Grupa chr(z)- || kr(z)-
Łacińskie wyrazy chrzest, chrześcijanin, Chrystus itp. zostały przejęte do polszczyzny (prawdopodobnie za pośrednictwem czeskim) z nagłosowym kr(z)-, czyli jako krzest, krześcijanin, Kristus itd. W XV–XVI w. pod wpływem łaciny a wbrew panującej wymowie zaczęto stosować wtórny zapis chr(z)- [Klich, 1927, s. 99; Reczek, 1974]. W pierwszej połowie XVII w. chr(z)- miało jeszcze słabą frekwencję, ale druga połowa tego stulecia to okres ekspansji nowego wariantu [Polszczyzna, 2002, s. 67]. Oboczność ta trwała przez wieki XVII i XVIII.
W listach południowokresowych wyrazy tego typu zapisywane są przeważ-nie z grupą chrz-: XVII w.: Chrzescianstwa HulWG1, 2, chrzesciiansky BorJ1, 1, chrzystusowym BorJ1, 3. Dotyczy to również imion i innych antroponimów: XVII w.: Chrysztofowj HulWG2, 5, Chrzysztophowica DorM, 1. Nieliczne są poświadczenia archaicznej grupy krz-: XVII w.: Krzysztopha HosG1, 1; XVIII w.:
Krzysztofa WorIg1, 40v.
78 Te nowsze, początkowo regionalne, małopolsko-mazowieckie formy śr, źr upowszechniły się w polszczyźnie literackiej dopiero w XIX w. [Śmiech, 1953, s. 124, 157–158], do 1830 r. obowiązywała też dawna pisownia śrz, źrz [Koneczna, 1965, s. 154].
Grupa Rl
W niektórych formach utrzymuje się archaiczna grupa -Rl-: XVIII w.:
deszczki RzewSJ1, w Polszcze PotMB5, 5. W odniesieniu do XVIII w. formy te
traktowane są jako archaiczne [Bizior, 2003, s. 30; Kosyl, 1978, s. 120; Weiss-Brzezinowa, 1965, s. 139].
2.8. Upodobnienia i odpodobnienia
W listach południowokresowych, podobnie jak w wielu innych tekstach średniopolskich, utrwalone zostały różnego typu upodobnienia zachodzące w żywej mowie. Najliczniej reprezentowane są upodobnienia pod względem dźwięczności (w śródgłosie i w wygłosie):
a) udźwięcznienia: XVIII w.: młodzby WorJóz2, 53v, prozbę PotMB7, 103,
prozby StecJ2, 2, wszagze WorJóz8, 10v;
b) ubezdźwięcznienia: w wygłosie: XVII: dotąt NiemS1, 1, isz PotJan2, 1,
nisz DanZ, przes PotJan2, 1, tegosz KurHS, 60v, tesz BienSK2, 4; XVIII w.: asz
PotStefI1, 16, Chociasz PotJóz2, 31, czemusz WorJóz8, 11, gdysz RzewMJ6, 40,
iusz WorJóz2, 52v, oras WorJóz2, 52, poniewasz BorW3, 5, pozef WorPS1, 14, przeciesz PotJóz2, 31, ras WorJóz4, 54, teras WorJóz3, 5v, tesz WorNK7, 66, zaras WorJóz8, 10v, ztamtąt ŁaszAM6, 28, Zwasz WorNK7, 65v; w środgłosie:
XVII: cięszko PotJan3, 3, lucką (ludzką) DanZ, oswiatcza BienSK3, 6,
po-blisszych DanMF1, 1, roskazesz KisA3, rosszafowane DanMF1, tfoim DanZ;
XVIII w.: bespiecznie WorPS2, 17, nay dłuszsze WorJad1, 1, Nayniszszym LipKJ6, Nuszki PotStefI7, 45, obowiąski LipA, 123, podnuszkiem RzewMJ1, 94v, poroschodzili się WorJóz2, 52, prętki RzewMJ1, 94, roskazy PotStan1,
Swiatczy PotJ1, 14, Ubezdźwięcznienie, jak pokazują przykłady, dotyczy
w dużym stopniu pozycji zmorfologizowanych, tj. przedrostka roz- oraz partykuły -ż, a ponadto wielu innych głosek w sąsiedztwie spółgłoski bez-dźwięcznej.
