STAN BADAŃ

Polszczyzna kresowa od dawna przyciągała uwagę językoznawców.

Efek-tem wielokierunkowych badań, podejmowanych już od końca XIX w.9,

a nasilających się od połowy XX w., jest bogata i różnorodna literatura przed-miotu. Opracowana w latach 90. przez Z. Sawaniewską-Mochową bibliografia prac o polszczyźnie kresowej [1991; 1995] wzbogaciła się od tamtego czasu o kolejne wartościowe pozycje. Znaczna część owej literatury dotyczy polszczy-zny południowokresowej.

Badania nad polszczyzną Kresów Południowo-Wschodnich obejmują za-równo aspekt diachroniczny, jak i synchroniczny. W obrębie nurtu historyczne-go pierwszoplanowe miejsce zajmują badania nad językiem pisarzy kresowych [m.in. Brzezina, 1974; Doroszewski, 1949; Hrabec, 1949; Klemensiewicz, 1961b; Koniusz, 1983; 1984; 1986; 1992; 1993; Zaleski, 1969; 1975] oraz nad tekstami ze sfery administracyjno-urzędowej [m.in. Kość, 1999; Wiśniewska, 1975], w mniejszym stopniu dotyczą one innych typów piśmiennictwa, takich jak np. memuarystyka [m.in. Rykiel, 1963] czy epistolografia [m.in. Jurkowski, 1983, 1984a; Urbańczyk, 1983]. Z kolei badania nad współczesną polszczyzną południowokresową koncentrują się wokół stanu zachowania gwar polskich na Ukrainie [m.in. Cechosz, 2001; Cechosz-Felczyk, 2004; Dejna, 1991b; Dzięgiel, 2003; Harhala, 1999; 2004; Hrabec, 1955; Krawczyk, 2007; Łesiów, 1957; 1959; Rieger, Cechosz-Felczyk, Dzięgiel, 2002; Rudnicki, 2000], w nieco mniejszym stopniu wokół polszczyzny tamtejszych miast [m.in. Kostecka- -Sadowa, 2005; 2010; Kurzowa, 1983; Seiffert-Nauka, 1993]. Zauważalna jest też zmiana tendencji badawczych: o ile w starszych pracach dominuje nurt badań nad językiem pisarzy, o tyle nowsze badania nastawione są wyraźnie na

9 Do najstarszych opracowań poświęconych polszczyźnie południowokresowej należą słow-niczki A. Kremera [1999 (pierwodruk 1870)] (nie jest to jednak naukowa praca językoznawcza) i Parylaka [1999 (pierwodruk 1877)], zaś pierwszą publikacją na temat odmiany północnokreso-wej jest artykuł L. Malinowskiego [1895].

opis pozostałości żywej mowy polskiej na terenach Ukrainy10. Te ostatnie coraz częściej dotyczą nie tylko terenów zachodnich, ale też polszczyzny na środkowej i wschodniej Ukrainie [m.in. Krasowska, 2012]. Ważnym wątkiem badawczym pozostają również dociekania onomastyczne oparte na materiale nazewniczym z terenu Kresów Południowo-Wschodnich [m.in. Rieger, 1977; 1997a; Szulowska, 1992; Wolnicz-Pawłowska, Szulowska, 1998; Wolnicz-Pawłowska, 1999]. Odrębny nurt reprezentują badania polszczyzny osób pochodzących z dawnych Kresów Południowo-Wschodnich osiedlonych po II wojnie światowej na ziemiach zachodniej Polski [m.in. Paryl, 1996; 1998; 1999; 2004; Sagan- -Bielawa, 2004].

Teksty epistolarne powstałe w XVII i XVIII w. na terenie Kresów Połu-dniowo-Wschodnich nie były dotąd w szerszym zakresie obiektem zaintereso-wania językoznawców. Można wskazać jedynie kilka opracowań poświęconych tej sferze piśmiennictwa.

