Spółgłoski wargowe miękkie

a) asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich

Na wymowę spółgłosek wargowych miękkich składają się dwa ruchy artykula-cyjne: zwarcie warg lub szczelina między górnymi zębami a dolną wargą oraz podniesienie środka języka ku podniebieniu twardemu. Przy starannej wymowie tych spółgłosek oba ruchy występują równocześnie, są ze sobą zsynchronizowane.

Ściśle synchroniczna artykulacja spółgłosek wargowych miękkich występuje jed-nak rzadko, częściej dochodzi do zachwiania jednoczesności, a nawet osłabienia i zaniechania jednego z dwu ruchów artykulacyjnych (Furdal 1955, 6).

W gwarach mazowieckich wymowa omawianych spółgłosek ma charakter wyraźnie asynchroniczny – artykulacja środka języka przesunęła się na moment po zakończeniu artykulacji warg, co doprowadziło do powstania grup złożonych z głoski wargowej oraz miękkiego spirantu j, ś (ź), sz’(ż’), ch’(h’), względnie ń po spółgłosce m (Dejna 1993, 119-121). Zmiany te są związane z panującą na terenie Polski północnej silną tendencją do palatalizacji, czyli „przerzucania punktu ciężkości artykulacyjnej na pracę środka języka” (Zduńska 1965, 15).

Ustalenie szczegółowych zasięgów każdego z typów asynchronicznej wy-mowy wargowych miękkich na terenie Mazowsza sprawia trudności ze względu na przenikanie się poszczególnych kontynuantów i brak konsekwencji ich wystę-powania. Według Heleny Zduńskiej w południowo-wschodniej części dialektu mazowieckiego, na południe od Bugu, przeważa wymowa asynchroniczna typu pj, bj, fj, wj, mj (Zduńska 1965, 14; 29), natomiast według Karola Dejny na tym obszarze zaznacza się silnie także artykulacja z udziałem spirantu ch’ oraz ń (Dejna 1993, m. 11).

Podczas badań prowadzonych przez uczniów w 2015 roku oraz w nagra-niach z lat wcześniejszych zanotowano jedynie ten pierwszy typ realizacji dla spółgłosek p’, b’, w’, f’, natomiast m’ miękkie wymawiane było także jako mń, por. przykłady: ciebje, czepjało, człowjek, dopjero, mjałem, mjały, mjeli, mje-liśmy, mjeszkaniach, mjeściły, mówje, pjasek, pjeczone, pjeścili, powjem, pjóra, pjórem, przedmjoty, przyskrzywjone, robjono, robjo, spjeszyło, sie uśmjechneła, uśmjechnienta, śwjenty, śmjerć, wjeczorem, wjeczorki, wjeku, wjoski, Wyszkowje, zapowjedzi, zbjerało, zmjeniali (KM1 1938), ciebje, człowjek, dopjero, bjel, bjegi, dowjedział się, dwje, królowje, kupje, nazbjerałyśmy, objat, pjechoto, pjeszo, pjet-naście, pjontek, ubjegać, ubjerało, wjelka, wjem, mjał, mjałam, mjejsce, mjesionce, mjeszkaniu, nabjerało, nie umjała, odwjedzić, pamjęć, podwjeczorek, postawjone, robjo, upjekło, wjesz, wjelkie, dopjero, pamjentam, śwjenconki, śwjencenie, śwjeńci, śwjenconyj, umjeli, ustawjenie, pjontej, pośwjencił, powje, bjało, mjeszkał, pjer-szego, bjałej, pozawjewało, rozmawjać, s powjatu, stawjać, śwjenta, Warszawje, wjeczór, Wjelkanoc, wjersz, nawjeszało, wjeczne, wstawjało, wstawjony, wymje-niało, zapowjedzi, zarabjałam, zbjerało, zbjorowisko, zmjeniali, zrobjony (KM2 1945), dopjero, grabjami, kfjatuszki, kfjatki, kobjeta, makowjec, namawjajonc, pamjentam, pjontek, pjekło mjęsa, pjeczenia, pjerogy z pjeczarką, śfjecie, trawje, zabierało (JJ, 1950), bjedni, bjedniejsi, łodwjeś, nazbjera, nazbjerać, nazbjerało sie, postawjony, powjedzieć, prawje, przywjozła, robjone, sobje, wjencej, wjesz, wjosce, zostawjane (HP 1947), kobjety, ziemnie (JK, 1928), mjała, mjeli, mjeskajo, mniał, mnieli, mninoł, Niemniec, niemniecki, pamjentam, papjerek, pjachu, umjałam, wjecorem, wjeksza, wjem, wjencej, wjes, zawjóz, zwjonzywać (JP 1928).

b) uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich

Powstałe w wyniku rozłożenia spółgłosek wargowych miękkich grupy mogą ulegać uproszczeniom przez zredukowanie jednej z głosek wchodzących w ich skład (Dejna 1993, 122-123). Redukcja dokonuje się na przykład poprzez zanik spółgłoski wargowej i pozostawienie samego spirantu, por. ofiara > ofsiara >

osiara lub miasto > mniasto > niasto. Tego typu uproszczeń nie zaobserwowano na przełomie XX i XXI wieku na obszarze powiatu wołomińskiego, choć mogły one sięgać aż tutaj, o czym świadczy hiperpoprawne zastępowanie etymologicz-nego ń przez m’, por. mje (JP 1928), ziemjaki (HP 1947).

