[18] A tu napirwej z tej pocieszliwej ewangelijej uważać mamy i wielki smętek, i wielką pociechę swoję. Smętek wielki, żechmy dali przyczynę tak srogiej śmierci temu niewinnemu Panu swemu; a jeszcze więtszy, jeśli żechmy niewdzięczni tego dobrodziejstwa jego a mocno nie dufamy jemu, iż nam nic nie jest pomocna ta błogosławiona a niewinna śmierć jego. Pociecha zasię wielka, iż jeśli wiernie du-famy jemu, iżechmy są członkowie jego a krew z krwie jego, a braciszkowie jego, tak jako nas tu sam mianować raczy; a iżechmy już pospołu z nim jako z śmierci powstali i zgotowalichmy ciała swoje ku świętemu zawołaniu jego.
[19] Drugie: rozkochaj się w tym, gdyż-eś członkiem Pana swego, jakie więźnie wiedziesz pospołu z nim a jakoś poraził nieprzyjacioły swoje: czarta marnego, grzech straszliwy, śmierć okrutną i ine wszytki sprzeciwieństwa swoje, a jako ziemia i niebo, aniołowie i ludzie święci są hojnie pocieszeni z tego.
[20] Trzecie: rozpomni, żeś już i w tych rzeczach docześnych wszędy ubło-gosławion i ubezpieczon od Pana swojego; gdyś jest już usprawiedliwion przez wiarę swoję od niego, już każde błogosławieństwo i bezpieczeństwo zawisnęło
Mikołaj Rej
nad domem i nad wszytkim zebraniem twoim – gdyż ci o tym z dawna prorocy przez Ducha Ś[więtego] jasne obietnice uczynili – a iż bezpiecznie już możesz zawołać do Boga Ojca swego, jako własny synaczek jego, w każdym uciśnieniu swoim.
[21] Sprawże w nas sam tedy, nasz wszechmogący Panie, przez to święte z martwych wstanie swoje, taką wiarę a taką stałość i nadzieję, abychmy mocno stanąwszy przy Tobie, Panu a Odkupicielu swoim, a zwyciężywszy ty wszytki sprzeciwniki swoje, bezpiecznie w tym Twoim świętym królestwie a w tym od-kupieniu Twoim chodzili, a ty wszytki pociechy i błogosławieństwa ustawicznie odnosili, któreś Ty nam jako Pan nasz a głowa nasza sprawić raczył, nędznym członkom swoim, tym świętym umęczeniem a tym pocieszliwym z martwych wstaniem Twoim. Amen.
%
75
Ewangelija na dzień święty wesołego z martwych wstania Pana naszego…
Podstawa wydania
Mikołaj Rej, Świętych słów a spraw Pańskich, które tu sprawował Pan a Zbawiciel nasz na
tym świecie jako prawy Bóg będąc w człowieczeństwie swoim, Krojnika albo Postylla polskim ję-zykiem a prostym wykładem, też dla prostaków, krótko uczyniona, Maciej Wirzbięta, Kraków,
1566, k. 107v–110v. Fototypia egzemplarza Biblioteki Kórnickiej w: M. Rej, Dzieła
wszyst-kie, t. 4: Postylla, oprac. K. Górski, W. Kuraszkiewicz i in., Wrocław–Warszawa–Kraków
1965 (Biblioteka Pisarzów Polskich. Seria B, 14). Jest to trzecie wydanie dzieła, ostatnie za życia autora. Pierwsze ukazało się w tej samej drukarni w 1557.
