LIST W UJĘCIU HISTORYCZNO-GENOLOGICZNYM Pojęcie listu jako wypowiedzi pisemnej skierowanej do określonego Pojęcie listu jako wypowiedzi pisemnej skierowanej do określonego

adresa-ta wywodzi się ze sadresa-tarożytności, kiedy to epistolografia rozwinęła się jako odrębna gałąź piśmiennictwa, a jednocześnie ukształtowała się teoria listu (ars

epistolandi), pozostająca w związku z teorią wymowy, czyli retoryką [Lancholc,

1998, s. 456]. Kontynuację tradycji antycznej stanowiła średniowieczna ars

dictandi (lub ars dictaminis), dosłownie sztuka dyktowania, a w istocie teoria

i praktyka układania (także dyktowania) tekstów, w tym listów i pism kancela-ryjnych.

W średniowiecznej Polsce listy1 pisywano wyłącznie w języku łacińskim,

pierwsze listy napisane po polsku pochodzą dopiero z XV w.2 W XVI w.

nastąpił wyraźny rozkwit epistolografii, zarówno łacińskiej, jak i polskiej. Powstająca wówczas korespondencja miała charakter ogólny, naukowy, teolo-giczny, religijny, urzędowy, literacki oraz prywatny. Prawdziwą erą epistologra-fii okazały się jednak stulecia XVII i XVIII, kiedy to prowadzenie koresponden-cji stało się powszechnym obyczajem epoki. Zauważalne jest ówczesne bogac-two odmian tematyczno-funkcjonalnych i formalnych korespondencji: listy „humanistyczne”, urzędowe, polityczne, handlowe, literackie, listy w formie gazetek pisanych i rozkwitająca obficie korespondencja prywatna (do najcen-niejszych jej zbiorów należą listy K. Opalińskiego, J.K. Chodkiewicza oraz Jana III Sobieskiego) [Lancholc, 1998, s. 459-460]. List pełnił wówczas istotną funkcję w komunikacji społecznej. Wiek XIX przyniósł prawdziwą epistoloma-nię, ale zarazem też zmianę statusu i rodzaju listu. Nastąpiło zerwanie z dotych-czasowym normatywizmem i konwencjonalnością, a list, zwłaszcza w wydaniu

1 Słowo list miało w staropolszczyźnie kilka znaczeń: ‘liść’, ‘karta (papieru, książki)’, ‘cien-ka warstwa, arkusz, blasz‘cien-ka’. W znaczeniu ‘pismo skierowane do kogoś; to, na czym napisano takie pismo’ znane jest od XIV w. [Boryś, 2008, s. 289]. Obok rodzimego słowa list w okresie staropolskim używano też spolszczonej formy epistoła (łac. epistola).

2 Są to listy o tematyce miłosnej, np. [Panno ma namilejsza…] [zob. Lancholc, 1998, s. 458; Vrtel-Wierczyński, 1977, s. 114–116].

poetów romantycznych, rozwijających formę tzw. listu-wyznania, przeobraził się w zasadzie w formę paraliteracką. Istotą korespondencji stała się manifesta-cja romantycznego indywidualizmu, wyrażanie uczuć oraz ujawnienie świata wewnętrznego i osobowości piszącego [Skwarczyńska, 2006, s. 127; Sudolski, 1991, s. 432–433]. Treścią epistolografii romantycznej miały być najistotniejsze sprawy ducha ludzkiego oraz zagadnienia sztuki. W ujęciu twórców pozytywi-stycznych list wchłonął z kolei publicystykę polityczną, społeczną i kulturalną. Szczególną popularnością cieszyły się zwłaszcza listy z odległych, egzotycznych krajów. Na wyżyny artyzmu gatunek ten wzniósł wówczas H. Sienkiewicz [Piechota, 1991]. Czasy współczesne cechuje ogromna ilość i różnorodność korespondencji, choć list jako forma użytkowa stracił na ważności ze względu na pojawienie się nowych form przekazu.

