METODY BADAWCZE

Rozprawa zawiera analizę językoznawczą zgromadzonego materiału episto-larnego, obejmującą poziom graficzno-fonetyczny, gramatyczny oraz leksykal-ny, ukierunkowaną na wyznaczenie cech właściwych polszczyźnie Kresów Południowo-Wschodnich XVII i XVIII wieku jako historycznej odmianie regionalnej języka (choć nie ograniczoną do wskazania jej cech dyferencjal-nych), uwzględniającą historyczne czynniki społeczno-sytuacyjne, które mogły warunkować poziom regionalizacji języka badanych tekstów (sfera komunikacji językowej, pochodzenie narodowe i społeczne nadawców tekstów). Tak sformu-łowane cele badawcze oznaczają konieczność zastosowania określonych metod badania i opisu.

Podstawowe znaczenie ma metoda filologiczna, odgrywająca pierwszopla-nową rolę we współczesnej dialektologii historycznej [Kość, 1999, s. 24; Kowalska, 1986]. W klasycznym ujęciu zakłada ona ewidencjonowanie faktów (zjawisk, procesów itp.), a ściślej: reprezentujących (ilustrujących) je form językowych wprost (bezpośrednio) zaświadczonych w tekstach [Długosz- -Kurczabowa, Dubisz, 2006, s. 74–75; Walczak, 2005, s. 185]. B. Walczak postuluje modyfikację i poszerzenie takiego rozumienia metody filologicznej „o specyficzne procedury badawcze, które wprawdzie za podstawę mają tekst, ale prowadzą do ustalenia faktów językowych, jakie wprost (bezpośrednio) w tekście zaświadczone nie zostały […]. Można tu […] mówić o bardziej złożonej odmianie tej metody – takiej, w której do uzyskania wiarygodnych wyników nie wystarczy proste zewidencjonowanie danych tekstowych, lecz konieczna jest ponadto procedura wnioskowania” [Walczak, 2005, s. 185–187].

W niniejszym opracowaniu przedmiotem opisu i analizy są jedynie te fakty językowe, które odbiegają od stanu współczesnego polszczyzny. Pominięto natomiast te, które znane są i zachowane do dziś. Odstępstwo od tej zasady stanowią sytuacje, gdy dane zjawisko wymaga przedstawienia na szerszym tle, w dłuższej perspektywie czasowej. Obserwacją zostały objęte różne poziomy realizacji tekstowej: ortografia, fonetyka, fleksja, składnia, słowotwórstwo oraz leksyka.

W pracach, których przedmiotem są regionalne odmiany polszczyzny, nieo-dzowną procedurą badawczą jest połączenie metody filologicznej z metodą retrospektywną, która polega na wnioskowaniu o terytorialnym zróżnicowaniu dawnej polszczyzny w oparciu o dane dialektologii współczesnej, innymi słowy na rzutowaniu w przeszłość obecnych zasięgów zjawisk językowych z wykorzy-staniem założeń geografii lingwistycznej4 [Nitsch, 1958a;b; Leszczyński, 1980, s. 92–96; Pelcowa, 2007]. Jednostronne stosowanie jednej lub drugiej z

4 Metoda retrospektywna w badaniach historycznojęzykowych pojawiła się za sprawą K. Nitscha w toku dyskusji o pochodzeniu polskiego języka literackiego [zob. Nitsch, 1958a].

nionych metod nie przynosi zadowalających rezultatów naukowych, natomiast „integralne stosowanie metody filologicznej i retrospektywnej daje [….] pełniejsze możliwości opisu rozprzestrzenienia się faktów językowych i odmian terytorialnych polszczyzny” [Kość, 1999, s. 24; por. Kość, 2005, s. 309].

Powszechnie akceptowana i stosowana w badaniach diachronicznych nad dyferencjacją terytorialną polszczyzny metoda filologiczno-retrospektywna zakłada jednak preferencję ujęcia filologicznego [Handke, 1997a; Karpluk, 1986, s. 16; Kość, 2005, s. 309]. W przypadku polszczyzny kresowej, uformo-wanej na obcym terytorium etnicznym, ujęcie filologiczne dominuje w sposób zdecydowany. Metoda retrospektywna i założenia geografii lingwistycznej mają z przyczyn obiektywnych bardzo ograniczone zastosowanie.