Nota biograficzna
Mikołaj Rej (1505–1569) urodził się w Żórawnie na Rusi w rodzinie szlacheckiej herbu Oksza. Kształcił się w Skalbmierzu i we Lwowie, studiował przez rok w Akademii Kra-kowskiej. W młodości przebywał na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, wojewody sandomier-skiego, jako sekretarz, potem wiódł życie szlachcica ziemianina, skutecznie dorabiającego się majątku: kupował wsie, zakładał miasta (Rejowiec, Oksza). Bywał posłem na sejmach, udzielał się na dworach. Od lat czterdziestych XVI w. publikował utwory literackie wier-szem i prozą, wśród których wyróżniają się: Krótka rozprawa (1543), Żywot Józefa (1545),
Kupiec (1549), Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego (1558), Źwierzyniec (1562) oraz Żywot człowieka poczciwego (włączony do Źwierciadła). Ważne miejsce zajmuje w pisarstwie
Reja tematyka religijna: wydał Catechismus (1543), parafrazę Psałterza Dawidowego opartą na łacińskiej wersji Jana Campensisa (1546?), przekłady i parafrazy pojedynczych psalmów oraz oryginalne wiersze religijne drukowane w latach 1547–1558 (często z nutami), Postyllę (1557, potem jeszcze dwie edycje za życia autora), Apokalypsis (1565). Część tych utworów pozostaje w ścisłym związku z powstaniem i rozwojem w Małopolsce zboru kalwińskiego; poeta był jego aktywnym członkiem, wprowadzającym idee reformacyjne we własnych ma-jątkach, dobroczyńcą, a może nawet współwłaścicielem oficyny drukarskiej Macieja Wirz-bięty, w której tłoczono książki ważne dla kalwinizmu polskiego. Również większość dzieł Reja w dojrzałym okresie jego twórczości ukazała się w tym warsztacie. W twórczości Re-ja widoczny jest talent do barwnego przedstawiania rzeczywistości („polski Breughel”), au-tor posługuje się wyrazistym i różnorodnym językiem, od rubasznej dykcji Figlików (część
Źwierzyńca), przez barwny opis życia codziennego w Krótkiej rozprawie i Żywocie człowie-ka poczciwego, dydaktyczny dyskurs wierszem i prozą (Wizerunk i Żywot), człowie-kaznodziejski ton
wykładu prawd religijnych (Postylla), aż po wzniosłą prozę publicystyczną (Źwierciadło). Uprawiał różne gatunki literackie, m.in. dialog, moralitet, dramat biblijny, fraszkę, emble-mat, poemat moralistyczny, zwierciadło. Stosował w swej twórczości język polski i chwa-lił go jako narzędzie („nie gęsi, ale swój”), co przyniosło mu tytuł „ojca literatury polskiej”. Wybrana bibliografia: A. Brückner, Mikołaj Rej. Studium krytyczne, Kraków 1905; A. Brückner, Mikołaj Rej. Człowiek i dzieło, Lwów 1922 i Warszawa 1988 (pt. Mikołaj Rej
w serii Małe Portrety Literackie); K. Kolbuszewski, Postyllografia polska XVI i XVII
wie-ku, Kraków 1921, s. 57–102; I. Rostkowska, Bibliografia dzieł Mikołaja Reja. Okres staropol-ski, Wrocław 1970 (Książka w Dawnej Kulturze Polskiej, 16); Mikołaj Rej w czterechsetlecie śmierci, red. T. Bieńkowski, J. Pelc, K. Pisarkowa, Wrocław 1971 (Studia Staropolskie, 30);
J. Maciuszko, Ewangelicka postyllografia polska XVI–XVIII wieku, Warszawa 1987, s. 92–116; W. Pazera, Kaznodziejstwo w Polsce od początku do końca epoki baroku, Częstochowa 1999,
76
Mikołaj Rej
s. 132–136; J. Maciuszko, Mikołaj Rej zapomniany teolog ewangelicki z XVI wieku, Warszawa 2002; Mikołaj Rej – w pięćsetlecie urodzin, red. J. Okoń, t. 1–2, Łódź 2005; Mikołaj Rej
z Na-głowic. W pięćsetną rocznicę urodzin, red. W. Kowalski, Kielce 2005; Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze, red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan, Wrocław 2007.
Objaśnienia
[1] plemię – potomek, syn; tu: Chrystus. pracą… zniosło – podjęło trud. stanowiąc – tu: umacniając. zacz – za co.
glejt – tu: przymierze.
pocieszliwe słowa – słowa przynoszące pocieszenie i nadzieję.
[2] Tekst Mt 28, 1–10.
weźrzenie jego było jako blask – tłumaczenie niedokładne: w tekście Wulgaty: sicut ful-gur, co wszyscy tłumacze oddają: „jako błyskawica”.
zwolennikom – tu: uczniom.
[3] przypowieść – tu: przysłowie. zakonu – prawa.
jako Pismo powieda – Rz 9, 29: „jako przed tym powiedział Ezajasz: By był Pan
zastę-pów nam plemienia nie zostawił, zostalibyśmy się jako Sodoma i bylibychmy byli Go-morze podobni” (Biblia brzeska); cytowany fragment z Iz 1, 9.
[4] się skały padają – skały pękają, rozpadają się. przyczyńcą – winowajcą.
[5] czynisz żałość jemu – czynisz mu krzywdę.