Listom żyjącego na przełomie XVI i XVII w. lwowianina Sz. Szymonowica poświęciła artykuł H. Wiśniewska [2001d]. Zestawienie oryginalnych listów (zastępujących w tym wypadku rękopisy utworów literackich) z pierwodrukami posłużyło autorce jako punkt wyjścia z jednej strony do ukazania kultury językowej Szymonowica i jego sprawności ortograficznej, z drugiej zaś do rozważań nad normą ortograficzno-fonetyczną XVI w. Analiza porównawcza wykazała istnienie różnic między fonetyczną w dużej mierze pisownią poety a pisownią stosowaną w pierwodrukach, co dowodzi, iż drukarze eliminowali uwidocznione w rękopisach cechy wymowy poety, zarówno regionalne, jak i ogólnopolskie, podporządkowując je zwyczajom panującym w oficynach wydawniczych.

Spośród tekstów XVII-wiecznych najwięcej uwagi przyciągały słynne Listy

do Marysieńki Jana III Sobieskiego11, uznawane za jedno z najciekawszych i najwybitniejszych dzieł epistolarnych w historii polskiego piśmiennictwa [por. Żeleński-Boy, 1976, s. 24]. Pisał o nich wiele przede wszystkim M. Jurkowski [1980; 1983; 1984a;b; 1985; 1986], a ponadto J. Damborský [1975], S. Urbań-czyk [1983], S. Dubisz [1988, s. 190–193], A. Kłobus [1991]. Badacze zwracali uwagę na widoczne naruszenia norm ortograficznych w listach króla, które umożliwiają poznanie jego wymowy (zwłaszcza w zakresie samogłosek noso-wych), na kresowizmy gramatyczne, na leksykalne zapożyczenia ukraińskie i orientalne, na typowe dla epoki latynizmy i galicyzmy, także na kompozycję

10 Wynika to z jednej strony z faktu, iż od lat 90. możliwe stało się prowadzenie badań tere-nowych na Ukrainie, a z drugiej strony z postępującego procesu zanikania gwar pod wpływem zmian cywilizacyjno-kulturowych oraz na skutek oddziaływania języka ogólnopolskiego i literackiego języka ukraińskiego, co implikuje pilną potrzebę ich rejestracji.

11 Jan Sobieski urodził się w Olesku (woj. ruskie przedrozbiorowej Rzeczpospolitej), majątek rodu Sobieskich w większości znajdował się na Kresach Wschodnich.

listów i ich walory stylistyczne (o inwencji twórczej i talencie literackim Sobieskiego świadczą m.in. tytuły listów oraz imiona i określenia, którymi zwracał się do adresatki – w tych ostatnich oraz w pseudonimach odnoszących się do samego nadawcy ujawniał się też wpływ kultury francuskiej).

Obiektem obserwacji i analiz stały się ponadto listy Katarzyny Zamoyskiej, dokumentujące stan kultury językowej i umysłowej przedstawicielki XVII- -wiecznej magnaterii [Wiśniewska, 2001b], listy Elżbiety Sieniawskiej i jej córki Zofii, będące świadectwem różnic indywidualnych w języku rodzinnym [Brze-zinowa, 1976] oraz korespondencja żyjącego na przełomie XVII i XVIII w. Jana Stanisława Jabłonowskiego, wojewody ruskiego, polityka i pisarza, którego polszczyzna wykazuje nacechowanie regionalne, kresowe, a ponadto odzwier-ciedla wiele ogólnych tendencji epoki, jak np. wpływy łacińskie na język polski [Zieniukowa, 1964; 1967]. Spuścizna epistolarna Ignacego Krasickiego stała się podstawą do rozważań na temat etykiety językowej realizowanej w kręgu rodzinnym [Wiśniewska, 2001h; 2010b] oraz przejawiających się w korespon-dencji wybitnego poety znamion potoczności [Wiśniewska, 2002], a także humoru i dowcipu [Wiśniewska, 2010a]. Na materiale kilku zapisków, w tym jednego listu, bliżej nieznanej Marianny Poniatowskiej z Lublina bazuje artykuł T. Brajerskiego [1969].

