grad-Mucowa M., 1970, Fleksja rzeczowników w gwarach Mazowsza, Warszawa.

Horodyska-Gadkowska H., Strzyżewska-Zaremba A., 1971, Atlas gwar mazowieckich, t. 1, Wrocław; A. Kowalska, Strzyżewska-Zaremba A., 1973-1992, t. 2-10, Wrocław.

Inny słownik języka polskiego PWN, 2000, t. 1-2, Warszawa.

Karaś H., 2007-2009, Gwary polskie Kompendium internetowe pod red. H. Karaś (www.gwarypolskie.uw.edu.pl), Warszawa

Koneczna H., 1965, Charakterystyka fonetyczna języka polskiego na tle innych języków słowiańskich, Warszawa.

Kowalska A., 1975, Zróżnicowanie słowotwórcze gwar Mazowsza i Podlasia. Rzeczownik, t. 1, Wrocław; 1979, t. 2, Wrocław.

Kowalska A., 1991, Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów pozajęzykowych, Warszawa.

Kowalska A., 2001, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa.

Kupiszewski W., 1969, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego, Wrocław.

Mały atlas gwar polskich, 1957-1970, pod red, K. Nitscha i M. Karasia, t. 1-13, Kraków.

Majbańska R., Świadomość językowa mieszkańców wsi mazowieckiej (na przykładzie Zieleńca), w: Język – kultura – historia. Mazowsze wschodnie – Zieleniec i okolice, pod red. W. Decyk-Zięby, Toruń 2004, s. 73-123.

Mały słownik języka polskiego, 2000, wyd. nowe, Warszawa.

Nitsch K., 1957, Dialekty języka polskiego, Wrocław.

Nitsch K., 1968, Wybór polskich tekstów gwarowych, Warszawa.

Rembiszewska D. K., 2002, Gwary nadbużańskie mazowiecko-podlaskie, Łomża.

Słownik języka polskiego, 1958-1969, t. 1-11, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa.

Szymczak M., 1966, Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego, Warszawa 1966.

Tarnacki J., 1937, Próba podziału dialektycznego Mazowsza na podstawie nazw z zakresu kultury materialnej, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. 1, s. 9-21.

Tarnacki J., 1939, Studia porównawcze nad geografią wyrazów (Polesie – Mazowsze), Warszawa.

Urbańczyk S., 1953, Zarys dialektologii polskiej, Warszawa.

Zduńska H., 1965, Studia nad fonetyką gwar mazowieckich. Konsonantyzm, Wrocław.