Definiowanie czasu wolnego jest zadaniem skomplikowanym, ze wzglę-du na fakt, że problematyka ta jest punktem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych. Czas wolny zupełnie inaczej jest postrzegany z punktu widzenia psychologii – jako czas odprężenia, relaksu, walki ze stresem i zmęczeniem, z punktu widzenia socjologii – jako czas podtrzy-mywania i nawiązywania relacji jednostki z innymi, a zupełnie inaczej z punktu widzenia ekonomii – jako czas nie oddany na pracę i czynności zarobkowe. Czas wolny jest istotną składową życia każdego człowieka, sferą swobodnej, nieskrępowanej jego działalności, jest czasem przezna-czonym na różne działania zapewniające wypoczynek, rozrywkę, posze-rzanie wiedzy i posiadanych zainteresowań, rozwój zdolności twórczych. Jest to czas minimalnie obciążony przymusem wykonania czynności1. Przyjmując podejście ekonomiczne, ignorujące inne aspekty ludzkiego życia, czas wolny jest:
czasem konsumpcji dochodów z pracy, zarówno w okresie aktywności
w
zawodowej, jak i po jej zakończeniu,
czasem odtwarzania własnych zdolności do wykonywania pracy.
w
Zachowania w czasie wolnym w dużej mierze są zachowaniami kon-sumpcyjnymi, związanymi z zaspokajaniem potrzeb jednostek (a pa-trząc szerzej – gospodarstw domowych) za pomocą dóbr i usług zarówno
1 M.J. Leitner, S.F. Leitner, Leisure Enhancement, The Haworth Press Inc., New York, London, 1996, s. 3.
waniami w czasie wolnym odnoszą się do określenia podstawowego ze-stawu czynności w nim realizowanych. Badane są dwa aspekty czasu wolnego – czas poświęcany na wykonywanie określonych czynności oraz częstotliwość podejmowania określonych czynności czas wolnego. Podej-ściem nieco uproszczonym w stosunku do powyższych ujęć jest ogólna diagnoza zagospodarowania czasu wolnego. Przykładem tego podejścia są badania CBOS2. W badanej populacji 950 osób z reprezentatyw-nej próby losowej dorosłych mieszkańców Polski, co ósma osoba (13%) stwierdziła, że w ogóle nie ma czasu dla siebie, niemal jedna trzecia Po-laków (32%) oceniła, że ich czas wolny to od jednej do dwudziestu godzin tygodniowo (czyli mniej niż trzy godziny dziennie, wliczając weekendy). Jedna piąta ankietowanych (21%) zadeklarowała, że dysponuje ponad czterdziestoma godzinami czasu wolnego tygodniowo.
Zagospodarowanie czasu wolnego jest istotne nie tylko z punktu wi-dzenia psychospołecznego, ale i ekonomicznego, ponieważ część zacho-wań generuje popyt konsumpcyjny na rynkach związanych z czasem wolnym. Według przytaczanych danych CBOS, w wolnym czasie najwię-cej osób (54%) ogląda telewizję i/lub filmy na DVD lub wideo, poświęcając temu ponad dwanaście godzin tygodniowo. Ponad jedna trzecia respon-dentów stwierdziła, że tygodniowo ponad siedem godzin wolnego czasu spędza na czytaniu książek lub prasy. Co czwarty badany (mieszkańcy średnich i dużych miast) chodzi na spacery, poświęcając na to średnio ponad osiem godzin tygodniowo. Więcej czasu, bo prawie dwanaście go-dzin, jest przeznaczany na różnego rodzaju domowe zajęcia (sprzątanie, zakupy, gotowanie, drobne remonty i naprawy), które wymieniła rów-nież co czwarta osoba. W czasie wolnym wiele osób rówrów-nież wypoczywa biernie – wysypiając się czy po prostu bezczynnie sobie siedząc (21%) lub czynnie – pracując na działce albo w ogrodzie czy urządzając wycieczki (20%). Inne zajęcia wykonywane w czasie wolnym to różnego rodzaju hobby (w tym rozwiązywanie krzyżówek, ręczne robótki, wędkarstwo, hodowanie zwierząt i inne) wymieniane przez 21% badanych, uprawia-nie sportu (16%), komputer i internet (11%), słuchauprawia-nie radia lub muzyki z płyt (9%). Stosunkowo mało osób wymieniło wśród zajęć czasu wolne-go życie towarzyskie i rodzinne. Ze znajomymi i przyjaciółmi spotyka się mniej niż co piąty badany, przeznaczając na to osiem godzin w tygodniu, natomiast na rozmowy i spotkania z rodziną poświęca nieco mniej niż osiem godzin tygodniowo tylko 6% ankietowanych. Nieco więcej czasu (prawie dziewięć godzin) wymaga opieka nad dziećmi lub innymi człon-kami rodziny (przede wszystkim wnuczłon-kami), którym swój wolny czas od-daje 7% Polaków.