W Polsce szlacheckiej XVI–XVIII w. list (obok takich form, jak drukowane i rękopiśmienne „nowiny”, kolportaż odpisów oryginalnych dokumentów, gazety o charakterze ulotnym i periodycznym) stanowił jedną z najważniejszych form społecznej komunikacji [Maliszewski, 2001, s. 29]. Już w XVI w. jako środek przekazu informacji stał się zjawiskiem masowym, będąc formą bardzo częstego kontaktu, stosowaną powszechnie przez reprezentantów różnych grup społecznych, nie wyłączając także kobiet [Pirożyński, 1995, s. 56]. W wieku XVII i w pierwszej połowie XVIII w., czyli w okresie zwanym epoką ręko-pisów, ponieważ ważniejszą rolę odgrywało wówczas piśmiennictwo rękopi-śmienne niż drukowane, nastąpił niezwykle bujny jego rozkwit [Maliszewski, 2001, s. 44]. Listy pisywali prawie wszyscy umiejący posługiwać się piórem. Oddziaływanie listu przekraczało też znacznie ramy, które zakreślał stosunek nadawca – odbiorca. Listy czytane były często w gronie rodzinnym lub przyja-cielskim. Mimo konkretnego adresata bywały one przeznaczone de facto dla szerokiego kręgu odbiorców3 [Maliszewski, 2001, s. 17, 46].

Ważnym czynnikiem sprzyjającym szybkiemu przepływowi informacji był rozwój środków komunikacji. Pierwsza regularna linia pocztowa w Polsce (z Krakowa do Wenecji) została zorganizowana w 1558 r. z inicjatywy Zygmun-ta AugusZygmun-ta4. Wcześniej listy dostarczane były na kilka sposobów: po pierwsze, przy pomocy „umyślnych” posłańców lub udających się w podróż znajomych czy przyjaciół, po drugie, za pośrednictwem specjalnych grup ludności

3 Dotyczyło to zwłaszcza wypowiedzi typu literackiego, filozoficznego czy estetycznego [Maliszewski, 2001, s. 17], które funkcjonowały w ramach tzw. kręgu korespondencyjnego. Pojęcie kręgu korespondencyjnego oznacza nieformalną strukturę komunikacyjną, grupę osób stale korespondujących, skupionych wokół jakiejś wybitniejszej osobistości ze świata literackiego, artystycznego czy naukowego [Wojtowicz, 1993, s. 23–31].

4 W Europie odrębne instytucje pocztowe powstawały od połowy XV w., najwcześniej we Francji i prawie jednocześnie w Anglii. Największe znaczenie dla rozwoju systemu pocztowego miały jednak działania Habsburgów, dzięki którym poczta stała się stopniowo instytucją publiczną [Pirożyński, 1995, s. 88–90].

zanych do „chodzenia z listami”, po trzecie, przy użyciu zawodowych przedsię-biorców-kurierów (cursores) [Pirożyński, 1995, s. 90]. Pod koniec XVI w. oprócz poczty królewskiej funkcjonowały też poczty magnatów. Służbę poczto-wą sprawowali bojarzy, Kozacy lub Tatarzy, którzy otrzymywali za swe usługi stałą zapłatę oraz dodatkowe gratyfikacje. We wschodniej Polsce w wielkich posiadłościach magnackich posługami pocztowymi, uciążliwymi i niebezpiecz-nymi ze względu na rozboje na drogach i częste epidemie, obarczani byli mieszkańcy wyznaczonych do tego wsi, leżących od siebie w określonej odległości [Pirożyński, 1995, s. 91]. W XVII i XVIII w. istniała już w Polsce sieć sprawnie działających linii pocztowych zagranicznych i krajowych (także na obszarze Litwy)5.

Korespondencja, w większym stopniu niż inne gatunki piśmiennicze zależ-na od potrzeb chwili i od warunków współczesnego życia, świadczy o istnieniu w dawnych wiekach ogromnej potrzeby komunikowania się i wymiany informa-cji. Listy w Polsce XVII i XVIII w. spełniały bardzo ważną funkcję w życiu społecznym, stanowiły formę kontaktów służbowych, rodzinnych, towarzyskich, handlowych oraz politycznych. Umożliwiały orientację w rzeczywistości, dostarczały wiadomości, ich treść poddawano drobiazgowej analizie. W zależ-ności od sytuacji i potrzeb starano się na nie jak najszybciej odpisać lub prze-ciwnie – powstrzymywano się z odpowiedzią.

Oficjalny obieg informacji zapewniały uniwersały, instrukcje i listy królew-skie, które wpisywano do ksiąg grodzkich, kopiowano w całości lub we frag-mentach na użytek domowy, ogłaszano z ambon, być może rozsyłano również kurendą przez urząd dworski [Maliszewski, 2001, s. 46]. Listy te spełniały rolę „posłańców”. Ze wszystkich źródeł cechował je najbardziej masowy zasięg społeczny. Przekazywano w nich wiadomości w imieniu panującego, czasami w imieniu innych osób.

