USTALENIA TERMINOLOGICZNE

W badaniach nad regionalną odmianą polszczyzny istotne jest uściślenie, co się rozumie przez polszczyznę regionalną, przez regionalizm i jakie się wyróżnia typy regionalizmów. Według K. Handke „polszczyznę regionalną należałoby określić jako terytorialno-środowiskowy wariant ogólnej odmiany języka narodowego, mający wszystkie jej cechy, a ponadto pewien zasób odrębności. W ogólnym schemacie klasyfikacyjnym należy sytuować regionalne odmiany polszczyzny jako boczne odgałęzienia odmiany ogólnej” [Handke, 2001, s. 217]. Odmianą regionalną posługują się różne warstwy i środowiska społeczne, częściej w mowie, ale też w piśmie. W zakres pojęcia regionalne odmiany polszczyzny ogólnej włączana jest również odmiana potoczna kolokwialna języka mieszkańców miast (tzw. gwary miejskie) [Handke, 2001, s. 216–217]. Polszczyzna regionalna wraz z gwarami i dialektami ludowymi zaliczana jest z kolei do odmian terytorialnych języka narodowego w nowszym, szerszym rozumieniu tego terminu [Handke, 2001, s. 201].

Przez regionalizm językowy rozumie się w związku z tym „cechę językową (fonetyczną, fonologiczną, morfologiczną, składniową lub leksykalną) występu-jącą tylko na części obszaru danego języka narodowego, nie utożsamianą z cechą dialektalną, używaną również przez warstwy wykształcone” [Handke, 1986/1987, s. 71]. Proces regionalizacji języka jest efektem działania zróżnicowa-nych tendencji rozwojowych języka, przede wszystkim oddziaływania podłoża dialektalnego, różnego tempa rozwoju języka, stopnia restrykcyjności normy teoretycznej, wpływu języków obcych [Bajerowa, 1964, s. 215–217; 2000, s. 163; Kowalska, 1986; 1987; Rzepka, 1993a; 1993b, s. 135]. W konsekwencji cechy regionalne o nieogólnopolskim zasięgu terenowym mają niejednakowy status, składają się na nie bowiem innowacje, które nie rozprzestrzeniły się na całe terytorium etniczne, archaizmy, szczególnie te zachowane na peryferiach językowych, zapożyczenia (czyli innowacje o charakterze kontaktowym), kolokwializmy, regionalne zjawiska językowe nacechowane frekwencyjnie oraz neologizmy wykazujące związek z gwarowym podłożem danego regionu [zob.

Gala, 2001; 2003; Handke, 1986/1987, s. 72; 1997c, s. 263; Kość, 2005, s. 307; Kowalska, 1986, s. 147–150; Rzepka, 1993a, s. 276; 1993b, s. 134].

Ponieważ rejestr cech, którym przyznaje się status regionalizmów, obejmuje zjawiska bardzo zróżnicowane, badacze odróżniają zasadniczo dwa typy regionalizmów: właściwe (dyferencjalne) oraz frekwencyjne. Przez regionali-zmy dyferencjalne rozumie się cechy językowe specyficzne w danym przedziale czasowym dla danego regionu, nieznane zaś innym regionom, a więc wyróżnia-jące dany region [Pihan-Kijasowa, 1999, s. 19]. Zalicza się do nich zarówno cechy innowacyjne w stosunku do polszczyzny ogólnej, jak i cechy archaiczne1,

a także zapożyczenia2 [Pihan-Kijasowa, 1999, s. 19]. Podstawą wyodrębnienia

regionalizmów właściwych są zasięgi terenowe właściwości gramatycznych i leksykalnych, a więc kryterium geograficzne, oraz stosunek normy ogólnej do tychże właściwości, czyli kryterium normatywne.

Pojęcie regionalizmu frekwencyjnego wprowadziła do badań K. Handke [1986/1987, s. 73], definiując go następująco:

Regionalizm frekwencyjny jako rodzaj cechy regionalnej ma odmienny charakter niż np. archaizm, neologizm czy element obcojęzyczny. Może nim być cecha o zasięgu powszechnym w języku narodowym lub cecha nieogólnopolska, ale występująca w języku nie jednego regionu, może nim być utrzymujący się szerzej archaizm czy zapożyczenie, a także innowacja, która przekroczyła granice jednego regionu. O istocie regionalizmu frekwencyjnego decyduje stopień częstotliwości w tekście – w języku jednostki twórczej czy w języku piśmiennictwa albo w języku mówionym danego regionu. I ta częstotliwość (in plus albo in minus, dodatnia albo ujemna, czyli znacząca może być zarówno bardzo duża częstotliwość, jak i bardzo znikoma, aż do braku cechy) jest właściwością odróżniającą ten język od języka ogólnego lub języka innych regionów.

