CHARAKTERYSTYKA PODSTAWY MATERIAŁOWEJ Podstawę materiałową pracy stanowią 373 listy, liczące łącznie 841 stron Podstawę materiałową pracy stanowią 373 listy, liczące łącznie 841 stron

tekstu. Są one dziełem 70 autorów, pochodzących z terenu Kresów Południowo- -Wschodnich. Listy przechowywane są w polskich zbiorach archiwalnych i bibliotecznych: w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Bibliotece Narodowej (BN), Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu (Os) oraz Bibliotece Jagiellońskiej (BJ). Dobór źródeł w znacznym stopniu zdeterminowany jest zasobnością zbiorów archiwalnych oraz stanem ich zachowania.

Jako podstawę materiałową przyjęto wyłącznie teksty rękopiśmienne. Nie uwzględnia się listów opublikowanych drukiem z uwagi na możliwość dokony-wania w nich modernizacji i modyfikacji zapisu. Przewagę źródeł rękopiśmien-nych nad tekstami drukowanymi w badaniach historycznojęzykowych podno-szono wielokrotnie [np. Szczepankowska, 2004a, s. 127]. W szczególności podkreślano ich pierwszoplanowe znaczenie w badaniach historycznodialektal-nych [Kowalska, 1980, s. 112; Kość, 1999, s. 28; 2005, s. 326–328; Kuraszkie-wicz, 1938, s. 202].

9 Ten walor listów podkreślają językoznawcy, np. „Listy są bardzo wdzięcznym materiałem dla studiów językowych: są na ogół bezpośrednie, odtwarzają język »mówiony« autora, są pozbawione (znów – na ogół) tendencji artystowskiej” [Mally, 1952, s. 4; por. Klemensiewicz, 1961a, s. 302; Szlifersztejnowa, 1982, s. 310].

Spośród rękopisów wykorzystywane są zasadniczo autografy, tj. oryginalne zapisy autorskie. Nie są brane pod uwagę kopie listów wykonane cudzą ręką (sporządzanie kopiariuszy dokumentów, listów, mów okolicznościowych było

niegdyś bardzo popularne10), ani też listy dyktowane przez rzeczywistych,

pierwotnych nadawców a zapisywane przez osoby postronne, sekretarzy, pełnomocników itp. (na taki fakt wskazuje przede wszystkim rozbieżność między charakterem pisma w tekście listu a podpisem). Oznacza to konieczność odrzucenia wielu skądinąd interesujących listów. Zbiory zachowanej do dziś korespondencji niektórych przedstawicieli dawnej magnaterii są bardzo liczne, ale tylko niewielką ich część stanowią autografy, większość listów pisana jest obcą ręką11. Ponieważ nie wiadomo, kim byli piszący, jakie było ich pochodze-nie, listy te nie mogą stanowić podstawy analizy. Należy jednak zaznaczyć, iż fakt własnoręcznego zapisania tekstu bywa w niektórych przypadkach trudny do jednoznacznego stwierdzenia. Pismo danej osoby podlega zmianom na prze-strzeni lat, bywa też bardziej lub mniej staranne – wszystkie te czynniki utrud-niają jego identyfikację.

Wyjątkowym odstępstwem od wspomnianej zasady są listy pisane przez sekretarzy wysoko postawionych osób z rodów ruskich. Można założyć, że osoby zapisujące list pochodziły z kręgu osób blisko związanych z rzeczywi-stymi, zapewne ukraińskojęzycznymi nadawcami, i również posługiwały się regionalnym, kresowym wariantem polszczyzny. Listy tego typu dostarczają niezmiernie cennego materiału językowego i z tego względu zostały tu wyko-rzystane. Łącznie jest to pięć listów, które figurują pod nazwiskami nadawców, Jana Boreckiego i Gabriela Hosckiego. Ponadto uwzględniony został jeden niewłasnoręczny list podpisany przez Stanisława Lanckorońskiego i radę wojskową w obozie w Zbarażu. Wszystkie wymienione listy zostały opatrzone stosowną adnotacją (zob. Wykaz źródeł).