Ponadto istniał szeroki obieg informacji prywatnej. Prowadzenie regularnej korespondencji było powszechnym zwyczajem osób pełniących ważne funkcje publiczne i piastujących urzędy. Rolą tej korespondencji była wymiana

informa-cji, umożliwiająca funkcjonowanie w życiu społecznym i politycznym6 [Palkij,

2000, s. 67]. Ważną rolę odgrywała również korespondencja pomiędzy człon-kami rodu, która pozwalała na prowadzenie skutecznej polityki tegoż rodu rozumianego jako dom eiusdem nominis. Pozycja i znaczenie rodu należały do największych wartości tego okresu [Palkij, 2000, s. 72; por. Dumanowski, 2000]. Korespondencja krążyła również obficie pomiędzy członkami najbliższej rodziny, między małżonkami, między rodzicami a dziećmi. Obfitą

5 Królewskie urzędy pocztowe zorganizowano w kilku miastach. Do najważniejszych ośrod-ków pocztowych, a zarazem prasowo-komunikacyjnych należały Warszawa, Kraośrod-ków, Gdańsk, Toruń, Lwów, Zamość i Lublin [Maliszewski, 2001, s. 30–34].

6 Rozdzielenie w tym przypadku korespondencji publicznej, urzędowej od prywatnej z regu-ły nie jest możliwe.

cję prowadziły kobiety. „Umiejętność pisania okazała się przydatna albo wręcz niezbędna ówczesnym kobietom, między innymi na skutek częstej nieobecności w domu ich mężów, którzy uczestniczyli w demokratycznych gremiach szla-checkich i urzędach, a przede wszystkim wyjeżdżali na wojnę. Czynne życie społeczne szlachty i obrona granic Rzeczypospolitej powodowały nieobecność mężczyzn i ich rozłąkę z rodziną, stąd konieczność zachowania kontaktu za pomocą tekstów pisanych” [Wiśniewska, 2003, s. 187]. Synowie szlacheccy wysyłani na edukacyjne wyjazdy zagraniczne zobowiązywani byli przez rodziców do nadsyłania regularnych „raportów” listowych z podróży, sami zaś otrzymywali często listowne pouczenia i zalecenia, zwłaszcza od matek [Saj-kowski, 1990]. Listy służyły też podtrzymywaniu kontaktów towarzyskich [Palkij, 2000, s. 73]. Przez korespondencję nawiązywano dialog z adresatami nawet nieznanymi.

Odpowiednio do potrzeb i celów powstawały wówczas listy o bardzo zróż-nicowanym charakterze: urzędowe, podyktowane potrzebą obiektywną (listy w interesach, listy informacyjne, listy z prośbą lub z podziękowaniem), listy ro-dzinne (dotyczące spraw majątkowych, gospodarskich, osobistych), listy kon-wencjonalno-towarzyskie (gratulacyjne, kondolencyjne, z życzeniami i listy kurtuazyjne z konwencjonalnymi pozdrowieniami), listy przyjacielsko-intymne [por. Skwarczyńska, 2006, s. 117–130]. Jak jednak podkreśla S. Skwarczyńska, stulecia te wyprodukowały przede wszystkim mnóstwo konwencjonalnej epistolografii. Pole ku temu otwierała ówczesna kultura szlachecka, w której uboższy potrzebował protekcji możniejszego, a możniejszy potrzebował poparcia uboższego, stąd każdą okazję wyzyskiwano do przypomnienia o sobie listem [Skwarczyńska, 2006, s. 124; zob. też s. 125–126].

Komunikacyjna funkcja listu znajdowała swoje szczególne odbicie w jego warstwie treściowej. Na początku, zwłaszcza w korespondencji dotyczącej spraw ważnych, zamieszczano kilka informacji: kiedy otrzymano poprzedni list, kiedy i w jaki sposób autor otrzymał list, na który właśnie odpowiada, podawano sposób wysłania listu, niekiedy informowano o adresie, na który należy przesłać odpowiedź (było to podyktowane dużą ruchliwością korespondentów), przed-stawiano okoliczności powstania listu, wprowadzano różnego rodzaju wstępy, także podziękowania za otrzymaną korespondencję [Palkij, 2000, s. 67]. Ponieważ niezwykle ważna była regularność korespondencji i jej duża często-tliwość, każde zakłócenie natychmiast znajdowało swój wyraz w listach (wspo-minano o braku odpowiedzi na wysłane uprzednio do adresata listy). Ważną kwestią była kontrola przepływu korespondencji, czemu służyło podawanie informacji o sposobie wysłania listu, krótkie powtórzenie treści poprzednich listów, dla pewności wysyłano niekiedy kopie listu kilkoma drogami, a oprócz regularnej poczty korzystano także z usług różnych osób, udających się do miejsca pobytu adresata albo posługiwano się specjalnymi gońcami i kurierami [Palkij, 2000, s. 68]. Z kolei dla bezpieczeństwa poufności listów stosowano