Praktyczny wymiar stosowania integralnej metody filologiczno-retrospek-tywnej sprowadza się do konfrontowania cech regionalnych z możliwie szeroką podstawą porównawczą, obejmującą zarówno wymiar czasowy, jak i prze-strzenny [Kość, 2005, s. 311–312]. Zgodnie z postulatami metodologicznymi, formułowanymi w odniesieniu do badań nad terytorialną dyferencjacją dawnej polszczyzny, tło porównawcze dla języka badanych listów południowokreso-wych stanowi ogólnopolski język literacki XVII i XVIII w., a ponadto różne typy polszczyzny regionalnej tego okresu oraz gwary polskie [por. Handke, 1986, s. 109–110; Kość, 1999, s. 25–26; 2005, s. 312–316; Kowalska, 1980, s. 112].

Wyekscerpowany z listów materiał językowy odnoszony jest w pierwszym rzędzie do normy ogólnopolskiej XVII i XVIII w., z jej specyficznymi właści-wościami, różniącymi ją tak od staropolszczyzny, jak i od języka doby nowopol-skiej5. Stan i norma6 polszczyzny ogólnej tego okresu zrekonstruowane zostały w oparciu o współczesne prace językoznawcze z tego zakresu: syntetyczne, monograficzne, słownikowe i inne. Zasadnicze znaczenie mają syntezy, a więc opracowanie zespołowe pod redakcją D. Ostaszewskiej poświęcone polszczyzny XVII w. [Polszczyzna, 2002] oraz praca I. Bajerowej dotycząca polszczyny XVIII w. [1964]. Wykorzystano ponadto wiele monograficznych i szczegóło-wych opracowań historycznojęzykoszczegóło-wych, które będą przytaczane bezpośrednio w trakcie analizy [np. Koneczna, 1956–1957; Kowalska, 1976; Rzepka, 1985 i wiele innych]. Pomocne w odtworzeniu dawnej normy są też wypowiedzi

5 Dla pełnego obrazu prezentowanych faktów językowych konieczne są niekiedy odniesienia także do polszczyzny XVI i XIX w.

6 Normę należy postrzegać zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym, choć od-działywanie czynników teoretyczno-normatywnych na stan języka polskiego przed XIX w. było niewielkie. Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XVIII w. wpływ teorii gramatycznej i normatywnej mógł zacząć odgrywać poważniejszą rolę [Bajerowa, 1986, s. 9]. Z kolei średniopolska norma praktyczna była co najmniej dwuwarstwowa: w drukach realizowana była norma „wyższa”, bardziej rygorystyczna, w rękopisach natomiast „niższa”, liberalniejsza, zapewne regionalnie zróżnicowana, której jednak w żadnym wypadku nie można identyfikować z gwarą [Cybulski, 1992, s. 25].

dawnych słownikarzy (w postaci komentarzy kwalifikacyjnych, którymi opatrzone są hasła w słowniku), a także wypowiedzi gramatyków i autorów prac poprawnościowych [np. Karłowicz, 1984]. Celem konfrontacji jest zidentyfiko-wanie zjawisk zgodnych ze średniopolskim językiem ogólnym oraz wydobycie cech językowych wykraczających poza obręb ówczesnej normy.

Dane językowe pozyskane z listów konfrontowane są ponadto z innymi tek-stami o charakterze regionalnym z XVII i XVIII w. – pochodzącymi z innych regionów Polski oraz tymi, które reprezentują polszczyznę kresową, przede wszystkim jej odmianę południową, ale też północną.