[6] on srogi cyrograf – tu; Prawo Mojżeszowe jako przymierze Boga z ludźmi.
zdart jest on srogi cyrograf – zob. Kol 2, 14: „i wymazawszy cyrograf ustaw, który był
przeciwko nam i był nam przeciwny, a on ji precz odjął z pośrzodku, przybiwszy ku krzyżowi” (Biblia brzeska).
77
Ewangelija na dzień święty wesołego z martwych wstania Pana naszego…
[7] którykolwiek się uzna – kto przyzna się do grzechu, uzna się za grzesznika. Wyrażenie
często używane przez Reja i przejmowane przez jego współwyznawców.
„Odstępcie ode mnie, przeklęci…” – cytat niedokładny, zob. Mt 25, 41: „Idźcie ode mnie,
przeklęci, w ogień wieczny, który zgotowany jest diabłu i aniołom jego” (Biblia brzeska).
[8] sprośne – tu: liche, słabe.
[9] pewnie – na pewno, bez wątpliwości.
[10] czarta sprośnego – niegodziwego, niecnego Szatana (przeciwnika). prawie – prawdziwie.
wedle obietnice Boga Ojca swojego starł marną głowę jego – zob. Rdz 4, 15: „Położę też
nieprzyjaźni między tobą i między niewiastą, między nasieniem twym i nasieniem jej. To potrze głowę twą, a ty potrzesz piętę jego” (Biblia brzeska).
przekażać – przeszkadzać.
„Iż się stanę śmiercią twoją…” – interesujące, że Rej podaje tłumaczenie tekstu
Wulga-ty: „Ero mors tua, o mors! morsus tuus ero, inferne!”, podczas gdy w kalwińskiej Bi-blii brzeskiej, traktującej z większym szacunkiem oryginał, tłumaczenie jest nieco od-mienne: „Będę zginieniem twym, o śmierci; a zburzeniem twym, o grobie”.
[11] nie darmo Kościół śpiewa – Rej ma na myśli pieśń śpiewaną podczas procesji przed
głów-nymi uroczystościami niedzieli wielkanocnej. Wywodzi się ona z łacińskiej antyfony (zwanej niekiedy także hymnem) Salve festa dies, tłumaczonej na język polski od poło-wy XVI w.; w kancjonale Walentego z Brzozowa 1554: inc. Ten to przesławny dzień…, w kancjonale Jana Seklucjana 1559: inc. O, jakoż to dzień sławny… (zob. Polskie
pie-śni wielkanocne, t. 1: Teksty i komentarze, zebrał i oprac. M. Korolko, oprac. językowe
J. Puzynina, T. Dobrzyńska, Warszawa 2001, s. 141–143 i 210–211; por. Pieśni
z katechi-zmów ewangelików reformowanych (1558–1600), cz. 1: Katechizm krakowski i królewiecki,
przyg. M. Malicki, P. Poźniak, transkrypcja M. Komorowska, Kraków 2018, s. 145– 147). Najbliższy Rejowi mógł być jednak tekst osobno wydanej pieśni inc. Wesel sie tej
to chwile, ludzkie pokolenie…, tłumaczonej przez jego współpracownika Jakuba
Lubel-czyka (w „kancjonale składanym”, tzw. puławskim; wyd. w: Polskie pieśni wielkanocne, s. 127–128, zob. też: Polska pieśń wielogłosowa XVI i początku XVII wieku, t. 2: Teksty
pieśni, zebrał i oprac. P. Poźniak, oprac. tekstów W. Walecki, Kraków 2004, s. 47–48).
[12] w drugim pieniu – mowa o średniowiecznej sekwencji wielkanocnej Victimae paschali laudes, którą napisał Wipon z Burgundii (I poł. XI w.), kapelan cesarza Konrada II.
By-ła ona powszechnie znana, do dziś wykonuje się ją przed czytaniem ewangelii w nie-dzielę wielkanocną.
pojedzinkiem – w pojedynku.
Mikołaj Rej
[13] przed oblicznością – przed obliczem. zaślubił – przyrzekł, obiecał. oczkolwiek – o co tylko.
„Ilekolwiek razów zawoła…” – poprawiono numer psalmu (na marginesie zapisany był
psalm 50 zamiast 90).
[14] z nieobaczenia – nierozważnie, z braku czujności.
[15] zburzon – pokonany, obalony. potłoczony – podeptany, upokorzony.
[16] zebranie pobożne – wspólnota wiernych.
[17] nieznośne – tu: trudne do pojęcia. przed strachem – z powodu strachu. przekazy – przeszkody.
[18] uważać – tu: rozważać. mianować – nazywać.
79
Na przewodną niedzielę