Choroba jako zadanie. Edukacyjny sens zdarzeń krytycznych wpisanych w biografię

Życie w ponowoczesnym świecie nieodłącznie wiąże się ze zmianami, które za-chodzą w każdej sferze. Nie zawsze są one oczekiwane, rozumiane czy pożądane. Wiele z nich spotyka się z oporem, niechęcią, a nawet buntem, ponieważ wprowa-dzają poczucie zagubienia i niepewności. Zmienność świata powoduje, że wcześniej wypracowane rozwiązania nie sprawdzają się i nieustannie należy poszukiwać no-wych sposobów radzenia sobie w nieznanej sytuacji178. Wszelkie innowacje pojawia-jące się w życiu jednostki, inspirupojawia-jące ją do systematycznych i permanentnych poszu-kiwań, prowadzą do doskonalenia osobowości i potencjału intelektualnego. Marian Kulczycki ujmuje wręcz aktywność egzystencjalną człowieka jako działalność ukie-runkowaną na zdobywanie coraz wyższego poziomu jakości życia w nieustannym rozwiązywaniu problemów życiowych179.

Alicja Kargulowa stwierdza, iż ujęcie kategorii dorosłości jako szansy na samoro-zwój i pełne wykorzystanie życiowego potencjału „[…] kieruje uwagę andragogów na badanie takich zjawisk, które mogą ów rozwój wspierać lub blokować, a jednocześnie nie muszą być realną, materialną rzeczywistością zorganizowaną instytucjonalnie”180. Rozwój zatem jest wpisany w biografię człowieka i niekoniecznie musi zachodzić na skutek oddziaływań sformalizowanych instytucji, ale również może być efektem co-dziennej aktywności. Warto zatem na moment zatrzymać się na rozumieniu pojęcia rozwoju.

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji terminu „rozwój”, będących odzwierciedleniem różnorodnych podejść do tego procesu. We współczesnej myśli psychologicznej rozwój definiowany jest jako „ciąg zmian (przemian, przekształceń) o określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego, czy ich kierunek oceniany jest po-zytywnie, czy nie. Postęp oznacza zmiany prowadzące od stanów prostszych, niż-szych, mniej doskonałych do stanów wyżniż-szych, bardziej złożonych, doskonal-szych”181. Anna Brzezińska i Piotr Wiliński zwracają uwagę, że proces rozwoju

_________

178 V. Drabik-Podgórna, Jak przełamywać opór wobec zmian? O roli animacji społecznej w proce-sie wprowadzania zmian, [w:] Tworzyć, zmieniać, aktywizować… Animacja społeczno-kulturalna jako mobilizowanie potencjału indywidualnego i przeciwdziałanie bezradności społecznej, E. Zierkiewicz, W. Wnuk (red.), MarMar, Wrocław 2006, s. 81.

179 G. Dolińska-Zygmunt, Koncepcja rozwiązywania problemów życiowych Mariana Kulczyckiego, [w:] Prace psychologiczne. Zrozumieć zachowanie człowieka w zdrowiu i chorobie, A. Kuczyńska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, s. 18.

180 A. Kargulowa, Wspólny przedmiot badań andragogiki i poradoznawstwa…, op. cit., s. 94. 181 M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka, t. 1, Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 2000, s. 46.

odbywa się „w pewnym powtarzającym się cyklu, w którym fazy budowania nowych struktur przeplatają się z fazami rozpadu czy modyfikowania uprzednich”182. Rozwi-nięciem tej definicji są słowa Zbigniewa Pietrasińskiego, który zauważa, że przebieg wcześniejszej fazy życia wpływa na przebieg następnych183. Zatem nabywanie no-wych kompetencji przez człowieka dorosłego zależy od jego stanu wiedzy i dotych-czas zdobytych umiejętności.

Rozwój polega zatem na wzbogacaniu lub modyfikowaniu już posiadanego przez jednostkę repertuaru zdolności, talentów i wiedzy. Stąd płynie przekonanie andragogów, iż wspomaganie rozwoju oraz edukacja człowieka dorosłego powinny w dużej mierze opierać się na korzystaniu z bagażu jego życiowych doświadczeń. Duccio Demetrio wspomina o uczeniu się autobiograficznym, w ramach którego człowiek uczy się już nie tylko od świata i ludzi, ale od siebie samego. Dorosły człowiek przeżył już tyle różnych sytuacji, że jest w stanie samodzielnie zaspokajać swe potrzeby emocjonalne, intelektualne, społeczne, religijne czy duchowe, bazując na zdobytych doświadczeniach184.