Źródła pisane z innych regionów Polski tworzą opozycyjny system odnie-sień dla regionalnych cech językowych, pozwalają ustalić przybliżony zasięg geograficzny poszczególnych zjawisk językowych w wyznaczonej płaszczyźnie czasowej. Szerokość podstawy porównawczej uzależniona jest przy tym od istnienia monograficznych opisów właściwości językowych tekstów z innych regionów7. Tworzą ją głównie prace o języku pisarzy XVII i XVIII w.8: Mazow-szanina Wojciecha Stanisława Chrościńskiego [Siekierska, 1974], Wielkopolan Jędrzeja Kitowicza [Bizior, 2003] i Samuela Twardowskiego [Szlesiński, 1968; 1970a; 1970b; 1971], Małopolanina Wacława Potockiego [Stieber, 1947], Adama Gdaciusa ze Śląska [Borek, 1962], Kaszuba Pontanusa [Kamińska, 1980] i innych oraz opracowania rękopiśmiennych lub/i drukowanych tekstów realizujących urzędową odmianę polszczyzny: ksiąg pomorskich [Breza, 1979; 1994; Wróbel, 1984b; 1987], małopolskich [Cybulski, 1976; 1983; 1993], śląskich [Kowalska, 1985; 1986] i innych. Formy wyekscerpowane z badanych listów południowokresowych z konieczności zestawiane są z cechami odzwier-ciedlonymi w tekstach z różnych sfer komunikacyjnych, co wynika z braku opracowań historycznojęzykowych, które byłyby oparte wyłącznie na materiale epistolarnym.

Dzięki zestawieniu materiału epistolarnego z faktami występującymi w in-nych XVII- i XVIII-wieczin-nych tekstach z Kresów Południowo-Wschodnich możliwe jest z kolei potwierdzenie regionalnego charakteru danej cechy. Pomocne są w tym zakresie zwłaszcza prace poświęcone językowi pisarzy południowokresowych oraz opracowania, które opierają się na rękopiśmiennych dokumentach urzędowych powstałych na tych terenach (zob. I.2., II.3.). Do konfrontacji wykorzystano również opracowania późniejszej, XIX- i XX- -wiecznej polszczyzny południowokresowej, zwłaszcza polszczyzny lwowskiej,

7 Wiadomo, iż nie dla wszystkich regionów istnieją równie bogate i pełne opisy historycz-nych właściwości językowych. Opisy dawhistorycz-nych odmian regionalhistorycz-nych stosunkowo często ograniczone są też do wybranych płaszczyzn językowych, w największym stopniu dotyczą fonetyki, w bardzo nikłym – składni. Powstające na przestrzeni wielu lat opracowania różnią się też pod względem założeń metodologicznych (por. na ten temat uwagi J. Kościa [1999, s. 25]).

8 Opracowania te oparte są na autografach bądź pierwodrukach utworów oraz na korespon-dencji pisarzy.

które nie tylko potwierdzają kresowy zasięg zjawiska, ale ukazują ciągłość procesu ewolucyjnego polszczyzny na Kresach Południowo-Wschodnich i jej dynamikę rozwojową (zob. I.2.).

Szczególnym punktem odniesienia jest dla badanych tekstów polszczyzna północnokresowa XVII–XVIII w., która z jednej strony stanowi odrębną odmianę regionalną języka doby średniopolskiej, a z drugiej strony wykazuje szereg właściwości wspólnych z polszczyzną południowokresową. Prace poświęcone XVII- i XVIII-wiecznej polszczyźnie Kresów Północno-Wschod-nich opierają się na źródłach pamiętnikarskich [Smolińska, 1983; Sokólska, 1999a;b; Szczepankowska, 2004a; Weiss-Brzezinowa, 1965], na korespondencji [Szczepankowska, 1999], dokumentach urzędowych [Kurzowa, 2006], na twórczości literackiej [Brajerski, 1961; Brzeziński, 1975; Węgier, 1972] oraz różnego rodzaju drukach [Pihan-Kijasowa, 1999]. Istotną rolę odgrywają też opracowania ukazujące stan tejże odmiany regionalnej w okresie późniejszym [m.in. Karaś, 2001; Kurzowa, 1972; Sawaniewska-Mochowa, 1986; 1990; Trypućko, 1955–1957; Turska, 1930; 1983].