Zapisy ujawniające procesy asymilacyjne występują w większości listów, szczególnie wysoka ich frekwencja cechuje jednak listy Józefa Woronicza.
Materiał epistolarny zawiera również formy, które realizują zasadę mię-dzywyrazowej fonetyki udźwięczniającej. Są to wyłącznie udźwięcznienia na granicy morfemów: XVII w.: iezdem PotJan9, 17, nie znieslizmy PotJan6, 11; XVIII w.: iezdem KonAD2, 5, Iezdem WorJóza2, 58, yezdem PotJ3, 24, jagem
kazał WorIg4, 12v, iezli KonAd, 1, jezli PotStan, 2, 6. Taka wymowa wskazuje
na związki językowe z Małopolską.
Niewielka liczba przykładów dokumentuje upodobnienia pod względem miejsca artykulacji: XVII w.: Xieznicce PotJan9, 17; XVIII w.: Naynisso (najniższą) WorJóz1, napoccie WorJóz3, 5.
Przedstawione procesy asymilacyjne należały w dobie średniopolskiej do zjawisk o charakterze ogólnopolskim, zarejestrowane zostały w licznych
tekstach pochodzących z różnych regionów Polski [Bajerowa, 1964, s. 27–29;
Polszczyzna, 2002, s. 68; Siekierska, 1974, s. 62–63; Wiśniewska, 1975, s. 37].
Przykłady procesów dysymilacyjnych należą do bardzo rzadkich. Są to
od-podobnienia pod względem stopnia otwarcia: XVIII w.: nicht79 WorIg3, 9,
WorJóza3, 59, do szpiklirza WorJóza7, 68v, tchneli się (tknęli się) HumS2, 12. Zróżnicowaną postać mają wyrazy: poczciwy itp.: XVII w.: pocciwie HosG3, 7; XVIII w.: niepodciwych WorJóza7, 68, podsciwie PotStefI2, 18 czy
czcić: XVIII w.: tscic (czcić) StecJ2, 1. Również i tego typu zapisy zdarzały się
w różnych tekstach średniopolskich [Bizior, 2003, s. 32; Kurzowa, 2006, s. 151, 153; Skubalanka, 1989, s. 210; Wiśniewska, 1975, s. 38].
2.9. Uproszczenia grup spółgłoskowych i podwojenia
spółgłosek
Zmiany w grupach spółgłoskowych polegające na redukcji spółgłosek sta-nowiły powszechną właściwość polszczyzny XVII i XVIII w., choć dziś mają charakter gwarowy bądź kolokwialny [Polszczyzna, 2002, s. 68]. Listy połu-dniowokresowe poświadczają owe procesy zarówno w odniesieniu do grup składających się ze spółgłosek różnych artykulacyjnie, jak i w odniesieniu do grup jednorodnych.
Zarejestrowane w listach uproszczenia grup niejednorodnych są następujące: - śln > śn: XVIII w.: umysnie StecKS9, umeysznem (umyślnym) WorJad9, 96v,
- dł > d: XVIII w.: okrad WorJA2, 48, pat (padł) WorJad8, 91, - dl > l: XVIII w.: oswiaczam WorJad2, 22,
- stk > sk: XVIII w.: wszyskie WorJA7, 33, wszieysko WorJad5, 84, - stn > sn: XVIII w.: usno (ustną) NiemA, 1,
- vsk > sk: XVIII w.: Gołuchoskiemu PotStefI1, 14, Kaczkoski PotJóz3, 36,
Kijoski NiemM, Kijoskim PotFS1, w Krakoskim PotJóz2, 33, Krolewiczoski
(królewiczowskiej) PotStan8, Latyczoskiemu RzewMJ6, 40v, Lwoskiego WorJóza6, 65, Piotroskiemu WorJóza8, 70, Radziwiłłoskiego RzewSJ3,
Ryma-noski (rymanowskiej) PotStan8,
- vsc > sc: XVIII w.: Chrystynoscy ChojFK2, 43, - rd > d: XVIII w.: u Bernadynow PopJ2, 143,
- rvR > rR: XVIII w.: Nay pierszą ChojFK2, 42v, Nay pirszych RzewMJ1,
94v, pieyrsza WorJad8, 91, pierszym WorJóz5, 6, - kt > k: XVIII w.: Kotrak WorPS1, 14,
79 Przejście k > ch w wyrazach typu chto, nicht bywa też interpretowane w polszczyźnie kre-sowej jako wpływ wschodniosłowiański [Makarowa, 2012, s. 204; Sawaniewska-Mochowa, 1986, s. 66–67; Weiss-Brzezinowa, 1965, s. 135; Zdancewicz, 1966, s. 75–76].
