Wpływ spółgłosek półotwartych na poprzedzające samogłoski samogłoski

Wpływ spółgłosek półotwartych na poprzedzające je samogłoski przejawia się w wielu szczegółowych zjawiskach. Najogólniej można wskazać dwa ich rodzaje: unosowienie samogłoski ustnej wskutek sąsiedztwa półotwartej nosowej oraz wszelkiego rodzaju rozszerzenia lub zwężenia artykulacji samo-głoski zachodzące w wyniku oddziaływania półotwartej. Pierwszy typ zmian, czyli wtórna nazalizacja samogłosek e, a i o przed m, n (typu dnięm, Jąn,

Ichmosciąm), został przedstawiony w rozdziale poświęconym samogłoskom

nosowym. Drugi typ przekształceń obejmuje m.in. pochylenie samogłosek

33 Wymowę typu pańęsAi, malęstvo, nabo_ęstvaHi, 1ilęRlyzna rejestruje A. Zdaniukiewicz w gwarach wileńskich [1983, s. 21, 23].

a, e, o zachodzące pod wpływem półotwartych. Zjawisko to zostało omówione

w rozdziale poświęconym samogłoskom pochylonym (jest w nim mowa zarówno o pochylonych, które kontynuują staropolskie samogłoski długie, jak i o tych, które powstały wskutek uwarunkowań fonetycznych). W tym miejscu przedstawione zostaną procesy fakultatywnego obniżania artykulacji samogło-sek wysokich pod wpływem półotwartych.

iL, yL > eL

Początki obniżania się artykulacji samogłosek wysokich i, y do e przed płynnymi sięgają XIV w. Największą intensywność zjawisko to osiągnęło w wieku XVII, jednak już na przełomie XVII i XVIII w. nastąpiło jego załama-nie, a w dobie nowopolskiej ostateczne wygaśnięcie. Formy z eL zniknęły

z polszczyzny literackiej, pozostały natomiast w gwarach34 [Bajerowa, 1964,

s. 173–175; Klemensiewicz, 1999, s. 293; Polszczyzna, 2002, s. 46–47; Stieber, 1958, s. 35–36; Walczak, 1999b, s. 137].

Wyekscerpowane z listów południowokresowych wyrazy, w których doszło do zmiany iL, yL > eL, to głównie formy czasu przeszłego czasowników, bardzo rzadko inne części mowy: XVII w.: Kielku PotJan4, 5, nieodmowiełęm SienMH,

raczeł HosG2, 4, telko BorJ2, 5, KisA3; XVIII w.: bronieł WorJad10, 99v, Iezdzieł WorJad10, 98, odsełam WorIg3, 9, posełam CzacMH2, 27, PotStefI1,

13, proszieł WorJad10, 98v, przysełać WorIg5, 13v, raczeł BorW1,1, uspokoieł WorJad6, 85, wysełac WorIg10, 39v, Zasełamy WorNK7, 66. Przykłady eL na miejscu iL, yL wystąpiły u 11 autorów (4 z XVII w., 7 z XVIII w.). Łącznie jest to ponad 30 form, z których większość pochodzi z listów dwojga autorów, Ignacego Woronicza i Jadwigi Woroniczowej.

Poglądy językoznawców na status tego zjawiska w obrębie polszczyzny ogólnej są rozbieżne. Zdaniem Z. Klemensiewicza oraz I. Bajerowej formy z eL w miejscu iL, yL, mimo że przeniknęły do języka ogólnego, nigdy nie były formami panującymi, traktowano je jako naruszenie normy [Bajerowa, 1964, s. 175; Klemensiewicz, 1999, s. 293]. Za takim stanowiskiem przemawiałaby niewielka liczba ich poświadczeń w drukach z XVII i XVIII w., w których działała norma literacka [Bajerowa, 1964, s. 173; Polszczyzna, 2002, s. 46–47]. Z kolei Z. Stieber i B. Walczak traktują zjawisko jako powszechne, obejmujące całą polszczyznę [Stieber, 1958, s. 35–36; Walczak, 1999b, s. 137]. Potwierdze-niem tej tezy może być fakt, iż wariantywność iL, yL || eL zarejestrowana została w wielu tekstach z XVII i XVIII w. [Borek, 1962, s. 26; Breza, 1979, s. 53; Cybulski, 1992, s. 21; Kowalska, 1986, s. 56–58; Pawłowska, 1979, s. 49; Pazdur, 1959, s. 50; Siekierska, 1974, s. 31–32; Stieber, 1947, s. 14, 37; Szlesiń-ski, 1968, s. 358; Wróbel, 1987, s. 68].

34 Zjawisko rozszerzenia yL, iL do eL występuje na Śląsku, w południowej Małopolsce, w centralnej Polsce [Dejna, 1993, s. 153].