Warto jeszcze wspomnieć, że korespondencja Katarzyny Kossakowskiej, jednej z bardziej ambitnych politycznie kobiet XVIII w., pochodzącej właśnie z Kresów Południowo-Wschodnich, stała się podstawą odrębnego opracowania autorstwa S. Skwarczyńskiej [1938].

Zainteresowanie badaczy budziły także listy autorów XIX-wiecznych, prze-de wszystkim wybitnych poetów i pisarzy, których język silnie oddziaływał na normę polszczyzny literackiej. Język listów J. Słowackiego omówiła J. Mally [1952]. Autorka przedstawiła formy gramatyczne (fleksyjne, słowotwórcze i składniowe) zawarte w listach poety, odnosząc je do analogicznych faktów występujących we wcześniej przez nią zbadanych listach Chopina. Celem takiego zestawienia była chęć ustalenia cech wspólnych dla polszczyzny drugiej ćwierci XIX w. W toku analizy listów Słowackiego nie zostały jednak ujawnio-ne znaczniejsze odrębności o charakterze regionalnym. Charakterystyki słownic-twa w korespondencji K. Ujejskiego dokonała K. Długosz-Kurczabowa, przedstawiając neologizmy poety, a ponadto dialektyzmy i regionalizmy, wyrazy zapożyczone oraz archaiczne wyrazy rodzime [1993]. W artykule D. Szagun listy Ujejskiego stały się punktem odniesienia dla jego utworów poetyckich, dostarczając materiału konfrontacyjnego (w zakresie wybranych zjawisk fonetycznych i fleksyjnych), umożliwiającego dotarcie do języka osobniczego poety [2008]. Niezwykle obfita korespondencja J.I. Kraszewskiego stała się podstawą do badań w zakresie zarówno właściwości kresowych (gramatycznych i leksykalnych) polszczyzny pisarza, jak też znamion potoczno-ści i sfery pragmatyki językowej [Pihan, 1988; Koniusz, 1993; Olma, 2006].

Korespondencja późniejszych, XX-wiecznych pisarzy została opracowana w niewielkim stopniu, m.in. o listach G. Zapolskiej pisał J. Damborský [1977]. Częściej uwagę badaczy przyciągała korespondencja przeciętnych użytkowni-ków języka, prezentująca potoczny wariant polszczyzny kresowej [zob. Masal-ska, Dzięgiel, 1999].

Uwagę autorów dotychczasowych opracowań epistolografii południowokre-sowej przyciągały różnorodne fakty językowe, przede wszystkim cechy grama-tyczno-leksykalne tekstów, w tym zwłaszcza uwarunkowane regionalnie oraz będące efektem wpływów obcych, ponadto przejawy potoczności, elementy etykiety językowej oraz reguły budowy tekstu.

Przegląd literatury językoznawczej na temat polszczyzny południowokre-sowej XVII i XVIII w., opartej na różnego typu źródłach (zob. też I.2.) prowadzi do wniosku, że pomimo wielu cennych i wartościowych opracowań, ówczesny stan tejże odmiany regionalnej wciąż pozostaje niedostatecznie zbadany. Całościowe, tj. obejmujące wszystkie poziomy języka, opracowania polszczyzny południowokresowej tego okresu albo dotyczą terenów pogranicznych [por. Kość, 1999], albo oparte są na tekstach literackich, w których, jak wiadomo, elementy kresowe bywają wykorzystywane jako środek stylizacyjny, niebędący w istocie integralnym składnikiem języka autora [por. Hrabec, 1949]. Inne mają z kolei charakter selektywny, tj. ograniczają się do wybranych warstw języko-wych dawnych tekstów [por. Brzezina, 1974; Kosyl, 1978; 1984; Zieniukowa, 1968]. Same źródła epistolarne zostały wykorzystane do opisu polszczyzny południowokresowej w znikomym zakresie.

III. LISTY POŁUDNIOWOKRESOWE