Dla uzyskania miarodajnych wyników przyjęto zasadę wykorzystania mak-symalnie dziesięciu listów jednego autora. Wobec znacznych dysproporcji w zasobach listów poszczególnych autorów (od jednego do kilkudziesięciu) ograniczenie to wydaje się niezbędne po to, by dominacja właściwości idiolek-talnych jednego z piszących nie stworzyła fałszywego obrazu całości i nie wypaczyła wniosków. Dziesięć zazwyczaj kilkustronicowych tekstów pozwala już na poznanie podstawowych właściwości systemu językowego autora. W przypadku niektórych osób trudność stanowiło zgromadzenia nawet owych

10 Kopie listów sporządzano z różnych powodów. Jednym z nich była kontrola przepływu korespondencji – sporządzano kopie listów i wysyłane je dla bezpieczeństwa różnymi drogami [Palkij, 2000, s. 68]. Ówczesne listy pełniły też niekiedy funkcję gazety i z założenia kierowane były do wielu odbiorców, a nie tylko do wyznaczonego adresata [por. np. Zawilska, 2007, s. 16–17].

11 Jaskrawym przykładem są tutaj listy Józefa Potockiego. W zbiorach AGAD, AR, dz. V pod sygnaturą 12245, cz. 1–2 znajduje się 239 jego listów, spośród których zaledwie kilka pisanych jest jego ręką.

dziesięciu listów. Dotyczy to zwłaszcza korespondencji z wieku XVII, której zbiory są znacznie skromniejsze niż zbiory epistolografii XVIII-wiecznej. Podstawę analizy stanowi w takich sytuacjach mniejsza liczba tekstów12.

Nadawcy listów to osoby, które urodziły się i/lub znaczną część życia spę-dziły na terenie dawnych Kresów Południowo-Wschodnich lub pogranicza południowo-wschodniego, osoby o ustalonej tożsamości, często znane z historii politycznej czy historii kościoła. Dane na temat pochodzenia i miejsca przeby-wania autorów zaczerpnięte zostały ze źródeł historycznych oraz historyczno- -genealogicznych, przede wszystkim z Polskiego słownika biograficznego [PSB, 1937–1989] oraz Kroniki polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia

i Ukrainy K. Pułaskiego [Pułaski, 2004], w niektórych przypadkach także

z innych bardziej szczegółowych opracować [m.in. Mironowicz, 2007; Perdenia, 2000]. Pewnych wskazówek dostarczyła również Encyklopedia Kresów

[Ency-klopedia, 2004] oraz opracowania dziejów Ukrainy [m.in. Jakowenko, 2011;

Serczyk, 2001]. Uznanie danej osoby za mieszkańca Kresów Południowo- -Wschodnich nosi jednak w niektórych przypadkach znamię decyzji arbitralnej ze względu na ograniczony zasób informacji zawartych w źródłach historycznych.

Dodatkowym potwierdzeniem dla danych biograficznych bywają niekiedy miejsca nadania listu. Sama jednak informacja o miejscu nie może, co zrozumia-łe, stanowić podstawy zakwalifikowania danej osoby do grona autorów połu-dniowokresowych. Podróże, zwyczaj przemieszczania się w obrębie rozległych posiadłości, przenosiny kobiet do siedzib rodowych mężów itp. sprawiają, że byłoby to kryterium wielce zawodne. Niemniej zestawienie miejscowości, w których zostały napisane zgromadzone listy, daje pewne wyobrażenie o kon-tekście geograficznym badanego materiału. Są to m.in. następujące miejscowo-ści: Błudów, Buczacz, Czortków, Derewlany, Halicz, Hołoby, Hołuzja, Hulo-wiec, Husiatyn, Iliaszówka, Kałuszów, Kaszówka, Kijów, Kneruty, Kołodno, Kozłów, Krystynopol (dziś Czerwonogród), Kustyń, Lublin, Lwów, Łaszczów, Łuck, Pilawce, Podhajce, Podhorce, Poryck, Rudołowice, Stołpów, Trojanów, Turzysk, Zbaraż, Złoczów, Żółkiew, Żwańczyk, Żytomierz i inne.

Reprezentacja chronologiczna materiału nie jest w pełni równomierna, co stanowi odbicie wspomnianego już zróżnicowania zasobów archiwalnych. Bazę materiałową stanowią listy 23 autorów XVII-wiecznych oraz 47 autorów z XVIII w. Proporcje te przekładają się również na niejednakową liczbę listów z każdego stulecia. Zaznaczająca się przewaga tekstów XVIII-wiecznych, będąca prostym odbiciem zasobności dzisiejszych zbiorów archiwalnych, w istocie odzwierciedla dawne tendencje epistolarne: to właśnie wiek XVIII był epoką ogromnej popularności epistolografii.