Kryterium identyfikacji regionalizmów frekwencyjnych stanowi zatem czę-stotliwość występowania danej cechy w tekstach, różna w różnych regionach.

Terminem, który niewątpliwie wymaga szerokiego naświetlenia, jest termin

polszczyzna kresowa, używany w odniesieniu do tej odmiany polszczyzny, która

uformowała się na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Po raz pierwszy został on użyty przez badacza białoruskiego, W. Werenicza [1973, s. 11], a obecnie jest szeroko rozpowszechniony w językoznawstwie polskim. Stosują go autorzy prac poświęconych zarówno historii, jak i współczesności języka polskiego na Kresach Wschodnich [por. np. Dzięgiel, 2003, s. 86, passim; Kość, 1999; Rieger, 2001b, s. 582]. Został on również zamieszczony w tytule kilkunastotomowej publikacji Studia nad polszczyzną kresową pod redakcją J. Riegera i W. Werenicza [SPK, 1982–2011].

1 Cechy archaiczne bywają nazywane regionalizmami funkcjonalnymi [Kość, 1988, s. 68].

2 Zapożyczenia opozycjonujące regionalne warianty polszczyzny, tj. wyrazy i formy grama-tyczne, których brak w języku ogólnym, a „które w danym regionie powszechnie funkcjonują jako wynik interferencji języka obcego (języków obcych) na polszczyznę tego regionu”, określa się jako regionalizmy kontaktowe [Piotrowicz, 1991, s. 23; zob. też Rzepka, 1993b, s. 138].

Pomimo znacznego rozpowszechnienia termin polszczyzna kresowa budzi sporo zastrzeżeń i wątpliwości. Dotyczą one zarówno członu wskazującego genus proximum owej odmiany, jak i członu określającego jej differentia speciffica. Złożona geneza polszczyzny kresowej, która powstała wskutek przeniesienia języka polskiego na obce tereny etniczne, gdzie rozwijał się on w oderwaniu od polszczyzny terenów rdzennych, na substracie ukraińskim i pod wpływem adstratu ukraińskiego, sprawia, że niejasny jest jej status w obrębie systemu odmian języka polskiego. Starsze typologie odmian języko-wych w zasadzie nie uwzględniają polszczyzny kresowej [zob. m.in. Furdal, 1973; Wilkoń 1987]. W nowszym ujęciu autorstwa K. Handke jest ona sytuowa-na wśród odmian regiosytuowa-nalnych języka polskiego [2001, s. 217], choć, jak zauważa E. Dzięgiel, w propozycji tej „brakuje podkreślenia zasadniczej różnicy genezy i rozwoju między polszczyzną kresową z jednej strony, a innymi wymienianymi typami polszczyzny regionalnej, jak np. regionalna polszczyzna śląska, wielkopolska itp.” [2003, s. 86].

Problematyczny status polszczyzny kresowej jako odmiany języka przyczynił się do powstania sporu terminologicznego wokół pojęcia dialekt kresowy, stoso-wanego przez Z. Kurzową [1983, s. 68 i passim; 1985b; 2006, s. 43]. W rozumie-niu badaczki dialekty kresowe to „odmiany języka o g ó l n e g o odznaczające się zespołem innowacji w rozwoju tego języka, wytworzonych w procesie asymila-cyjnym do obcych substratów językowych, upowszechnionych w obrębie zbioro-wości polskiej zamieszkującej etnicznie obce terytorium ruskie (tj. ukraińskie i białorusko-litewskie). Dialekty te stały się językami pierwszymi, ojczystymi (kodem prymarnym) ludności polskiej, wtórnie przyswajała je także jako język drugi (kod sekundarny) ludność ruska lub litewska” [Kurzowa, 1985b, s. 104]. Określeniem dialekt kresowy posługują się również inni badacze [m.in. Nitsch, 1954a; Urbańczyk, 1968c; 1999a; Rieger, 2001b, s. 582–583].