Przedstawione definicje charakteryzują ogólną wizję rozwoju, który dotyczyć mo-że zarówno całego „układu”, jakim momo-że być człowiek, jak i poszczególnych ele-mentów tegoż „układu” (np. rozwoju psychiki człowieka, rozwoju układu nerwowe-go). Z. Pietrasiński formułuje definicję, w której kładzie nacisk na rozwój istoty ludzkiej jako całości. Pisze on, iż rozwój człowieka to „względnie trwałe zmiany jego zachowania, które sprzyjają rozwiązywaniu wyłaniających się przed daną osobą zadań w sposób korzystny nie tylko doraźnie, lecz także z punktu widzenia pomyślnego dal-szego jej życia, jako złożonej i wielowymiarowej całości”185. Należy jednak pamiętać, iż nie każda zmiana jest rozwojem. Zmianą rozwojową obejmuje się zmiany trwałe, autonomiczne i nieodwracalne, czyli takie, których nie można cofnąć lub oduczyć186.

Definicje pojęcia rozwoju stają się przedmiotem sporów, których powodem jest twierdzenie, iż zmiany rozwojowe zachodzą w sposób systematyczny i ukierunkowa-ny. Rodzą się bowiem pytania: ku jakiemu celowi zmiany te są ukierunkowane? Co ten cel wyznacza? Jakie kryteria przyjąć, by zweryfikować, czy cel został osiągnięty? Psychologowie podkreślają, iż w tej kwestii należy być bardzo ostrożnym, bowiem zmiany rozwojowe mogą inicjować kolejne przeobrażenia kontynuujące już zapocząt-kowany proces rozwojowy. W tej sytuacji trudno jest wskazać finalny etap ewolucji,

__________

182 A. Brzezińska, P. Wiliński, Wspomaganie rozwoju człowieka dorosłego, „Rocznik Andragogicz-ny”, 1995, nr 5, s. 126.

183 Z. Pietrasiński, Szanse rozwoju a zależności interpersonalne, [w:] System wartości a zdrowie psy-chiczne, B. Hołyst (red.), Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1990, s. 17.

184 D. Demetrio, Edukacja dorosłych, [w:] Pedagogika. Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, B. Śli-werski (red.), t. 3, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006, s. 116.

185 Z. Pietrasiński, Rozwój ludzi dorosłych, [w:] Wprowadzenie do pedagogiki dorosłych, T. Wujek (red.), PWN, Warszawa 1992, s. 50.

a tym bardziej określić, czy jej cel został osiągnięty. Dopełnieniem refleksji dotyczą-cych celu procesu rozwojowego są słowa A. Brzezińskiej, która stwierdza, że „rozwój zmierza ku większemu zróżnicowaniu, ku większemu uporządkowaniu i lepszej inte-gracji, co w rezultacie daje wzrastającą samodzielność w zaspokajaniu potrzeb istot-nych w kolejistot-nych okresach życia”187.

Rozwój w okresie dorosłości charakteryzuje się pewnymi specyficznymi cechami. Ustaje bowiem fizyczne dojrzewanie organizmu, a dalsze przemiany wynikają głównie z aktywności jednostki i wypełniania przez nią codziennych obowiązków. Podstawo-we zadania dorosłego wiążą się z pełnieniem ról społecznych. Sporadycznie zachodzą takie sytuacje, w których jedynie indywidualne działania jednostki przyczyniają się do jej autokreacji. Człowiek zwykle wykorzystuje nie tylko własny potencjał, ale także możliwości tkwiące w otoczeniu. W związku z tym bardzo bliska jest mi perspektywa dynamicznego interakcjonizmu, zgodnie z którą „rozwój jest efektem wymiany mię-dzy jednostką i jej otoczeniem […], a jego efekty nie zależą tylko od tego, jakim po-tencjałem dysponuje jednostka, ale także od tego, jakimi zasobami dysponuje otocze-nie”188. Im bardziej jednostka jest świadoma własnych walorów i ograniczeń oraz im lepiej orientuje się w możliwościach tkwiących w środowisku, w którym żyje, tym pomyślniej może wykonać zadania, które przed nią stoją189. Sieć związków społecz-nych, w które jest uwikłana, tworzy społeczny kontekst jej rozwoju190. Na kontekst ten składają się kontakty z osobami (relacje interpersonalne), uczestniczenie w różnego rodzaju grupach społecznych (rodzinnych, zawodowych, towarzyskich, rówieśni-czych), przynależność do wspólnot czy organizacji oraz podleganie wpływowi insty-tucji społecznych.