12 W skrajnych i rzadkich przypadkach są to pojedyncze listy, włączone jednak do bazy ma-teriałowej ze względu na istotną wartość materiałową. Tylko potraktowanie owych tekstów jako części większego zbioru (w tym wypadku epistolograficznego) stwarza szansę ich wykorzystania w badaniach lingwistycznych.

Pod względem geograficznym zgromadzony materiał reprezentuje cały ob-szar dawnych Kresów Południowo-Wschodnich oraz tereny pogranicza polsko- -ukraińskiego. Autorzy listów to osoby wywodzące się z przedrozbiorowych województw: ruskiego (np. Zofia Daniłowiczowa, Józef Potocki, Michał Józef Rzewuski), bełskiego (np. Aleksander Michał Łaszcz), podolskiego (np. Marcin Bogusz, Stanisław Lanckoroński, Kazimierz Józef Lipiński), wołyńskiego (np. Wacław Borejko, Gabriel Hoscki, Michał Hieronim Czacki, Gabriel Hulewicz- -Wojutyński, Adam Konopacki), bracławskiego (np. Franciszek Kazimierz

Chojecki), kijowskiego13 (np. Michał Niemirycz, Nikodem Kazimierz Woronicz,

Jakub Anastazy Woronicz)14. W wielu przypadkach związek autora z

określo-nym regionem Kresów Południowo-Wschodnich jest trudny do ustalenia. Dotyczy to zwłaszcza żołnierzy kresowych, spędzających wiele czasu na działaniach wojennych, toczących się w różnych częściach kraju, oraz właścicie-li rozległych latyfundiów magnackich, posiadających rezydencje w różnych

regionach kraju, a także duchownych15. Wybór tak szerokiej pod względem

geograficznym podstawy materiałowej wynika z przyjętego założenia o przed-stawieniu zróżnicowania polszczyzny południowokresowej XVII–XVIII w.

Rodowody piszących, którzy uznani zostali za użytkowników polszczyzny południowokresowej i których listy składają się na bazę materiałową pracy, odzwierciedlają złożoność stosunków osadniczych na Kresach Wschodnich, ich wieloetniczność i wielokulturowość. Są wśród nich potomkowie dawnych (piętnasto-, szesnasto- i siedemnastowiecznych) osadników z terenów rdzennej Polski16, tj. z Małopolski (np. Potoccy herbu Lubicz, Potoccy herbu Pilawa), z Mazowsza (np. Lipińscy, Łaszczowie), z Wielkopolski (np. Czaccy), przed-stawiciele spolonizowanych rodów ruskich (np. Paweł Beyzym, Czetwertyńscy, Hosccy, Adam Kisiel, Woroniczowie), spolonizowanych rodów ormiańskich (Jakub Stefan Augustynowicz), Rusini/Ukraińcy (np. Dionizy Bałaban, Jan (Job) Borecki, Piotr Doroszenko) czy Kozacy pochodzenia tatarskiego (Michał Chanenko).

Oprócz pochodzenia autorów tych różni wyznanie religijne. Są wśród nich katolicy, np. Szczęsny Czacki, prawosławni, np. Dionizy Bałaban, Adam Kisiel, arianie, np. Gabriel Hoscki, Stefan Niemirycz, kalwini, np. Gabriel Hulewicz-Wojutyński, wyznawcy kościoła ormiańskiego, np. Jakub Stefan Augustynowicz.

13 Autorzy ci pochodzą głównie z Żytomierszczyzny.

14 W skład I Rzeczypospolitej wchodziło także województwo czernihowskie, jednak jego losy jako części polskiego obszaru państwowego były bardzo krótkie (zob. I.1.).

15 Szczegółowe informacje o pochodzeniu każdego z autorów listów zawarte są w Wykazie

źródeł.

16 Są to przede wszystkim przedstawiciele pokoleń urodzonych już na terenie województw wschodnich, w pojedynczych natomiast przypadkach osadnicy, którzy jako pierwsi z rodu przybyli na Kresy Wschodnie i tam się osiedlili (np. Wojciech Czacki).