Przeciwko takiemu zastosowaniu terminu dialekt zaoponował K. Dejna. Je-go zdaniem polszczyzny kresowej nie można nazywać dialektem, ponieważ nie została ona ukształtowana na obszarach etnicznych, nie wytworzyła też odręb-nego systemu, pozostając sumą indywidualnych realizacji języka ogólnopolskie-go z interferencjami ruskimi, a ponadto ludność, która się nią posługiwała, nie stanowiła jednolitej, zwartej społeczności, jaką tworzy ludność wiejska na polskich terenach etnicznych [1984, s. 52–56]. Stanowisko K. Dejny wynika z przyjętej przez niego definicji dialektu, w myśl której „dialekt […] to odmiana języka etnicznego, odznaczająca się zespołem cech dialektalnych, czyli innowa-cji w rozwoju tego języka, wytworzonych i upowszechnionych w obrębie chłopskiej zbiorowości zamieszkującej ograniczoną część terytorium etniczne-go” [Dejna, 1984, s. 55]. W tym kontekście zastrzeżenia wysunięte przez K. Dejnę są w pełni uzasadnione, co dostrzegają również inni badacze [Dzięgiel, 2003, s. 86; Kość, 2001, s. 61–62; 2005, s. 305]. Zdaniem J. Kościa w dyskusji wokół pojęcia dialekt kresowy należy widzieć nie tylko spór terminologiczny,

ale także starcie odmiennych koncepcji badawczych dotyczących historycznych odmian terytorialnych polszczyzny poza jej obrębem etnicznym, mianowicie genetyczno-systemowej K. Dejny i typologiczno-socjolingwistycznej Z. Ku-rzowej, a za nią także innych badaczy [Kość, 2005, s. 305–306].

Niejasność terminu polszczyzna kresowa pozostaje w związku z faktem, iż odmiana językowa, do której ów termin się odnosi, pozostaje wewnętrznie niejednolita w wymiarze geograficznym, społecznym, stylistycznym i chronolo-gicznym [por. Nowowiejski, 1996a].

W sensie geograficznym polszczyzna kresowa obejmuje dwa warianty tery-torialne: północny i południowy, które różni od siebie rodzaj podłoża językowe-go, czas powstania, proces rozwoju i ostateczny rezultat tego rozwoju w postaci charakterystycznego zespołu cech językowych. Polszczyzna południowokreso-wa wytworzona na podłożu ukraińskim jest starsza, zaczęła się kształtopołudniowokreso-wać już w XIV–XV w. na terenie Rusi Czerwonej, podczas gdy początki odmiany północnej, opartej na podłożu białoruskim i częściowo litewskim używanej na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego przypadają dopiero na XV–XVI w. Polszczyzna południowokresowa powstała wskutek osadnictwa polskiego na Kresach Południowo-Wschodnich, od początku opierała się na silnym elemencie polskim i objęła wszystkie warstwy społeczne. Polszczyzna na Kresach Północ-no-Wschodnich w większym stopniu ukształtowała się poprzez rozprzestrzenie-nie wśród ludności rozprzestrzenie-niepolskiej, główrozprzestrzenie-nie drogą polonizacji warstwy chłopskiej. Odmiana południowa rozwijała się ponadto w większej łączności z rdzennym językiem polskim (dzięki bliższym związkom terytorialnym Kresów Południo-wo-Wschodnich, zwłaszcza Rusi Czerwonej, z terenami etnicznej Polski), przez co nie była ani tak konserwatywna, ani tak archaiczna jak odmiana północna [por. Dzięgiel, 2003, s. 85; Kurzowa, 1983, s. 68–72; 2006, s. 19–42; Rieger, 2001b, s. 582–585; Turska, 1982; Urbańczyk, 1968c; Werenicz, 1996, s. 125]. Oprócz cech wspólnych wynikających z obcego podłoża ruskiego, obie odmiany mają wiele cech swoistych, im tylko właściwych [Kurzowa, 1983, s. 69; 1985b, s. 103; Rieger, 2001b, s. 584–588]. Każda z tych dwu głównych odmian wykazuje też własne wewnętrzne zróżnicowanie terytorialne, stąd nie można uogólniać cech lwowskich na całą polszczyznę południowokresową czy cech wileńskich na całą polszczyznę północnokresową [por. Bednarczuk, 2010; Nowowiejski, 1996a, s. 48–49; Rieger, 1998, s. 241].