Analiza koncepcji rozwoju dokonana przez A. Brzezińską wykazała, iż wyróżnia się cztery najważniejsze grupy czynników wpływających na rozwój człowieka. Są to:

• zadatki biologiczne (predyspozycje, wyposażenie genetyczne itp.),

• środowisko (środowisko fizyczne, środowisko społeczne, organizacja prze-strzenna i czasowa środowiska),

• wychowanie (wpływy intencjonalne, socjalizacja, kształcenie), • aktywność własna podmiotu191.

W perspektywie andragogicznej najważniejszy wydaje się wymieniony jako ostatni czynnik warunkujący rozwój, czyli aktywność własna podmiotu. Człowiek dorosły staje się (współ)twórcą własnej drogi życiowej i własnej transcendencji. Jednostka bierze odpowiedzialność za swój los i swoje otoczenie. Ponadto zyskuje coraz większą „kompetencję biograficzną, czyli umiejętność współtworzenia [...] własnego życia

_________

187 A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Wyd. Naukowe „Scholar”, Warszawa 2004, s. 63. 188 Ibidem, s. 65.

189 A. Brzezińska, P. Wiliński, op. cit., s. 121.

190 A. Brzezińska, Społeczna psychologia…, op. cit., s. 203. 191 Ibidem, s. 109.

i rozwoju oraz wspomagania rozwoju innych w sposób coraz bardziej systemowy”192. Na kompetencję biograficzną składają się myślenie biograficzne oraz wiedza autokre-acyjna, ułatwiająca człowiekowi stawanie się ekspertem w kierowaniu własnym ży-ciem i rozwojem. Kierowanie rozwojem polega nie tylko na samowychowaniu, samo-kształceniu, dokształcaniu się, ale także na wyborze rodzaju aktywności, w którą człowiek się angażuje, sposobie spędzania wolnego czasu, doborze osób, z którymi nawiązuje nowe kontakty193.

Reasumując, w przywołanych definicjach rozwoju przyjmuje się, iż rozwój to pro-ces, charakteryzujący się zachodzeniem zmian w strukturze całego obiektu lub w jego częściach. Celem owych zmian jest doskonalenie już istniejących lub powstawanie nowych struktur, sprzyjających lepszemu funkcjonowaniu organizmu w nieustannie zmieniającym się środowisku. Ewolucja nie ma charakteru liniowego, lecz jest proce-sem o bardzo skomplikowanej, wielopłaszczyznowej strukturze.

Na potrzeby niniejszej pracy rozwój rozpatruję w perspektywie personalistycznej, przyjmując za Marią Straś-Romanowską, że „rozwój człowieka jako osoby polega na przemianie sposobu rozumienia świata, na przekraczaniu dotychczasowych ram od-niesienia podczas interpretacji zdarzeń i na odkrywaniu w tych zdarzeniach nowych sensów”194. Tak rozumiany rozwój zmierza w kierunku osiągnięcia przez jednostkę przystosowania egzystencjalnego, właściwego dla okresu dorosłości. Ten rodzaj przy-stosowania polega „na radzeniu sobie z sytuacjami nietypowymi, wieloznacznymi, moralnie skomplikowanymi, a także z sytuacjami granicznymi, paradoksalnymi, bu-dzącymi poczucie bezsensu i potrzebę poszukiwania wartości, które pomogłyby jed-nostce odnaleźć się w nowej, wyjątkowo trudnej sytuacji”195. Rozwój człowieka doro-słego ukierunkowany jest na przystosowanie wewnętrzne, podmiotowe i polega na „odkrywaniu siebie, na samopoznaniu oraz na coraz pełniejszym stawaniu się so-bą”196, co pozwala na wykorzystywanie własnych możliwości twórczych, samodzielne podejmowanie decyzji i wyborów. Specyficzną formą adaptacji wewnętrznej jest przystosowanie egzystencjalne, stwarzające możliwości transgresji w obliczu nowych okoliczności losu.