Większość autorów to osoby, dla których pierwszym i zasadniczym kodem językowym była polszczyzna. Można założyć, że z racji miejsca zamieszkania i kontaktów ze szlachtą ruską dysponowali oni także bierną znajomością języka ukraińskiego. Część autorów, jak wynika z danych biograficznych, była dwuję-zyczna, posługiwała się zarówno językiem polskim, jak i ukraińskim. Dotyczy to przede wszystkim polskojęzycznych Ukraińców, jak np. Jan Borecki, Dionizy Bałaban, Michał Chanenko, Piotr Doroszenko, polonizujących się Rusinów, jak np. Gabriel Hoscki, osób mówiących po polsku dopiero w drugim czy trzecim pokoleniu, czyli potomków spolonizowanych pod względem językowym, kulturowym i wyznaniowym Rusinów, jak np. Czetwertyńscy, a prawdopodob-nie także spędzających większość czasu na terenach pogranicznych żołprawdopodob-nierzy, mających nieustanny kontakt z ludnością ruską. Niezależnie od posługiwania się językiem polskim lub polskim i ukraińskim, osoby te w stopniu bardziej lub mniej biegłym władały także łaciną. Bilingwizm polsko-łaciński w XVII i jeszcze w XVIII w. był wśród szlachty zjawiskiem naturalnym. W XVIII w. znaczenia nabrała znajomość języka francuskiego.

Pod względem społecznym autorzy listów reprezentują najważniejszy i naj-bardziej uprzywilejowany w dawnej Polsce stan szlachecki, przy czym tak jak stan ten nie tworzył wówczas jednolitej całości, tak i jego reprezentacja wykazu-je wewnętrzne zróżnicowanie. Podstawowy podział przebiega na osi: środowi-sko świeckie – środowiśrodowi-sko duchowne. Każde z nich jest jeszcze wewnętrznie zróżnicowane.

Wśród osób świeckich znajdują się ziemianie, urzędnicy, posłowie, dwo-rzanie, wojskowi, a więc przedstawiciele różnych „zawodów” [por. Rzepka, Walczak, 1992]. Wewnętrzna dyferencjacja środowiska obejmuje również status majątkowy, pozycję społeczną, poziom wykształcenia. Do wysokich rangą urzędników państwowych należeli hetmani (np. Stanisław Lanckoroński, Seweryn Józef Rzewuski, Józef Potocki) oraz marszałkowie (np. Stefan Potocki, Mikołaj Hieronim Sieniawski). Krąg najważniejszych urzędników ziemskich, którzy z urzędu wchodzili do Senatu, tworzyli wojewodowie (np. Stanisław Kazimierz Bieniewski, Mikołaj Franciszek Daniłowicz, Stefan Humiecki, Adam Kisiel, Aleksander Michał Łaszcz Tuczapski, Stefan Niemirycz, Jan Potocki) oraz kasztelanowie (np. Michał Hieronim Czacki, Hieronim Stanisław Kuropat-nicki, Józef Popiel Dumicz, Krzysztof Skarbek, Kazimierz Stanisław Stecki, Jakub Anastazy Woronicz, Nikodem Kazimierz Woronicz). Kolejne szczeble urzędniczej hierarchii wyznaczały takie urzędy, jak podkomorzy (np. Jan Marcin Bogusz, Michał Czetwertyński, Kazimierz Józef Lipiński), starosta grodowy (np. Stanisław Daniłowicz, Józef Leon Konopacki, Mikołaj Bazyli Potocki), chorąży (np. Franciszek Kazimierz Chojecki, Gabriel Hulewicz-Wojutyński), sędzia ziemski (np. Aleksander Eliasz Niemirycz, Józef Stecki), stolnik (np. Piotr Seweryn Woronicz), podczaszy (np. Szczęsny Czacki, Józef Woronicz), podsędek (np. Gabriel Czetwertyński), podstoli (np. Wacław Borejko), wojski

(np. Adam Konopacki, Marcin Rakowski). Wysokie stanowiska i urzędy szły w parze z olbrzymimi majątkami.