Redukcja omawianej grupy może także nastąpić w wyniku opuszczenia spi-rantu miękkiego: śf’ > śfj > śf; ćf’ > ćfj > ćf; dźw’ > dźwj > dźw. Ten typ uproszczeń notowano jedynie w formach: ćfartke (KM1 1938) i śfyniaka (JP 1928). Podobny wypadek zredukowania grupy spółgłoskowej powstałej z rozłożenia spółgłoski m’

przez opuszczenie miękkiego jej składnika zmorfologizował się w końcówce narzędnika l.mn. -amy < amni//amji < -ami oraz w gwarowych odpowiednikach form zaimkowych mi, mię, por. przykłady: grabjamy (KM2 1945), cukerkamy, z grzybamy, jabuszkamy, ciastkamy (HP 1947), grzybamy, kluskamy, śwjentamy, z zębamy (JJ, 1950), widłamy (JK, 1928).

3. Mazurzenie

Mazurzenie polega na przejściu szeregu spółgłosek dziąsłowych  sz, ż, cz, dż w zębowe s, z, c, dz, przy czym głoska rz nie podlega omawianemu zjawisku.

Cecha ta występuje na całym Mazowszu wraz z Mazurami, wyłączając okolice Sejn i wschodnią część Podlasia. Na terenie powiatu wołomińskiego jest to zjawisko szybko zanikające, pojawiające się sporadycznie podczas dłuższych, spontanicznych wypowiedzi informatorów lub w śpiewanych przez nich piosenkach, por.: becce, zbjeracka, łocy (JK, 1928), cysta, dziefce, grzesna, idźze, jus, niecysta, sązni (JJ, 1950), ze (KM1 1938), ozeniacka, zeniacka (KM2 1945), Boze, cape, capke, cego, cemś, chałupecke, chucias, cłowjek, cołk, cy, cyli, duze, dziewcyne, dziewcyny, jesce, jus, lepse, lepsego, lezała, łopuscone, łopuscony, łozenił się, łozeniouny, mas, mjeskali, mjeskajo, mozna, na snurkach, nadesły, najstarsa, nalezało, nasego, naucył wsyskiego, nicego, orcyk, ozeniona, pjerso, pjersy, pjerzyncyny, posła, przecies, prze-jezdzał, prześlicny, przezyłam, przyprze-jezdzał, przyjezdzawa, przestrasoune, przyset, przysetem, przysli, przysłam, rozumis, saganecka, scenście, starsy cłowjek, strasnie, syby, syje, syⁱny, ślicny, Tłusc, tys, was, widzis, wjecorem, wjes, wjezdza, wjękse, wnucków, wsysko, zacepił, zawse, zdonzył, zeby, zenie, zenić, znacy, zobacyć się, zobacyli, zobacył, zołnierze, zono, zony, zyć, zyje, zyjo, zytem (JP 1928).

Mazurzenie wyraźnie odróżnia gwary od języka literackiego, jest łatwo uchwytne słuchowo, niejednokrotnie wyśmiewane przez ludność miejską i zwal-czane w szkole, dlatego też mieszkańcy wsi szybko się go wyzbywają i, zwłaszcza w rozmowie z obcymi, starają się mówić zgodnie z normą języka ogólnopolskiego.

Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, por. na śnurkach, poślim (JP 1928) oraz formy hiperpoprawne takie jak: u nasz (KM2 1945), nasz (KM1 1938). 

4. Spółgłoska l

Odziedziczona z języka prasłowiańskiego spółgłoska l’ była miękka do około XVI w., a następnie przeszła w neutralne l, por. l’as > las. Jednakże w języku ogólnopolskim oraz w gwarach Wielkopolski, Małopolski i Śląska l’ miękkie

pozostało nadal jako wariant pozycyjny przed samogłoską i, por. l’ico, l’ist (GHJP 1998, 144). Nieco inaczej głoska ta rozwinęła się na Mazowszu i Kaszubach oraz w gwarach pozostających pod ich wpływami – na tych terenach l’ miękkie stwardniało nawet w pozycji przed samogłoską i.

Przed I wojną światową wymowa taka była powszechna i obejmowała północ polskiego obszaru dialektalnego, czyli Pomorze i Mazowsze (Nitsch 1958, 46), także późniejsze syntetyczne opracowania gwar polskich potwierdzają ją na

tych terenach. Natomiast publikowane po II wojnie światowej monografie gwar i cech gwarowych mazowieckich podają już liczne przykłady obok l twardego także l’ palatalnego (Cyran 1960, 161), (Zduńska 1965, 73). Również materiał zgromadzony przez uczniów gimnazjum w Dąbrówce świadczy o tym, że obecnie nie można mówić o powszechnej twardej wymowie l’ przed i. Zgromadzonych przykładów, ilustrujących tę cechę gwarową jest mało, nie pozwolyłby (KM1 1938), byly, kładly, cebuly (KM2 1945), byly, pobyly, stroylyśmy, przyszlyśmy, przywozily-śmy (HP 1947), najczęściej w mowie mieszkańców wsi powiatu wołomińskiego występowała wymowa ogólnopolska.