W polszczyźnie kresowej rozszerzenie artykulacji iL, yL do eL rzadko bywa odnotowywane. Autorzy prac opartych na źródłach z Kresów Południowo-

-Wschodnich albo rejestrują nieliczne przykłady, jak H. Wiśniewska35 [1975,

s. 23–24], Cz. Kosyl36 [1978, s. 111] czy K. Kwaśniewska-Mżyk37 [1979, s. 13], albo nie odnotowują w ogóle przejścia iL, yL > eL, jak M. Brzezinowa [1974, s. 218]. Z kolei J. Zieniukowa nieliczne tego typu formy obecne w drukach pism Jabłonowskiego uznała za dzieło drukarzy nie zaś samego autora [1968, s. 27– 28]. Znikomy udział form z eL obserwuje się również w polszczyźnie północno-kresowej [Kurzowa, 2006, s. 93; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 108; Smolińska, 1983, s. 21]. K. Nitsch i Z. Stieber stan ten tłumaczą wpływem wymowy ukraińskiej i białoruskiej, która zmiany i > e przed płynnymi nie znała [Nitsch, 1954f, s. 51; Stieber, 1958, s. 36]. Wpływom polszczyzny kresowej przypisuje się nawet przywrócenie w języku literackim wymowy typu miły, był [Nitsch, 1954f, s. 51; Stieber, 1958, s. 36], z którym to sądem polemizuje Z. Kurzowa [2006, s. 97].

Na tle bardzo niewielkiego rozpowszechnienia form typu sieła, mieły w pol-szczyźnie kresowej przykłady zawarte w analizowanych listach tworzą zasób stosunkowo duży, co należy uznać za przejaw łączności rozwojowej polszczy-zny południowokresowej z polszczyzną terenów rdzennych.

iN, yN > eN

Obniżanie artykulacji i, y przed spółgłoskami nosowymi miało w średnio-polszczyźnie charakter zmorfologizowany. Dotyczyło głównie końcówki 1. os. lm. czasu teraźniejszego -imy, -ymy oraz końcówki narzędnika lm. deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej trzech rodzajów -ymi, -imi, w wyniku czego pojawiły się w polszczyźnie końcówki -emy i -emi, a ponadto objęło końcówkę narzędnika lp. deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej r. męskiego i nijakiego -ym, -im, utożsamianą z historyczną końcówką miejscownika -em. W niewiel-kim stopniu zjawisko to objęło rdzenie wyrazowe i afiksy [Bajerowa, 1964, s. 175–182; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 110–118; Polszczyzna, 2002, s. 47]. Ze względu na morfologiczny charakter zjawiska funkcjonowanie obocznych końcówek -imy, -ymy || -emy w formach czasownikowych oraz -imi, -ymi || -emi i -im, -ym || -em w formach przymiotników, zaimków oraz imiesłowów zostanie zilustrowane i omówione w rozdziale poświęconym fleksji.

35 22 przykłady w cechowych księgach przemyskich, ale tylko u niektórych pisarzy, prawdo-podobnie przybyszów ze środkowej Małopolski, i tylko w XVII w. [Wiśniewska, 1975, s. 23–24].

36 Poświadczenie w jednym wyrazie kielkanascie dwukrotnie użytym w miejskiej księdze hrubieszowskiej [Kosyl, 1978, s. 111].

37 2 przykłady: zniszczeli i zuchwaleli w drukach utworów Karpińskiego [Kwaśniewska- -Mżyk, 1979, s. 13].

uN > oN

W nikłym stopniu materiał z listów poświadcza rozszerzenie samogłoski

u przed m, n: naygrontownieysza WorJA4, 28v (XVIII w.). iz > ez

W formach rozkaźnika może dochodzić do rozszerzenia i przed jotą. Zjawi-sko to wystąpiło w listach jednej z autorek: XVIII w.: odeszley WorJóza8, 70v,

przyszleycie WorJóza4, 68v. Rozszerzenie artykulacji jest tutaj spowodowane

wpływem z, a czynnikiem dodatkowym może być tendencja

hiperpoprawno-ściowa wobec form typu chcij zamiast chciej [Siekierska, 1974, s. 33]. Podobne przykłady notuje K. Siekierska u Chrościńskiego [1974, s. 32–33].

Listy południowokresowe wpisują się w ogólnopolską tendencję do neutra-lizacji opozycji samogłoskowych w pozycji przed spółgłoskami półotwartymi. Uwidocznione rezultaty przekształceń nie odbiegają od kierunku zmian w języku ogólnym.

1.5. Oboczności i wyrównania o charakterze

morfonologicznym

Średniopolszczyzna miała bogatszy pod względem ilościowym i jakościo-wym system oboczności morfonologicznych. Istniała w nim alternacja samo-głosek jasnych i pochylonych (zob. V.1.1.). Oboczności e || ø, ’e || ’a, ’e || ’o, ę || M cechował odmienny niż współcześnie zakres użycia członów alternujących, co wynikało z zachowania stanu archaicznego bądź z wyrównań analogicznych w obrębie tematu [Bajerowa, 1964, s. 60–67; Polszczyzna, 2002, s. 53].