Wielu spośród autorów zgromadzonych listów to przedstawiciele najbar-dziej znaczących politycznie rodów z ziem południowo-wschodnich. W XVII w. do takich zaliczali się Czetwertyńscy, Niemiryczowie, Sobiescy (Jakub Sobie-ski), Hulewiczowie, Daniłowiczowie (Jan Mikołaj Daniłowicz), Kisielowie (Adam Kisiel) i Fredrowie (Jakub Maksymilian Fredro) [Dzięgielewski, 1991].

Środowisko duchownych reprezentują dostojnicy kościelni różnych obrząd-ków religijnych: biskupi Kościoła rzymskokatolickiego (np. Józef Antoni Łaszcz) oraz kościoła greckokatolickiego (Atanazy Szeptycki), biskupi (włady-cy) i metropolici kościoła prawosławnego (Dionizy Bałaban, Jan Borecki, Grzegorz Gedeon Czetwertyński-Światopełk), arcybiskup lwowski kościoła ormiańskiego (Jakub Stefan Augustynowicz), także księża i zakonnicy katoliccy (np. Ignacy Potocki, Michał Niemirycz).

Grono nadawców listów tworzą przeważnie osoby piastujące wysokie urzę-dy i urzę-dygnitarstwa państwowe, wojskowe czy kościelne, m.in. z tego powodu, że właśnie tożsamość tego typu osób, w tym pochodzenie i miejsce zamieszkania lub dłuższego pobytu, są możliwe do ustalenia17.

Ogromną większość autorów listów stanowią mężczyźni. To oni brali wów-czas udział w życiu publicznym, piastowali urzędy, pełnili funkcje społeczne, polityczne, z tego zaś wynikała potrzeba komunikowania się z innymi przedsta-wicielami stanu szlacheckiego. Niewielka część listów wyszła spod pióra kobiet, głównie żon utrzymujących łączność z mężami nieobecnymi z powodu wojen bądź obowiązków publicznych. Pod względem społecznym są to szlachcianki i magnatki, osoby świeckie (np. Zofia Daniłowiczowa, Joanna Potocka, Józefa Woroniczowa).

Czynnikiem różnicującym wewnętrznie grono autorów listów jest także wa-runkowany stopniem zamożności oraz płcią poziom i rodzaj wykształcenia, który decydował z kolei o sprawności językowej piszących. W Polsce szlachec-kiej inaczej wyglądała edukacja mężczyzn, inaczej kobiet. Dostęp do publicznej edukacji posiadali zasadniczo mężczyźni.

Autorzy zgromadzonych listów, tak jak i inni przedstawiciele swojego sta-nu, zdobywali wykształcenie przede wszystkim w szkołach średnich zakonnych: kolegiach jezuickich (np. Szczęsny Czacki, Mikołaj Bazyli Potocki), pijarskich (np. Józef Antoni Łaszcz), w kolegium teatyńskim (np. Jakub Stefan

Augusty-nowicz), w Kolegium Kijowsko-Mohylańskim18 (np. Dionizy Bałaban, Jan

17 O autorach wielu interesujących listów źródła historyczne milczą, co usuwa, niestety, ich teksty poza przyjęty obszar badawczy, nawet jeśli w warstwie językowej wykazują one wyraźne nacechowanie kresowe.

18 Prawosławne Kolegium Kijowsko-Mohylańskie zostało założone w 1632 r. przez metropo-litę kijowskiego, Piotra Mohyłę. W 1658 r. zostało ono przekształcone w Akademię Mohylańską [Jakowenko, 2011, s. 291–292].

Mazepa), w socyniańskiej szkole w Kisielinie19 (np. Stefan Niemirycz). Część autorów kształciła się również w szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej

(np. Mikołaj Hieronim Sieniawski) i w Akademii Zamojskiej20 (np. Adam

Kisiel). Częstym zwyczajem było wówczas wysyłanie młodzieży w podróż zagraniczną, połączoną niekiedy ze studiami na uniwersytetach zagranicznych. Taką zagraniczną peregrynację edukacyjną odbyli m.in. Stanisław Daniłowicz, Stefan Niemirycz, Jan Potocki, Seweryn Józef Rzewuski. Na temat drogi eduka-cyjnej części autorów brak jednak dokładnych wiadomości.