W psychologii rozwoju człowieka okres dorosłości dzieli się na trzy okresy roz-woju: wczesną, średnią i późną dorosłość. Ze względu na plastyczność i wielokierun-kowość rozwoju ludzi dorosłych istnieje ograniczenie w ostrym określeniu granic po-między poszczególnymi stadiami rozwoju. Za Barbarą Harwas-Napierałą i Januszem Trempałą przyjęłam następującą periodyzację rozwoju człowieka dorosłego:

__________

192 Z. Pietrasiński, Rozwój człowieka..., op. cit., s. 137. 193 Z. Pietrasiński, Szanse rozwoju..., op. cit., s. 16.

194 M. Straś-Romanowska, Doświadczenia graniczne w rozwoju człowieka: wyzwanie dla poradnic-twa, [w:] Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu. Podręcznik akademicki, A. Kargulowa (red.), PWN, Warszawa 2009, s. 65.

195 Ibidem, s. 67. 196 Ibidem.

• okres wczesnej dorosłości – od 20–23 roku życia do 35–40 roku życia, • okres średniej dorosłości – od 35–40 roku życia do 55–60 roku życia, • okres późnej dorosłości – od 55–60 roku życia197.

Dla każdego z tych okresów charakterystyczne są pewne zadania rozwojowe, które powinien rozwiązać dorosły. Pojęcie zadanie rozwojowe wprowadził Robert J. Havi-ghurst, definiując je jako „problem, wobec którego staje jednostka w danym okresie życia”198. Rozwiązanie problemu przyczynia się do poczucia zadowolenia i satysfakcji oraz prowadzi do optymistycznego nastawienia względem kolejnych zadań. Z kolei niepowodzenie prowadzi do pogorszenia się jakości funkcjonowania jednostki, do kulminacji konfliktów wewnętrznych, a następnie do poszukiwania i opanowywania nowych możliwości działania. Poprzez swe poszukiwania jednostka nabywa nowych kompetencji, które wykorzystuje podczas rozwiązywania kolejnych zadań.

W okresie wczesnej dorosłości R.J. Havighurst wyróżnia osiem zadań rozwojo-wych. Wśród nich znajdują się: wybór małżonka, uczenie się współżycia z partnerem, założenie własnej rodziny, wychowywanie dzieci, prowadzenie domu, rozpoczęcie kariery zawodowej, podjęcie obowiązków obywatelskich i znalezienie pokrewnej gru-py społecznej199. Wymienione zadania rozwojowe zbliżone są do zadań stawianych młodemu człowiekowi przez Daniela Levinsona. W świetle jego teorii człowiek znaj-dujący się w okresie wczesnej dorosłości musi uzyskać większą niezależność od swo-jej rodziny pochodzenia poprzez opuszczenie domu rodzinnego, znalezienie partnera życiowego i założenie własnej rodziny. Po drugie, powinien stworzyć koncepcję doro-słego życia i określić swoje cele. Istotnymi elementami tego zadania są nawiązanie kontaktu z mentorem, wybór kierunku dalszego kształcenia oraz podjęcie aktywności zawodowej i społecznej²⁰⁰. Wśród wymienianych zadań rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości nie pojawia się konieczność poradzenia sobie z utratą sił wital-nych. Oczywistym powodem takiego rozumowania jest stosunkowo niskie ryzyko za-chorowania młodej osoby na nieuleczalną lub wymagającą skomplikowanej terapii chorobę.

Kolejnym etapem rozwoju wyróżnianym przez psychologów jest tzw. wiek średni. W okresie średniej dorosłości człowiek coraz częściej zastanawia się nad sensem ży-cia, dokonuje wstępnego bilansu swoich porażek i sukcesów. Psychologowie mówią o kryzysie egzystencjalnym zwanym „kryzysem środka życia”. Przed człowiekiem wyłaniają się nowe zadania rozwojowe związane z zaakceptowaniem przemijania _________

197 B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okre-sów życia człowieka, PWN, Warszawa 2002, s. 15.

198 E. Gurba, Wczesna dorosłość, [w:] Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów ży-cia człowieka, B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), PWN, Warszawa 2002, s. 204.

199 Ibidem, s. 204.

200 J.S. Turner, D.B. Helms, Rozwój człowieka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999, s. 411.

su, starzenia się oraz koniecznością adaptacji do nowej sytuacji. Schyłek tego etapu życia dla osób czynnych zawodowo stanowi czas przygotowywania się do przejścia na emeryturę, co przeważnie nakłada się na przeżycia związane z odejściem potomstwa z domu rodzinnego („kryzys pustego gniazda”)201.