Dodatkowe komplikacje klasyfikacyjne i terminologiczne wynikają z we-wnętrznego zróżnicowania polszczyzny kresowej na odmiany społeczne i

sty-listyczne oraz z jej historycznych przemian. W obrębie polszczyzny używanej

na Kresach Południowo-Wschodnich daje się wyróżnić regionalny wariant polszczyzny literackiej/ogólnej (w jej odmianie kulturalnej i potocznej), polsz-czyznę miejską (tzw. gwary miejskie) oraz gwary ludowe [Dzięgiel, 2003, s. 9– 10, 86–87, 91; Karpluk, 1986, s. 30; Kość, 1999, s. 22; Kurzowa, 1983; 1985b, s. 108; Rieger, 1982, s. 10]. Nieco inaczej przedstawiał się układ owych odmian

(ich liczba i rodzaj) w przeszłości, a inaczej przedstawia się obecnie. Bardziej szczegółowy ogląd zjawisk współczesnych pozwala wyróżnić jeszcze jedną odmianę, mianowicie język szlachecki [Dzięgiel, 2003, s. 9–10, 86–91; Rieger, 1998, s. 242]. Podobną niejednolitość językową dostrzegają badacze polszczy-zny na Kresach Północno-Wschodnich [Nowowiejski, 1996a, s. 49–50; Sawa-niewska-Mochowa, 2000, s. 222].

W tej sytuacji słuszna wydaje się propozycja J. Kościa, aby przyjąć, że ter-min polszczyzna kresowa oznacza w istocie „zespół terytorialnych wariantów języka zdeterminowanych socjolingwistycznie i etnicznie” [Kość, 2005, s. 304], a także historycznie. Badacz ten dla uniknięcia niejasności dokonuje ścisłego rozgraniczenia terminów polszczyzna południowokresowa, dialekt

południowo-kresowy, południowokresowa gwara miejska i południowokresowe gwary ludowe, traktując termin polszczyzna południowokresowa jako ogólne określenie

terytorialnej odmiany języka polskiego ukształtowanej na Kresach Południowo- -Wschodnich i na pograniczu polsko-ukraińskim [1999, s. 22].

Przedstawione powyżej zastrzeżenia formułowane w odniesieniu do terminu

polszczyzna kresowa dotyczyły treści zawartych w pierwszym jego członie. Jest

on jednak nieprecyzyjny także z uwagi na drugi człon, tj. przymiotnik kresowa. Określenie to odsyła bowiem do wieloznacznego pojęcia Kresy. Desygnat nazwy Kresy bywa różnie rozumiany, co znajduje swój wyraz w stosowaniu określeń specyfikujących Kresy Wschodnie (do których nazwa ta przede wszystkim się odnosi) oraz Kresy Zachodnie. Zasięg geograficzny samych Kresów Wschodnich jest przy tym trudny do precyzyjnego wyznaczenia, cechuje go też historyczna zmienność (por. I.1.). Pojęcie Kresów Wschodnich budzi ponadto niepokój w niektórych kręgach, choć, jak zauważa J. Rieger, termin polszczyzna kresowa oderwał w jakiś sposób pojęcie Kresów od histo-rycznych obciążeń [1996a, s. 12].

Termin polszczyzna kresowa, choć niedostatecznie ścisły i precyzyjny – pod pojęciem polszczyzny kresowej kryje się bowiem bogata i zróżnicowana historycznie, geograficznie, społecznie i stylistycznie rzeczywistość językowa – wszedł jednak na trwałe do języka nauki polskiej i dlatego jest również stosowa-ny w niniejszym opracowaniu.

Regionalne warianty form językowych o lokalizacji ograniczonej do Kre-sów Wschodnich czy też skoncentrowanej geograficznie na terenach KreKre-sów Wschodnich określane są jako cechy kresowe lub kresowizmy [por. Kość, 1999, s. 22–23]. Zgodnie z tym, co powiedziano na temat zróżnicowanej proweniencji regionalizmów, są wśród owych cech kresowych zjawiska pochodzenia rodzi-mego, takie jak archaizmy, dialektyzmy, innowacje, a także zapożyczenia obcojęzyczne3.

3 Na skomplikowany układ odniesień dla terminu kresowizm w aspekcie genetycznym, geo-graficznym, chronologicznym i społecznym zwraca uwagę B. Nowowiejski [1996a, s. 53–56].