Redukcje samogłosek nieakcentowanych

Cechą charakterystyczną wyłącznie dla polszczyzny kresowej, powstałą na skutek oddziaływania obcych systemów fonologicznych: ukraińskiego i białoru-skiego, są redukcje samogłosek nieakcentowanych [Lindert, 1973, s. 235–237]. W polszczyźnie południowokresowej jako rezultat wpływu języka ukraińskiego występuje przejście nieakcentowanego o w u oraz przejście nieakcentowanego

e w i, y17 [Kość, 1999, s. 42–43, 70, 94–95 i in.; Kurzowa, 1983, s. 73–76; Lehr-

-Spławiński, 1966, s. 132–133; Pacan, 2000, s. 170].

17 Redukcja polega na podwyższeniu artykulacji samogłosek średnich e i o w pozycjach nie-akcentowanych, co prowadzi do neutralizacji /e/ : /i/ - [i]; /o/ : /u/ - [u] [Kość, 1999, s. 42]. Pierwszym etapem redukcji jest skrócenie długości samogłosek nieakcentowanych, które powoduje zwężenie kanału artykulacyjnego, a w następstwie podwyższenie artykulacji samogło-sek średnich i zmianę ich barwy [Lehr-Spławiński, 1914, s. 41–42; por. też Kość, 1999, s. 42; Kurzowa, 1983, s. 73]. Redukcje uwarunkowane są specyfiką akcentu ukraińskiego, w którym

Redukcja i zwężenie samogłoski nieakcentowanej e widoczne są w następu-jących przykładach, wyekscerpowanych z listów południowokresowych: XVII w.:

czitani (odpravi czitani mszi)18 DanZ, nigdzi (bodobremu nimasz nigdzi zle) DanZ; XVIII w.: bendzisz (wiem zę moczno bendzisz WWMPan Kontet) WorJad3, 24v, Jasni (jaśnie) PotJóz2, 31, ledwi (bom ledwi […] uwolniłsie) RzewMJ6, 40, wieli (wiele) ŁaszAM1, 4. Wszystkie przytoczone przykłady dokumentują redukcję i zwężenie samogłoski w sylabie poakcentowej.

Na możliwość redukcji i zwężenia samogłosek nieakcentowanych wskazują formy bezokoliczników: niemabolicz (nie ma boleć) WorJad9, 96v, doyrzyć WorIg2, donisc WorPS7, 54, WorJóz3, 3v, dowiedzic się WorIg3, 10v, mic (mieć) BorW1, 1, PotJ5, 49, posiedzic WorNK7, 65v, powiedzic LipA, 123, WorPS3, 100, przewlic się WorJA3, 50, przypomnic WorJA2, 48v, siedzic BorW2, 3, się upomnic KonAD1, 2, PotStan2, 4, wiedzic PotJ10, 245, WorJóz8, 11v, widzic WorPS5, 104v, wylecic ChojFK1, 4, wywiedzic się WorPS3, 101,

zapomicz (zapomnieć) WorJad2, 22v, zbiezyc (zbieżeć) ŁaszAM4. Łącznie

odnotowałam ponad 40 przykładów, wszystkie w materiale z XVIII w. Nie są to jednak przykłady jednoznaczne, gdyż występowanie i zamiast e może być tutaj skutkiem wyrównań analogicznych w zakresie obocznych sufiksów bezokolicz-nika -ić : -eć albo następstwem ścieśnienia „ [Dejna, 1993, s. 209] (por. VI.5.1.).

W związku ze zwężeniem nieakcentowanego e pozostaje także zjawisko mieszania przedrostków prze- i przy- oraz we- i wy-. Jego poświadczeniem może być w badanych tekstach forma webornie WorIg4, 12v (XVIII w.).

Jako rezultat redukcji nieakcentowanej samogłoski e oraz związanej z tym hiperpoprawności traktują zjawisko mieszania przedrostków tacy badacze, jak Cz. Kosyl [1978, s. 109], J. Kość [1999, s. 43], M. Weiss-Brzezinowa [1965, s. 131–132] i B. Smolińska [1983, s. 35]. Odmienne stanowisko zajmuje w tym względzie A. Pihan-Kijasowa. Po zbadaniu druków XVII-wiecznych z różnych regionów Polski (Kresy Północno-Wschodnie, Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze) doszła ona do następującego wniosku: „materiał ten sugeruje, że mieszanie przedrostków przy- i prze- ma w XVII w. geograficzny zasięg szerszy, znane jest bowiem tekstom różnych regionów, także tym nie znającym

istnieje duża różnica siły przycisku między głoską akcentowaną i nieakcentowaną, co wyraża się w obniżonej artykulacji samogłosek w pozycji akcentowanej i tendencji do podwyższonej artykulacji samogłosek nieakcentowanych [Ziłyński, 1932, s. 7–8, 165–167]. Należy przy tym zaznaczyć, że nawet w języku ukraińskim redukcje nie są zjawiskiem powszechnym, różny jest zakres ich występowania i stopień redukcji samogłoski w dialektach [Bewzenko, 1980, s. 50–51, 54–55; Dejna, 1957, s. 17–18; Żyłko, 1958, s. 74, 107, 114, 144], w niektórych gwarach wykazują one ograniczenie leksykalne [por. Dejna, 1991b, s. 203].