Niektóre zjawiska wymagają odwołań do dawnego i współczesnego stanu w gwarach polskich, zarówno tych rdzennych, jak i tych ukształtowanych na pograniczu wschodnim oraz gwar wyspowych na Ukrainie. W badaniach nad wariantami regionalnymi polszczyzny terenów rdzennych konfrontacja cech językowych zarejestrowanych w dawnych tekstach pisanych ze stanem panują-cym w żywych gwarach może być sprawdzianem ich regionalności (choć należy pamiętać o tym, że zasięgi dawnych i współczesnych cech dialektalnych nie są jednakowe). W odniesieniu do badań nad polszczyzną rozwijającą się na terenach pozaetnicznych korzyści płynące z takiej konfrontacji są nieco innego rodzaju. Gwary mogą być mianowicie pomocne przy weryfikacji wartości brzmieniowej form językowych, trudnej do ustalenia na podstawie niedoskonałej pisowni średniopolskich rękopisów. Pozwalają też stwierdzić realność danej wymowy w przypadku, gdy istnieją wątpliwości co do fonetycznego lub tylko graficznego charakteru zjawiska. Podstawę porównawczą tworzy synteza dialektologiczna K. Dejny [1993], atlasy i słowniki gwarowe [np. SGPK], monografie poszczególnych zespołów gwarowych, zwłaszcza dotyczące pograni-cza wschodniego oraz terenu Kresów Wschodnich [m.in. Czyżewski, 1994; Dejna, 1991b; Dzięgiel, 2003; Kuraszkiewicz, 1932], a ponadto szereg opracowań szczegółowych.

Metodą wspomagającą w badaniach historycznodialektalnych, która w nie-których wypadkach ułatwia identyfikowanie cech regionalnych, jest ujęcie kwantytatywne [Kość, 2005, s. 316]. Już I. Bajerowa stwierdziła, że różnice międzyregionalne są wypadkową działania dwóch czynników: podłoża dialek-talnego oraz napięcia tempa rozwoju języka literackiego na danym terenie [1964, s. 216]. Niejednakowe tempo rozwoju języka wyraża się w różnej częstotliwości użycia form poświadczających dane zjawisko językowe w

od-mianach ukształtowanych na różnych obszarach terytorium etnicznego. Na tę przyczynę dyferencjacji terytorialnej języka zwracał uwagę także W.R. Rzepka: „W określonym przedziale czasowym zróżnicowania regionalne rzadziej manifestują się rozłącznością terytorialną uczestniczących w nich form, częściej różnym stopniem zaawansowania tych procesów w różnych regionach. Zróżni-cowania te ujawniają się zarówno […] przez wcześniejsze i liczniejsze w danym regionie występowanie form innowacyjnych, nie objętych jeszcze przez normę, jak i […] dłuższą egzystencją form starych, usuniętych już poza obręb normy” [1993a, s. 280]. Ponieważ wyznacznikiem regionalności cech może być fre-kwencja, należy w ich ocenie spożytkować metodę kwantytatywną, wskazując na ilościowe różnice międzyregionalne. Dane liczbowe są podawane w zakresie wybranych, szczególnie znaczących kresowizmów i mają charakter orientacyj-ny, nie zaś ściśle statystyczny. Pełna konfrontacja ilościowa wariantywnych form regionalnych nie jest w praktyce możliwa ze względu na różnorodność materiałową i metodologiczną prac o polszczyźnie regionalnej, zaś traktowanie danych liczbowych jako wartości ścisłych i bezwzględnych może prowadzić do nieprawidłowej oceny zjawisk językowych. Ostrożność w zakresie obliczeń statystycznych uwidacznia się również w postępowaniu badawczym innych autorów prac historycznojęzykowych [Bajerowa, 1986, s. 11, 14; Kość, 1999, s. 26].

Badania historycznodialektalne ostatnich kilkudziesięciu lat dowiodły uży-teczności metod socjolingwistycznych w opisie regionalnych odmian języko-wych [por. Kość, 1999; Kowalska, 1986; Kurzowa, 1983; 2006; Wiśniewska, 1994]. Dotyczy to zwłaszcza polszczyzny kresowej. W warunkach szeroko rozumianego pogranicza, tj. we wszelkich sferach peryferycznych, na obszarach przejściowych i językowo mieszanych, czynniki zewnątrzjęzykowe odgrywają bowiem rolę o wiele poważniejszą w kształtowaniu faktów językowych niż na terenach pod względem językowym jednolitych, co oznacza konieczność ich uwzględnienia (obok czynników wewnątrzjęzykowych, systemowych) w pro-cesie interpretacyjnym [Nowowiejski, 1992, s. 103–107]. Perspektywa socjolin-gwistyczna oznacza zatem usytuowanie opisu właściwości językowych zgromadzo-nego materiału w szerszym kontekście historycznych, społecznych, osadniczych i kulturowych uwarunkowań [por. Dzięgiel, 2003, s. 10; Werenicz, 1996, s. 128].