powszechnie szyfry [Palkij, 2000, s. 69]. Do częstych zwyczajów, zwłaszcza w przypadku listów relacjonujących sprawy publiczne, należało przekazywanie innym osobom listów pisanych do siebie za zgodą nadawcy lub wręcz na jego prośbę [Palkij, 2000, s. 70]. Listy odzwierciedlają więc w swojej treści szczegó-ły obyczajowe dotyczące samego sposobu prowadzenia ówczesnej koresponden-cji. Wymienione wyżej okoliczności potwierdzają również badane listy połu-dniowokresowe.

Sztuka pisania listów, umiejętność precyzyjnego wyrażania myśli, prze-strzegania wytworności stylu należała do kanonu dobrego wychowania obowią-zującego nie tylko na dworach królewskich i książęcych, ale też szlacheckich, a nawet mieszczańskich [Perłakowski, 2007, s. 8; Pirożyński, 1995, s. 52; Winniczuk, 1992]. Już na przełomie XV i XVI w. pojawiły się w związku z tym podręczniki uczące trudnej sztuki epistolarnej, zawierające oprócz teorii listu

także przykładowe wzory listów (tzw. listowniki)7. Ich tradycję kontynuowano

w następnych stuleciach. Początkowo listowniki pisane były w języku łacińskim. Pierwsze listy-przykłady w języku polskim pojawiły się w druku dopiero w XVII w., a pierwsze podręczniki opracowane w całości po polsku na początku XVIII w. [Matuszewska, 1982, s. 47–48]. W XVII i XVIII w. listowniki związane były z tradycją szkolną, nauka pisania listów wchodziła bowiem

w skład retoryki8. Oprócz tego wydawano także zbiory modeli

epistolograficz-nych o charakterze dokumentacyjnym, które były autentycznymi (w zasadzie) listami wybitnych mężów stanu, mającymi prezentować ich historyczno- -polityczną rolę [Matuszewska, 1982, s. 48–51].

Dawną sztukę epistolarną regulowały ścisłe przepisy dotyczące kompozycji listu, zwłaszcza elementów granicznych tekstu, tj. incipitu i zakończenia. Do obligatoryjnych składników, powiązanych ściśle ze specjalną etykietą epistolar-ną, należały: inscriptio (inskrypcja), salutatio (salutacja, czyli nagłówek–tytuł, skierowany do adresata), captatio benevolentiae (część wstępna, czyli zdanie wywołujące przychylność i życzliwość adresata), subscriptio (subskrypcja, czyli formuła pożegnalna), podpis i datacja. Zasady etykiety dość restrykcyjnie wyzna-czały również użycie określonych form adresatywnych (zwrotów do adresata) i autoadresatywnych (formuł określających nadawcę). Musiały one zawierać konwencjonalną tytulaturę oraz ściśle określone epitety [Cybulski 2003; Kałkow-ska, 1982; Mroczek, 1978; SkwarczyńKałkow-ska, 2006; Stone, 1989; Wojtak, 1991].

List stanowi odrębną formę piśmiennictwa, odrębny gatunek tekstu. Katego-rialne cechy tekstowe listu wyznaczane są przez trzy podstawowe składniki (parametry) sytuacji pozajęzykowej: fizyczny, społeczny i psychologiczny [Kałkowska 2001, s. 77]. Sytuację fizyczną konstytuuje fakt oddalenia

7 Pierwszy podręcznik napisany przez Polaka to Modus epistolandi J. Ursyna z Krakowa, wydany w 1495 lub 1496 r.

spondentów w czasie i przestrzeni, a co za tym idzie brak bezpośredniego kontaktu między nimi [Kałkowska, 2001, s. 77; Skwarczyńska, 2006, s. 50]. List zastępuje zatem rozmowę w sytuacji, gdy kontakt bezpośredni między uczestni-kami komunikacji nie jest możliwy [Skwarczyńska, 2006, s. 109].