W wychowaniu kobiet kształcenie umysłowe odgrywało marginalną rolę. Sprowadzało się z reguły do edukacji domowej, w XVII w. częściowo zastąpio-nej przez kształcenie zorganizowane w klasztorach, przede wszystkim benedyk-tyńskich. W tym czasie powstały też pensje dla dziewcząt założone przez polskie królowe, pochodzące z Francji, Marię Ludwikę i Marię Kazimierę Sobieską [Wiśniewska, 2003, 27–30]. Kobiety przygotowywano jednak przede wszystkim do pełnienia roli społecznej, w której najważniejszym zadaniem była kontynuacja rodu, dbałość o rodzinę, działalność filantropijna i religijna. Wychowanie takie odbywało się poprzez naśladowanie wzoru, w domu wła-snym lub na dworze kobiet wyżej urodzonych. O wychowaniu i wykształceniu odebranym przez kobiety będące autorkami listów nie mamy jednak szczegóło-wych informacji.

Zgromadzone i poddane analizie listy pisane były przy różnych okazjach, wynikających bądź to z okoliczności życia prywatnego, bądź też z przebiegu spraw publicznych. Bardzo często wątki i treści prywatne przeplatają się w nich ze sprawami natury politycznej, państwowej, urzędowej, finansowej itd., w związku z czym trudno niekiedy o jednoznaczne ustalenie, czy dany tekst należy do korespondencji prywatnej czy oficjalnej. Jest to sytuacja typowa dla dawnego piśmiennictwa epistolarnego.

Krąg nadawców i odbiorców, ich wzajemne relacje oraz zakres poruszanych treści prezentują się bardzo różnorodnie. Są to listy na poły urzędowe pomiędzy osobami pozostającymi w relacji służbowej, listy do protektorów z prośbą o wsparcie i pomoc dla siebie (np. w wykształceniu synów) lub dla innych osób (np. w sprawie awansów i urzędów), korespondencja właścicieli dóbr z ich plenipotentami lub dzierżawcami zawierająca zalecenia i dyspozycje

19 Do socyniańskiej szkoły w Kisielinie na Wołyniu przeniosła się kadra profesorska zlikwi-dowanej w 1638 r. Akademii Rakowskiej. Nauczanie w Kisielinie trwało tylko do 1644 r. [Jakowenko, 2011, s. 294–295].

20 Znamienne, że niewielu spośród autorów kształciło się w Zamościu, mieście, do którego ściągała przede wszystkim młodzież z ziem wschodnich. Badania statystyczne przeprowadzone pod kątem pochodzenia społecznego studentów Akademii Zamojskiej dowodzą, że synowie szlacheccy i magnaccy stanowili niewielki odsetek wszystkich uczniów, przytłaczającą przewagę miały dzieci mieszczańskie i chłopskie [Jakowenko, 2011, s. 296–297; Kochanowski, 1899, s. 51, 84, 110, 134].

skie odnośnie zbiorów, czynszów itp., listy z prośbą o zwrot pożyczonych pieniędzy lub wypłatę należnej z tytułu jakiejś powinności sumy, listy w obrębie członków danego rodu dotyczące m.in. spraw majątkowych (np. spory pomiędzy spadkobiercami), listy rodzinne pomiędzy członkami najbliższej rodziny, np. listy żon do nieobecnych mężów, będące doniesieniami na temat zarządzania majątkiem, sprawozdaniami z przebiegu toczących się spraw sądowych itd. czy listy synów do rodziców. Bywają też krótkie listy o charakterze wyłącznie konwencjonalnym, zawierające stereotypowe pozdrowienia bądź życzenia i stanowiące kurtuazyjne świadectwo pamięci o osobach adresatów i formę przypomnienia o sobie.

Podsumowując, należy stwierdzić, iż scharakteryzowany powyżej korpus tekstów epistolarnych spełnia w dużym stopniu kryteria regionalności21, takie jak: związek autorów tekstów z regionem Kresów Południowo-Wschodnich, miejsce powstania tekstów, regionalne nacechowanie językowe, tematyka tekstów, która odzwierciedla losy lokalnej wspólnoty. Z samej swej istoty epistolografia nie może jednak spełnić takich warunków, jak lokalny charakter kontaktu językowego między nadawcą a odbiorcą oraz ograniczony terytorialnie obieg odbiorczy tekstów. Konstytutywną cechą listu jest bowiem sytuacja oddalenia przestrzennego między nadawcą a odbiorcą, którego ramy mogą znacznie wykraczać poza granice regionu.