Specyfika polszczyzny kresowej, zwłaszcza jej szczególna geneza, wymaga też odwołania się w procesie badawczym do teorii kontaktu językowego, a co za tym idzie do takich pojęć, jak: kontakt językowy, bilingwizm, interferencja itp. [por. Dzięgiel, 2003, s. 64–84; Kość, 1999, s. 26; Smułkowa, 1988].

Klasyczne już ujęcie U. Weinreicha zakłada, że języki są w sytuacji kontak-tu, jeżeli są używane naprzemiennie przez dane osoby. Kontakt ma miejsce podczas indywidualnego użycia języka przez daną osobę bilingwalną [Weinre-ich, 1953, s. 1]. Miejscem dokonywania się tak określonego kontaktu językowe-go jest świadomość jednostki dwujęzycznej [Dejna, 1991e, s. 9]. Z definicją

bilingwizmu wiążą się takie zagadnienia, jak stopień biegłości w obu językach, częstość i okoliczności używania obu języków, stopień bliskości obu języków [por. Dunaj, 1980, s. 99; Dzięgiel, 2003, s. 64–65; Porayski-Pomsta, Wiemer, 1994, s. 118–119]. Drugie rozumienie kontaktu językowego odnosi się do kontaktu terytorialnego, dokonującego się wskutek graniczenia, współsąsiedz-twa i związanego z tym zachodzenia na siebie dwóch systemów językowych [Smułkowa, 1988, s. 396].

Pozostawanie dwu języków w kontakcie może prowadzić do interferencji rozumianej jako „mechaniczne zastąpienie niektórych elementów czy norm systemowych języka ojczystego, polegające na przeniesieniu do niego poszcze-gólnych elementów czy norm drugiego z pozostających w kontakcie (tzn. używanych przez jednostkę dwujęzyczną) języków” [Dejna, 1991e, s. 9]. Istotne, że „Interferencje możemy rozpatrywać albo jako zachodzące w warun-kach bilingwizmu procesy przenoszenia do mowy rodzimej znaków czy elemen-tów językowych z pozostającej w kontakcie językowym drugiej gwary, albo jako rezultaty przeniesienia z gwary pozostającej w kontakcie i utrwalonych oraz upowszechnionych właściwości obcojęzycznych” [Dejna, 1991e, s. 10]. Interferencją nazwiemy zatem zarówno proces, jak i rezultat tego procesu, zarówno zjawisko sporadyczne, okazjonalne, jednostkowe, jak też regularne, utrwalone i rozpowszechnione. Interferencja dokonuje się bowiem, albo wyłącz-nie na płaszczyźwyłącz-nie mówienia (la parole), albo też utrwala się jako zmiana systemowa, obejmująca płaszczyznę języka (la langue) [por. Pelcowa, 2001, s. 36]. Interferencja językowa zachodzi w sytuacji kontaktowania się ze sobą różnych języków etnicznych (interferencja zewnątrzjęzykowa), jak też w sy-tuacji komunikowania się ze sobą różnych odmian wewnętrznych tego samego języka narodowego (interferencja wewnątrzjęzykowa) [por. Szulc, 1984]. Ta ostatnia bardzo często występuje w gwarach, gdzie dotyczy wzajemnego przenikania się języka literackiego i gwar lub wzajemnego przenikania się różnych gwar [Dejna, 1991e; Dunaj, 1980; Kąś, 1996; Pelcowa, 2001].

Im bardziej otwarty podsystem kodu językowego, tym większe są możliwo-ści interferencji, w związku z czym najczęstsze są zapożyczenia leksykalne, ponieważ słownictwo to najbardziej otwarty podsystem języka. Najbardziej odporne na zmiany są natomiast te cechy systemu językowego, które należą do poziomu fonetyczno-fonologicznego i morfologicznego [Warchoł, 1989, s. 4]. Bliskie pokrewieństwo języków zwiększa przy tym prawdopodobieństwo interferencji w podsystemach zamkniętych [Dunaj, 1980, s. 108].