Z sytuacji fizycznej wynika dialogowość listu, będąca nadrzędną zasadą organizacyjną tekstu epistolarnego [Kałkowska, 1982, s. 34–50; Książek, 2008, s. 6]. Ma ona dwojaki wymiar. Po pierwsze, list stanowi ogniwo dialogu. Jeśli przebieg korespondencji można uznać za substytut rozmowy, to list stanowi w tym układzie odpowiednik wymiany dialogowej, odpowiednik repliki [Kałkowska, 1982, s. 34]. Podobnie jak replika dialogu list skierowany jest do konkretnego człowieka, uwzględnia jego ewentualne reakcje, „zanurzony” jest w aktualną materię życiową [Książek, 2008, s. 6]. Nieobecnemu, ale w szcze-gólny sposób aktywnemu odbiorcy przypada zatem istotna „tekstotwórcza” rola, jest on bowiem biernym współautorem listu [Kałkowska 2001, s. 78; Książek, 2008, s. 12–17; Skwarczyńska, 2006, s. 12, 39, 51, 88–106]. Po drugie, jednost-kowy list bywa jeszcze wewnętrznie zdialogizowany, tzn. imituje dialog w swej wewnętrznej strukturze – albo w taki sposób, że tok listu rozwija się na zasadzie pytań zadawanych jakby w imieniu adresata przez nadawcę, który jednocześnie sam na nie odpowiada, albo dialog wewnętrzny przybiera formę dyskusji z oddalonym partnerem, w trakcie której nadawca przytacza i zwalcza jego (domniemane) racje [Kałkowska, 1982, s. 34–35; 2001, s. 77]. Czynnikiem takiej dialogowości wewnętrznej są autentyczne elementy kolokwialne języka, np. wykrzyknienia czy tzw. sygnały konatywne [Kałkowska, 1982, s. 35–36].

Sytuacja społeczna określa charakter relacji między nadawcą a odbiorcą jako dwoma współtwórcami tekstu epistolarnego. Status społeczny korespon-dentów może być symetryczny bądź niesymetryczny, a okoliczności wymiany listów – oficjalne, półoficjalne, prywatne. W korespondencji mogą się wyrażać różne typy kontaktu społeczno-komunikacyjnego: ogólnonarodowy, lokalny i indywidualny [por. Lubaś, 1979, s. 140–141]. W związku z tym wykształcają się zróżnicowane typy korespondencji. Relacja nadawca – odbiorca kształtuje zarówno temat i treść listu, jak też jego cechy formalne, przede wszystkim ramy terminalne: początkowe i końcowe, silnie skonwencjonalizowane i zdetermino-wane przez reguły etykiety językowej [Kałkowska, 2001, s. 78; Skwarczyńska, 2006, s. 93–94].

Trzecim składnikiem sytuacji pozajęzykowej wyznaczającym cechy teksto-we listu jest składnik psychologiczny. Na kształt listu wpływa osobowość piszących – ich cechy trwałe, takie jak przyzwyczajenia, wykształcenie, tempe-rament, oraz cechy akcydentalne, jak nastrój, stan uczuciowy [Kałkowska 2001, s. 78].

Specyfika komunikacyjna korespondencji sprawia, że w listach realizuje się bardzo szczególna odmiana języka. Trafnie charakteryzuje ów język epistolarny A. Kałkowska, pisząc, iż „tworzywem listu prywatnego jest na ogół język

mówiony w swojej wersji mniej lub bardziej oficjalnej. W procesie zapisywania jest on przekształcany na odmianę łączącą właściwości obu podsystemów, zwykle pozbawioną niekontrolowanego autentyzmu, ale w jakimś stopniu dokumentującą już utrwalone nawyki użytkowników mowy, nie zawsze obecne

w znormalizowanej wersji pierwotnie pisanej”9 [Kałkowska 2001, s. 77].

Przekonanie o szczególnym statusie odmiany językowej, realizującej się w listach, odmiany heterogenicznej i pełnej sprzeczności, skłaniającej się zwykle ku stylowi potocznemu wyrażają także inni badacze [Książek, 2008, s. 6; Olma, 2006, s. 364]. Składa się ona wraz z innymi właściwościami na tzw. paradygmat komunikacyjny listu, czyli jego gatunkową specyfikę [por. Meier, 1996].

Epistolografia jako typ piśmiennictwa warunkowany przez szczególną sytu-ację komunikacyjną i konstytuujący sobie tylko właściwą odmianę języka cieszy się dużym zainteresowaniem językoznawców. Stwarza bowiem możliwość wieloaspektowych i zróżnicowanych badań nad językiem: historycznojęzyko-wych i historycznodialektalnych, stylistycznych, tekstologicznych i pragmalin-gwistycznych.

2. CHARAKTERYSTYKA PODSTAWY MATERIAŁOWEJ