Okres średniej dorosłości narażony jest na wyższe ryzyko utraty zdrowia. Świa-domość osłabienia odporności organizmu oraz akceptacja zachodzących zmian w ko-mórkach biologicznych często prowadzi do zmiany dotychczasowego stylu życia. Przyjęcie racjonalnej postawy wobec zmian zachodzących w organizmie obliguje jed-nostkę między innymi do podejmowania aktywności fizycznej, zwracania uwagi na nawyki żywieniowe, dbania o wygląd zewnętrzny, korzystania z profilaktycznych ba-dań. Czasem próba wyznaczenia nowych celów, chęć zadbania o własny organizm mogą spowodować dezorganizację przyjętego stylu życia. Jednak podjęcie próby re-interpretacji własnej egzystencji staje się szansą na dalszy rozwój i stanowi olbrzymi potencjał jednostki w pokonywaniu zadań rozwojowych, które charakterystyczne są dla kolejnego okresu życia – starości202.

Późna dorosłość jest okresem reminiscencji i refleksji społeczno-zawodowej jed-nostki. Człowiek wspomina swoje sukcesy i porażki z minionych lat, dokonując w ten sposób wstępnego bilansu swojej biografii. Zakończenie aktywności zawodowej jest jednym z wielu zdarzeń o charakterze straty po przekroczeniu „połowy życia”. Inne podobne wydarzenia dotyczą utraty młodości, atrakcyjności fizycznej i społecznej oraz pogarszającego się stanu zdrowia i kondycji fizycznej. Istotnym zadaniem roz-wojowym dla okresu późnej dorosłości jest akceptacja starzenia się oraz wypracowa-nie dojrzałej postawy wobec śmierci.

Sposobem walki ze stresem starzenia się jest likwidacja jego źródeł albo uzyska-nie nad nimi kontroli oraz adaptacja do nowych warunków203. Trzeba tutaj podkre-ślić rolę aktywności oraz wykorzystywania własnego potencjału przez ludzi doro-słych. Na tym etapie życia mają więcej czasu na rozwijanie swych zainteresowań osobistych, pielęgnowanie kontaktów rodzinnych czy angażowanie się w pracę spo-łeczną. Wycofanie się z aktywności zawodowej nie musi oznaczać regresu. Dzięki większej ilości wolnego czasu można korzystać z szerokiego wachlarza ofert. Pro-pozycją może być udział w klubach seniora czy Uniwersytecie Trzeciego Wieku, angażowanie się w działalność społeczności lokalnych czy grup samopomocowych. Przyjęta postawa wobec starości i nawyki z przeszłości będą decydować o tym, czy jednostka skorzysta z tych propozycji.

Oprócz zadań rozwojowych występujących w kolejnych okresach życia człowieka oraz wydarzeń zwyczajnych, trywialnych, niewymagających większego skupienia

__________

201 H. Bee, op. cit., s. 511.

202 M. Straś-Romanowska, Kryzys „środka życia” – szansa rozwoju osobowego, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, 1999, nr 4, s. 79.

uwagi, w przebieg ludzkiej biografii wpisane są również zdarzenia znaczące, wpły-wające na dalszy przebieg życia. „Charakteryzują się one tym, że wyraźnie wyodręb-niają się z biegu codziennych spraw, skławyodręb-niają jednostkę do dłuższej koncentracji uwagi, zatrzymują jej dotychczasową aktywność, zmuszają do nowych zachowań i zmiany będących dotąd do dyspozycji i opanowanych już osobistych sposobów po-znawczego ujmowania rzeczywistości oraz schematów działania”204. Wydarzenia te określane są jako „zdarzenia krytyczne”. Pojęcie to oznacza „moment przełomowy, rozstrzygający, trudny, który może stanowić punkt zwrotny w życiu jednostki”205. Wydarzenie krytyczne definiowane jest jako „wzajemne oddziaływanie na siebie ele-mentów otoczenia i podmiotu powodujące taki stan niezrównoważenia, który wymaga dokonania zmian. Ten stan zakłócenia równowagi jest stanem kryzysu – momentem zwrotnym, w którym istnieje zasadnicza dysproporcja pomiędzy możliwościami, po-trzebami i zachowaniem podmiotu a wymaganiami obiektywnymi”206. Tak rozumiane wydarzenie krytyczne wpisuje się w koncepcję J. Kozieleckiego, dotyczącą istoty sy-tuacji problemowej. Wspomniany autor definiuje problem jako „rodzaj zadania (sytu-acji), którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Rozwiązanie jego jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, która pro-wadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu”207.