18 Forma czytani jako przykład redukcji wydaje się nieco wątpliwa, ponieważ w rzeczowni-kach miękkotematowych na -nie do początków XVII w. trafiała się końcówka -i powstała wskutek ścieśnienia -„ (< *-ьje) [GHJP, s. 301]. Sporo tego typu przykładów wynotowała w źródłach śląskich A. Kowalska [1986, s. 76].

redukcji samogłosek nieakcentowanych. Pozwala to sądzić, że w interesującym nas tutaj okresie zjawisko to ma charakter przede wszystkim morfologiczny: oboczne występowanie przedrostków z nie zawsze jeszcze precyzyjnym rozgraniczeniem ich funkcji” [Pihan-Kijasowa, 1999, s. 131]. Możliwość dwojakiej interpretacji przyjmuje Z. Kurzowa, która stwierdza, że „wahanie

e : y zaznacza się w przedrostkach prze-, przy- […] na skutek zarówno

miesza-nia się funkcji znaczeniowych tych przedrostków, jak i tendencji fonetycznej do zwężania nieakcentowanego e” [2006, s. 117; por. też s. 223]. W odniesieniu do XVIII w., z którego pochodzi wynotowany przykład, bardziej prawdopodob-ne wydaje się podłoże foprawdopodob-netyczprawdopodob-ne niż morfologiczprawdopodob-ne.

Materiał pochodzący z listów poświadcza również powstałe na tle redukcji samogłoski e formy hiperpoprawne, w których i, y > e: Nabierzu (na Birżu) DorM, 3 (XVII w.). Prawdopodobny związek z redukcją ma też wyraz oczewiśnie (boc

sie to czasu swego a oczewisnie pokaze) DanMF1, 2 (XVII w.). Jest to albo

hiperyzm, albo forma powstała pod wpływem ukr. olevidnyj, olevidno ‘którego

można zobaczyć’. Przymiotnik oczewisty i przysłówek oczywisto || oczewiście notowane są w różnorodnych tekstach z Kresów [Handke, 1998, s. 97; Karpluk, 1992, s. 102; Kurzowa, 2006, s. 109; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 129; Smolińska, 1983, s. 36; Szczepankowska, 2004a, s. 143]. Zarówno jako termin prawno-sądowy (‘osobisty’ i ‘osobiście’), jak i w znaczeniu ogólnym (‘bezsporny, pewny’ i ‘naturalnie, wyraźnie, jasno’) wyrazy te miały na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi postać z e [Kurzowa, 2006, s. 608–610]. O formie słowotwórczej tego wyrazu zob. VIII.3.1.

W bardzo niewielkim zakresie analizowane listy dokumentują redukcję

o w u, czyli tzw. ukanie: XVIII w.: uraz (Mam honor […] nayniszszą moią złozyć Iasnie Oswieconemu WXCey MCi Dobrodzieiowi Submissyą uStop Iego uraz Suplikuie abyś dał Protekcyą Swoią) PotJoach8.

W zgromadzonym materiale wystąpiły też przykłady mogące sugerować tzw. akanie, tj. redukcję o > a: XVIII w.: Dakumentow WorJóza2, 57v. Zjawisko to, właściwe zasadniczo fonetyce białoruskiej, nie jest też obce gwarom ukraiń-skim [Bewzenko, 1980, s. 55]. Odnotowane przykłady mogą jednak budzić wątpliwości, ponieważ grafia stosowana przez autorkę listów, z których pocho-dzą przytoczone przykłady, jest bardzo niestaranna i niekonsekwentna, co może się przyczyniać do błędnego odczytania. Z drugiej jednak strony za wiarygodno-ścią takich zapisów mogą przemawiać występujące u tej samej autorki formy z o zamiast a, wskazujące na dążności hiperpoprawne, np. morszałka WorJóza4, 68.

Listy południowokresowe z XVII i XVIII w. dostarczają niewielkiej liczby przykładów na zmiany artykulacyjne samogłosek uwarunkowane akcentuacją. W całym uwzględnionym zbiorze listów znalazło się tylko 12 stosunkowo pewnych zapisów świadczących o tym zjawisku, a ponadto ok. 40 form bezoko-liczników, pozostających w prawdopodobnym związku ze zjawiskiem redukcji.