W zakresie oboczności e || ø najwięcej zmian zachodziło wówczas w przy-imkach i przedrostkach czasownikowych, szerzyły się formy w, z, nad, od itp. kosztem we, ze, nade, ode itp., pojawiało się przy tym wiele form

nieprawidło-wych z ø na miejscu jeru tylnego mocnego (}) [Bajerowa, 1955, s. 162–202;

1964, s. 66–67]. Odmienne od współczesnych formy przyimków to w analizo-wanych listach formy z -ø: XVII w.: w Lwowie SkarK5, 15; XVIII w.: wLwowie PodB7, PotStefII8, WorIg3, 9, z swoiemi PotJóz1, 30, z Swemi Sukcessorami RakM, 1, z Statkami WorNK5, 26, a także z wtórnym e: XVII w.: ze Gdanska DanJK, ze Włoch NiemS1, 1.

Oboczność e || ø występowała też w tematach wyrazów podlegających róż-nym wyrównaniom analogiczróż-nym bądź kontynuujących stan staropolski [Bajerowa, 1964, s. 67; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 123; Polszczyzna, 2002, s. 54]. Listy południowokresowe dokumentują użycie kilku form pierwotnych bez

XVIII w.: Siedm PodB4, 36, osm PotJóz2, 32, WorIg5, 13v, osmdziesiąt WorPS3, 100.

Przedstawiony materiał dotyczący oboczności e || ø jest zbyt znikomy pod względem ilościowym, aby można było, opierając się na nim, formułować znaczące wnioski. Formy wyekscerpowane z listów nie odbiegają też od form notowanych w innych ówczesnych tekstach.

Na wieki XVII i XVIII przypada proces kurczenia się oboczności ’e || ’a, ’e || ’o powstałych wskutek przegłosu. Szerzą się wyrównania form w kierunku a i o [Bajerowa, 1964, s. 61–63; GHJP, s. 79, 83; Jodłowski, 1930, s. 137].

W analizowanych listach zdarzają się niekiedy archaizmy z pierwotną sa-mogłoską e (niewyrównaną jeszcze do do form morfologicznych, w których zaszedł przegłos): XVII w.: Siestrencze DanMF2, 10, Zenie PotJan4, 5; XVIII w.: Siestrze WorJóz2, 52v. Zachowanie pierwotnego e w rdzeniu siestrz- było typowe dla XVII i XVIII w. [Bajerowa, 1964, s. 62; Polszczyzna, 2002, s. 55]. W wiekach późniejszych uległ on wyrównaniu analogicznemu do postaci z przegłoszoną samogłoską o [Bajerowa, 1986, s. 108].

Występują też formy wyrazowe z nowym, wtórnym e: XVII w.: powieda BienSK4, 9, NiemS3, 6, powiedał KurHS, 60; XVIII w.: doniese RzewMJ2, 30, WorJóz5, 9v, ponyęsła WorJad9, 97, powiedali WorPS4, 103, zaniesłam WorJad9, 97. Proces wyrównań do postaci bez przegłosu zachodził przede wszystkim w obrębie koniugacji, gdzie szerzyło się e panujące ilościowo w danym paradygmacie lub w podobnych formach innych czasowników [Bajerowa, 1964, s. 62]. Do najbardziej rozpowszechnionych należało

wyrów-nanie w temacie powied-38, było ono właściwością ponadregionalną o

charakte-rze kolokwialnym [Wiśniewska, 1986, s. 338].

Trafiają się też archaiczne postaci wyrazowe, w których obecność przegło-szonego o związana jest z odmienną niż dziś formą fleksyjną: XVIII w.: np.

Ieczmiony (jęczmienie) WorJóz3, 5v, Jęczmiony WorIg3, 9v.

Zakres oboczności ’e || ’a, ’e || ’o zawarty w materiale wyekscerpowanym z listów zasadniczo pokrywa się z ówczesnym stanem ogólnopolskim, w którym panowała w tym zakresie różnorodność alternacyjna.

W XVII i XVIII w. bardzo żywa była w polszczyźnie alternacja ę || M [Baje-rowa, 1964, s. 63–66; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 103–105; Polszczyzna, 2002, s. 55–56], która podległa normalizacji (choć i wówczas niepełnej) dopiero w XIX w. [Bajerowa, 1986, s. 110–111]. Przyczyną jej występowania było zachowywanie form starszych oraz wprowadzanie form nowych, innowacyj-nych, będących rezultatem różnych procesów, głównie jednak efektem wyrów-nań analogicznych.