Zdarzenia krytyczne często porównywane są „[…] z kamieniami milowymi lub punktami granicznymi, które nadają kształt i kierunek różnym obszarom życia jed-nostki”208. Ich źródłem są zdarzenia losowe, takie jak przewlekła choroba, utrata pra-cy, rozwód, śmierć bliskiej osoby... Każde z nich stawia człowieka w nowej sytuacji, wiąże się z przeżywaniem silnych emocji, często rodzi pytania egzystencjalne. Pamięć biograficzna, zapisująca pozytywne bądź negatywne skutki wystąpienia tego rodzaju wydarzeń, „wydaje się sprzyjać podejmowaniu konstruktywnych form zmagania się i radzenia sobie z przyszłymi, krytycznymi wydarzeniami”209. Można zatem przypusz-czać, że pomyślne rozwiązanie kryzysu może skutecznie przygotować jednostkę do sprostania kolejnym wyzwaniom życiowym.

W potocznym rozumieniu wydarzenia krytyczne utożsamiane są z tragicznymi wydarzeniami losowymi i nadaje im się pejoratywne znaczenie. W moim przekonaniu,

_________

204 G. Teusz, Koncepcja krytycznych wydarzeń życiowych na tle transakcyjnej teorii stresu R.S. Laza-rusa, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”, 2002, nr 2(18), s. 8.

205 B. Wojtasik, Możliwości badania dróg życiowych doradców, [w:] Z podstaw poradoznawstwa, B. Wojtasik (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, s. 54.

206 H. Sęk, Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu…, op. cit., s. 88.

207 J. Kozielecki, Rozwiązywanie problemów, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warsza-wa 1969, s. 16.

208 M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, op. cit., s. 73.

209 G. Teusz, Poradnictwo biograficzne w aspekcie teorii krytycznych wydarzeń życiowych, [w:] Po-radoznawstwo – kontynuacja dyskursu. Podręcznik akademicki, A. Kargulowa (red.), PWN, Warszawa 2009, s. 98.

termin ten należy stosować do określenia pewnego momentu przełomowego, prowa-dzącego do powstania zauważalnych zmian w egzystencji jednostki. Wydarzenie nie-koniecznie takie musi być nacechowane tragizmem. Istotną cechą krytycznych wyda-rzeń życiowych jest ich związek z osobistymi celami i wartościami jednostki. Z tego względu zostają one określane przez osoby, które ich doświadczają, jako subiektywnie znaczące, bowiem wywierają ogromny wpływ na osobowość oraz perspektywę ży-ciową jednostki, a dotychczasowe sposoby postępowania stają się nieskuteczne, po-nieważ są niedostosowane do nowej sytuacji210. Niedopasowanie kompetencji jed-nostki do wymagań sytuacji wymusza na człowieku dokonanie zmian, podjęcie wysiłku edukacyjnego, w efekcie którego można nabyć umiejętności niezbędne do pozytywnego rozwiązania kryzysu. Dzięki biograficznemu uczeniu się człowiek roz-wija repertuar strategii zmagania się z różnymi sytuacjami życiowymi, refleksyjnie przygotowując się na kolejne wyzwania egzystencjalne211. Po kryzysie zwykle nastę-puje wypracowanie sposobów radzenia sobie w nowej sytuacji. Z tego względu w psychologii rozwojowej krytyczne wydarzenia życiowe są określane jako szczegól-ny rodzaj doświadczenia życiowego, w którym występuje możliwość zmiaszczegól-ny rozwo-jowej, a więc szansa na transgresję. Patrycja Cross twierdzi, iż krytyczne wydarzenia życiowe są szczególnie korzystnymi momentami w sensie edukacyjnym. Uczenie się pomaga rozwiązać kryzys, wypełnia przeżywaną pustkę, wskazuje możliwości roz-wiązania problemu212.

Mimo faktu, iż wydarzenia krytyczne są doświadczeniami subiektywnymi, można wyróżnić ich pewne cechy istniejące obiektywnie. Biorąc pod uwagę parametry cza-sowe, można wyodrębnić wydarzenia nagłe, ale pozostawiające trwałe konsekwencje w psychice lub biegu życia jednostki. Do takich epizodów zaliczyć można między in-nymi wypadek samochodowy, nieoczekiwaną śmierć bliskiej osoby. Drugą grupę momentów zwrotnych stanowią zdarzenia rozciągnięte w czasie. Do tej grupy należeć będzie przewlekła choroba somatyczna. Z długotrwałymi wydarzeniami życiowymi ściśle wiążą się momenty kulminacyjne, stanowiące ich finalny etap. W tym miejscu należy wskazać chociażby zabieg chirurgiczny będący w niektórych sytuacjach