Interferencja prowadzi do dezintegracji i rozchwiania systemu językowego. Włączanie nowego elementu do języka podlegającego interferencji może się odbywać przez różnorodne rodzaje przystosowań, z których najbardziej prawdo-podobna jest akomodacja, czyli wytwarzanie wspólnych norm na zasadzie ustępstwa w wyniku ścierania się konkurujących, ale równorzędnych form językowych; rzadsza jest natomiast asymilacja, czyli takie przystosowanie,

w którym jedna odmiana języka (czy też jeden język) narzuca swoje normy innej (innemu językowi) [Bajerowa, 1972, s. 33–34; por. Pelcowa, 2001, s. 36–37].

Opisując zjawisko interferencji należy mieć na uwadze, iż jest to „swoisty proces historyczny, o charakterze na wskroś dynamicznym i jednocześnie uwarunkowany względami socjolingwistycznymi. Oczywiście w ocenie syste-mowości zjawisk interferencyjnych, odnoszących się zarówno do interferencji zewnętrzno-, jak też wewnętrznojęzykowych, trzeba brać pod uwagę głównie te elementy innowacyjne powstałe w wyniku interferencji, które istnieją w ukła-dzie poziomym, czyli te, które są możliwe do porównania z innymi jednostkami żywych języków i gwar. Tylko dzięki temu można też określone zjawiska językowe odpowiednio geograficznie zlokalizować” [Warchoł, 1989, s. 5–6].

W badaniach polszczyzny rozwijającej się na pograniczu lub na obcym te-renie etnicznym, tak jak polszczyzna kresowa, nieodzowne staje się również wykorzystanie metody badań kontrastywnych. Metoda ta pozwala na ustalenie zależności języków substratowych i napływowych, polega zaś na „porównaw-czym zestawianiu faktów językowych z tekstów powstałych na pograniczu [lub na terenie Kresów Wschodnich – uzupełnienie K.S.] z systemem języka ukraiń-skiego i jego gwar, co pozwala śledzić mechanizmy adaptacyjne zapożyczeń w procesie interferencji” [Kość, 1999, s. 26; por. Kurzowa, 1987, s. 70; Smuł-kowa, 1988]. Do ustalenia inwentarza cech językowych, których regionalność ma podłoże kontaktowe, wykorzystane zostały syntetyczne opracowania historii języka ukraińskiego [Istoryczna, 1980], studia z zakresu ukraińskiej dialektolo-gii historycznej [Kuraszkiewicz, 1934; Łesiów, 1963], słowniki i atlasy [AUM; Hrin] oraz opisy gwar ukraińskich [Bewzenko, 1980; Dzendzeliwski, 1965; Żyłko, 1958].

Zastosowana w niniejszym opracowaniu metodologia badań, odwołująca się do założeń i osiągnięć dialektologii historycznej, jest w istocie bardzo złożona. Klasyczna metoda filologiczno-retrospektywna, która sprowdza się w zasadzie do stosowania wielostronnej metody porównawczej [Kość, 1999, s. 26], została – ze względu na przedmiot badań, którym jest polszczyzna kresowa – wzboga-cona o ujęcia kontrastywne, kwantytatywne, socjolingwistyczne i z zakre- su lingwistyki kontaktu językowego. Konfrontacja materiału epistolarnego z szeroką podstawą porównawczą pozwala na usytuowanie właściwości języko-wych badanych tekstów wobec ówcześnie panującej normy ogólnopolskiej, wobec polszczyzny innych regionów Polski, wobec gwar i wobec cech ujawnia-jących się w innych tekstach południowokresowych badanego okresu, a ponadto wobec podłoża obcego, ukraińskiego. Jednocześnie opis materiału osadzony jest w kontekście historycznych, społecznych, osadniczych i kulturowych uwarun-kowań decydujących o właściwościach badanej odmiany regionalnej języka. Taka integracja metod czy wręcz synkretyzm metodologiczny stały się we współczesnych badaniach diachronicznych w zasadzie wyłączną procedurą badawczą [por. Matuszczyk, Smoleń-Wawrzusiszyn, 2007; Greszczuk, 2008]. Analogiczną postawę badawczą postuluje również S. Borawski, który proponuje

koncepcję historii języka jako dziejów używania języka wraz ze wszystkimi okolicznościami społecznymi, kulturowymi, cywilizacyjnymi i politycznymi, które mogą wskazać przyczyny konkretnych stanów rzeczy lub naświetlić przebieg procesu historycznojęzykowego [1995, s. 144].