- rł > r: XVIII w.: dar WorJóz5, 7, zdar WorJóz2, 53v, - zd > z: XVIII w.: na Wyieznym HumS7, 37.
Proces uproszczeń spółgłoskowych w obrębie grup niejednorodnych wyka-zywał w XVII i XVIII w. szeroki, ponadregionalny zasięg.
W omawianych listach zostały zarejestrowane także uproszczenia jednorod-nych grup spółgłoskowych:
- dd > d: odałam WorJad5, 84, odaię WorJad9, 97,
- nn > n: XVIII w.: dobroczynosciami AugJS1, 1, Korony (koronny) RzewSJ1, nię powieyna (nie powinna) WorJad9, 96v, nięwieyna (niewinna) WorJad10, 98,
- RR (ort. ższ) > R: XVII w.: znaniszą DanS; XVIII w.: wdluszy WorJóz6, 6,
wdłusze WorJA10, 37, Nayniszy HumS7, 37v, nayniszym CzetwGab2,
RzewMJ1, 94v, najniszym WorPS8, Naynisza WorJóza5, 61v, nayniszę WorJad1, 3, nayniszo PotJ1, 15, naynisze RzewMJ3, WorJóz3, 3, Przewyszyc WorJóza3, 59.
Uproszczenia grupy nn traktowane są z reguły jako regionalizm kresowy, zarówno przez badaczy polszczyzny południowokresowej [Brzezina, 1971, s. 164; Kość, 1999, s. 74, 98], jak i północnokresowej [Kurzowa, 2006, s. 147; Smolińska, 1983, s. 57–58; Szczepankowska, 2004a, s. 150; Weiss-Brzezinowa, 1965, s. 139]. Część autorów, rejestrując samo zjawisko, wystrzega się jednak kwalifikowania go jako kresowizmu [Kosyl, 1978, s. 119; Wiśniewska, 1975, s. 40] lub przypisuje mu zasięg ogólnopolski [Pihan-Kijasowa, 1999, s. 181]. Wprawdzie analogiczne formy uproszczone znane są polszczyźnie niektórych regionów etnicznych, ale ich poświadczenia są w porównaniu do źródeł kreso-wych nieliczne [Pawłowska, 1979, s. 74; Pihan-Kijasowa, 1999, s. 180]. Uprawnia to do traktowania zapisów n w miejscu nn jako właściwości regional-nej, kresowej. Z pewnością zaś regionalny charakter miała ta cecha w XIX w., skoro Z. Kurzowa w języku filomatów obserwuje wyłącznie przykłady redukcji
n < nn i ń < ńń [1972, s. 59], a J. Zaleski notuje wiele takich form u Fredry
[1969, s. 176].
Szeroki, ponadregionalny zasięg wykazują natomiast w tym okresie uprosz-czenia grup ss i RR [Pawłowska, 1979, s. 73; Rzepka, 1993a, s. 278; Siekierska, 1974, s. 57; Stieber, 1947]. W polszczyźnie kresowej ilość poświadczeń nie wyróżnia się ani różnorodnością leksykalną, ani frekwencją [Brzezina, 1974, s. 302], z wyjątkiem Akt Wileńskiej Komisji, gdzie są one stosunkowo liczne [Kurzowa, 2006, s. 147–148]. W tym wypadku należy zgodzić się ze zdaniem A. Pihan-Kijasowej, iż była to ówcześnie cecha ogólnopolska, która przeniknęła do języka literackiego jako kolokwializm [1999, s. 181].