Zdecydowaną przewagę mają przykłady redukcji e w i, y. Niewielka liczba poświadczeń może wynikać z faktu, iż analizowane listy pisane były w większo-ści przez osoby wykształcone, których polszczyzna pozostawała odporna na cechy o silnym znamieniu regionalności, przejęte z obcego systemu fone-tycznego.

Redukcja samogłosek nieakcentowanych to charakterystyczna cecha polsz-czyzny kresowej. Najstarsze dokumentujące ją zapisy w polszczyźnie Kresów Południowo-Wschodnich pochodzą z XV w., z czerwonoruskich zapisków sądowych [Lehr-Spławiński, 1914, s. 42; 1966, s. 133], następne z XVI- -wiecznej księgi grodzkiej Chełma [Kość, 1999, s. 42–43]. Dość liczne świadec-twa zawierają teksty z XVII i XVIII w., mianowicie przemyskie księgi cecho-we¹⁹ [Wiśniewska, 1975, s. 26–27], księga miejska Hrubieszowa²⁰ [Kosyl, 1978, s. 108–109], akta Chełmskiego Konsystorza Greckokatolickiego oraz księgi

miejskie Chełma, Dubienki i Kryłowa²¹ [Kość, 1999, s. 70, 94–95], utwory

Zabłockiego²² [Brzezina, 1974, s. 216–217], a także polskojęzyczne dzieło

polemiczne Lithos… P. Mohyły [Karpluk, 1992, s. 102]. Cecha ta znajduje swoje poświadczenia także w tekstach późniejszych, np. w autografach Fredry [Zaleski, 1969, s. 61–69] i w XX-wiecznej polszczyźnie lwowskiej [Janów, 1924, s. 12–13; Kostecka-Sadowa, 2005, s. 232–233; Kubiński, 1923, s. 145– 146; Kurzowa, 1983, s. 73–76, 363, 377, 413–414; Lehr-Spławiński, 1914, s. 41–42; Pacan, 2000, s. 170–171; Seiffert-Nauka, 1993, s. 29–30, 33–34]. Notują ją także badacze gwar polskich na Ukrainie [m.in. Cechosz, 1999b, s. 216; 2001, s. 25–26; Dejna, 1991b, s. 202–203, 206; Harhala, 1999, s. 173– 176; Hrabec, 1955, s. 34, 36; Łesiów, 1957, s. 135, 138; Mazur, Rieger, 1999, s. 92; Rieger, Nepop, 1999, s. 138] oraz gwar pogranicza wschodniego [Kość, 1982, s. 208; 1999, s. 135–139; Kuraszkiewicz, 1932, s. 309]. Uderzające, że, podobnie jak w badanych listach, autorzy wymienionych opracowań rejestrują przeważnie lub wyłącznie przypadki redukcji e w i, y.

W polszczyźnie północnokresowej zjawisko redukcji utrwalone zostało w tekstach od XVII do XX w., choć i w tym przypadku, poza Pamiętnikami Rusieckiej, przykłady nie są zbyt liczne²³ [Bartnicka, 1993, s. 110; Geben, 2003, s. 75; Grek-Pabisowa, 2001, s. 130–131; Karaś, 1995, s. 38–39; 1999, s. 49;

19 Łącznie 55 przykładów: 46 zapisów z redukcją e, 9 z redukcją o [Wiśniewska, 1975, s. 26–27].

20 Łącznie 16 przykładów: 12 zapisów z redukcją e (cztery spośród nich dotyczą pomieszania przyrostków przy- i prze-), 4 z redukcją o [Kosyl, 1978, s. 108–109].

21 W pierwszym źródle wystąpiło 10 zapisów z redukcją e, w drugim – 13 zapisów z reduk-cją e i e < ę [Kość, 1999, s. 70, 94–95].

22 Łącznie 11 zapisów z redukcją e, przy czym tylko 3 przykłady mają charakter pewny, po-zostałe 8 to postaci bezokoliczników typu siedzić. Oprócz tego w pośredni sposób o zwężeniu e świadczą też rymy [Brzezina, 1974, s. 216–217].

23 Niejasna pozostaje też geneza ukania w polszczyźnie północnokresowej [Mędelska, Mar-szałek, 2005, s. 268–279].

Kurzowa, 1972, s. 36–39; 2006, s. 109–111; Lindert, 1973, s. 235–236; Mędel-ska, 1993, s. 62–63, 65–66; 2000, s. 18–19, 21–24; 2001, s. 27–30; Pihan- -Kijasowa, 1999, s. 126–131; Smolińska, 1983, s. 34–35; Trypućko, 1955, s. 50; Turska, 1930, s. 29–30; 1983, s. 16–17; Weiss-Brzezinowa, 1965, s. 131–134].