Dane językowe pozyskane z tekstów zdeterminowanych regionalnie dzięki zastosowaniu wspomnianej metody mogą zostać przedstawione w dwojaki sposób: dyferencjalny [por. np. Kość, 1999; Pihan-Kijasowa, 1999] lub syste-mowy [np. Kowalska, 1986; Kurzowa, 2006]. Oba ujęcia przynoszą wartościo-we rezultaty. W niniejszym opracowaniu przyjęto tę drugą metodę prezentacji. Przedmiotem opisu są zatem uwidocznione w zgromadzonym materiale episto-larnym zjawiska językowe właściwe polszczyźnie XVII i XVIII w. (nieznane współczesnemu językowi polskiemu), przy czym zarówno te zgodne z ówczesną normą literacką, jak i te pozostające wobec niej w opozycji, a więc archaiczne, innowacyjne, dialektalne i indywidualne, swoiste dla danego autora. Postępowa-nie to podyktowane jest kilkoma względami.

Ograniczenie opisu wyłącznie do poziomu dyferencjacji regionalnej nie po-zwoliłoby w pełni ukazać specyfiki językowej badanych tekstów, w tym przede wszystkim skali i zakresu ich regionalizacji. Niektóre zjawiska wymagają bowiem przedstawienia w szerszym kontekście, w powiązaniu z faktami, które nie noszą znamion regionalności, ponieważ tylko w takiej perspektywie można właściwie ocenić ich funkcjonowanie w dawnych tekstach. Niekiedy prowadzi to do negatywnej weryfikacji zjawiska uważanego dotąd za kresowe. Opis szeroki, systematyczny pozwala też na uwzględnienie cech, które w XVII i XVIII w. miały jeszcze ogólnopolski zasięg użycia albo ich nacechowanie regionalne wyraźnie się nie zaznaczało, a które z czasem, głównie w XIX w., zeszły do rzędu regionalizmów kresowych, charakteryzujących się rozłącznością terytorialną w stosunku do analogicznych form z terenów rdzennej Polski. Ujęcie to służy zatem ukazaniu ciągłości rozwojowej badanej odmiany języka. Opis szeroki, systematyczny pozwala też na wskazanie proporcji i relacji między zjawiskami ogólnopolskimi z jednej strony a regionalnymi z drugiej, a w efekcie umożliwia także określenie skali regionalizacji poszczególnych poziomów realizacji tekstowej i wydobycie różnic między nimi. Każdy z rozdziałów poświęconych poszczególnym płaszczyznom struktury językowej zawiera w podsumowaniu syntetyczne zestawienie cech o zasięgu ogólno- i nieogólno-polskim. Opis zjawisk gramatyczno-leksykalnych wraz z ich egzemplifikacją został potraktowany szeroko także i z uwagi na wartość dokumentacyjną niezbadanego dotąd materiału, pozostającego w znacznym rozproszeniu (por. III.2. oraz Wykaz źródeł). W ten sposób prezentowany materiał staje się o wiele bardziej przydatny dla potrzeb ewentualnej przyszłej syntezy dziejów polszczy-zny południowokresowej. Zgodnie z historyczną koncepcją badań nad odmia-nami regionalnymi polszczyzny na plan pierwszy należy bowiem wysunąć badania dotyczące epok minionych, które mogłyby stworzyć podstawę do

lepszego zrozumienia zjawisk występujących w nowszych czasach [Handke, 1997a, s. 214].

Objęcie obserwacją tekstów z dwóch stuleci utrudnia zastosowanie metody strukturalnej, zaproponowanej przez I. Bajerową w odniesieniu do odcinków stuletnich w historii języka [1964; 1986; 1992a; 2000]. Prezentacja materiału dokonywana jest zatem tylko z konsekwentnym podziałem na stulecia XVII i XVIII.