W analizowanych listach również występują przykłady odmiennej niż współczesna repartycji samogłosek nosowych. Najwięcej form archaicznych

występuje w rdzeniu więz-39, zarówno w czasownikach, jak i rzeczownikach: XVIII w.: obowięzywała LipKJ5, przywięzanie CzacSz6, 50, przywięzaniem RzewSJ6, 35, WorJA8, 34v, obowięzanie LipKJ1, 63, w rdzeniu święt-: XVIII w.:

Swiętobliwego PodB1, 1, Swiętobliwie LipKJ1, 62 i innych, np. pozędana

WorJA10, 37. Rzadko pojawia się osobliwe ą: XVIII w.: zasiągnąc WorJA8, 34v.

Alternacja ę || M oraz zachodzące w jej obrębie wyrównania były

właściwo-ścią ogólnopolską XVII i XVIII w., ujawniającą się zarówno w drukach, jak i rękopisach [Bajerowa, 1964, s. 63–66; Brzezina, 1974, s. 223; Kurzowa, 2006, s. 114–116; Pawłowska, 1979, s. 39–40; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 103–106;

Polszczyzna, 2002, s. 55–56; Siekierska, 1974, s. 44–47; Zieniukowa, 1968,

s. 36–37].

W kilku przykładach poświadczona jest staropolska oboczność ’ew || ’ow: XVIII w.: krolewi PotStefI2, 18.

W analizowanych listach utrzymuje się staropolska oboczność jechać ||

ja-chać40: XVII w.: iechac SkarK1, 1, poiechała KurHS, 60v, przyiechał NiemS1,

1 || iachał HulWG3, 2, przyiachał KisA3, przyachawszy DanMF1, 1; XVIII w.:

iechac StecKS8, iechał ChojFK2, 42, poiechac LipKJ2, 169, przyiechał

CzetwGab2, wyiechał PotIg2, 2, zaiechac RzewSJ5, ziechałem StecJ1, 2 ||

Iachac DrzewF, 66, odiachałem PotStan3, ziachał HumS2, 12. W listach z XVII

w. formy jachać występują u 5 autorów, jechać – u 5 autorów; w XVIII w.

jachać – u 6 autorów, jechać – u 13. W XVII w. nieznacznie przeważają formy

typu jachać, w XVIII w. zdecydowanie dominuje wariant jechać.

Oboczność jechać || jachać znana była w XVII i XVIII w. wszystkim regio-nom Polski. Historycy języka tego okresu dowodzą jednak, że wariant jachać przeważał na północy Polski (Wielkopolska, Mazowsze, Pomorze, Kresy

Północno-Wschodnie41), natomiast na południu bardzo wysoką frekwencję

miał typ jechać [Bajerowa, 1964, s. 213; Kownacki, 1966, s. 72; Pihan- -Kijasowa, 1999, s. 125; Polszczyzna, 2002, s. 55]. Występowanie oboczności

jechać || jachać w źródłach południowokresowych stwierdzają m.in. Cz. Kosyl

[1978, s. 112], J. Kość [1999, s. 51, 79], J. Zieniukowa [1968, s. 38]. Zarówno obserwacje wspomnianych badaczy, jaki i stan panujący w analizowanych listach, dowodzą, iż wariant jachać nie był obcy polszczyźnie Kresów Połu-dniowo-Wschodnich.

39 Rdzeń -więz- w czasownikach obowięzuję, -ywać itp. należał do dobrze utrzymujących się w XVII i XVIII w. archaizmów [Bajerowa, 1964, s. 63; Polszczyzna, 2002, s. 56].

40 Na temat genezy pojawiającej się już w XIV w. oboczności jechać || jachać powstało wiele hipotez. Zdaniem W. Taszyckiego pierwotne jest jechać, natomiast jachać to północnopolska forma hiperpoprawna, rezultat ucieczki przed formami z je- na miejscu ja- [1961, s. 132–134]. F. Sławski oboczność jechać || jachać uznaje za kontynuację oboczności prasłowiańskiej *jachati i *ěchati [Sławski, 1952–1956, t. 1, s. 542–543]. Wielu językoznawców traktuje pogląd F. Sławskiego jako najbardziej przekonujący.

41 Formy z nagłosowym za- traktowane są nawet jako archaiczna właściwość polszczyzny północnokresowej XVII–XVIII w. [Kurzowa, 2006, s. 113].

Odrębne zagadnienie to oboczności leksykalne będące efektem zapożyczeń: XVIII w.: Swąpołk (Gabryel Swąpołk Xze Czetwertenski) CzetwGab1 ||

Swato-pełk (Michał SwatoSwato-pełk Xze Czetwertynski PB) CzetwM2, 5. Oboczna postać

członu połk || pełk ma różną genezę: strus. polkъ i rodzime, stpol. pełk [por. Boryś, 2008, s. 503].