2 Co Polacy robią w czasie wolnym. Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (194)
zrealizowano w dniach 1–4 lipca 2006 roku na liczącej 950 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski.
KonTroWerSJe WoKÓł MarKeTinGU W polSCe
140
Na zagospodarowanie i przeżywanie czasu wolnego ogromny wpływ mają różnego rodzaju mody, które respektowane przez większe grupy konsumentów przeradzają się w trendy konsumpcyjne. Jak zauważają badacze Consumer Trend 20073, do najważniejszych trendów. którym podlegają obecnie konsumenci należy zaliczyć:
masowe dążenie do odmładzania przez zakupy dóbr przeznaczonych
w
dla młodszych od siebie konsumentów, naśladowanie zachowań, tak-że z zakresu odpoczynku i rekreacji osób młodszych, dbałość o wła-sny wygląd. Dzięki temu trendowi wzrasta wśród nabywców popular-ność odpoczynku w ośrodkach spa, a dla osób „ubogich” w czas wolny – jednodniowe pobyty, tzw. DaySpa,
życie według idei
w wellness to styl życia, który ma zapewnić dobre
samopoczucie, doprowadzić do harmonii pomiędzy ciałem, duchem i umysłem – stąd też pojawia się wiele zachowań związanych z cza-sem wolnym, takich jak uprawianie sportów, aktywna rekreacja, zmiana zachowań żywieniowych,
zamiana ról – ludzie o wysokich dochodach snobują się na antyluksus
w
(wyprzedaże, dyskonty), ubodzy dążą do luksusu, przejawiającego się w „niegustownych” oznakach prestiżu, bizantyjskim przepychu itp. To zmienia m.in. kierunki zainteresowań wyjazdowych. Zamożni preferują odizolowanie od kurortów, tłoku, szukając natury, nieod-krytych miejsc, nowych doznań. Tworzą się np. nowe typy turystyki – jak np. turystyka smaku, polegająca na wyszukiwaniu na danym obszarze regionalnych typowych potraw, produktów spożywczych i napojów, co wiąże się z rezygnacją z zamieszkiwania w hotelach, na rzecz gościny u gospodarzy,
„kokonizacja” – powrót do domu. Współczesny człowiek ma wiele
po-w
wodów, aby dłużej pozostawać w domu i tam przeżywać swój czas wolny. Łączy się to z faktem rozwoju telepracy, ułatwieniem życia poprzez zakupy dostarczane wprost do domu lub catering z restau-racji. Jednostki zamykają się w mikroprzestrzeni własnego domu, uniezależniają się od świata zewnętrznego, z którym wystarcza im wirtualny kontakt. Więzi społeczne zacieśniają się do wąskiej grupy rodziny i przyjaciół. Przykładem kokonizacji w spędzaniu czasu wol-nego jest zastąpienie popularwol-nego clubbingu (wędrowania podczas jednego wieczoru po kilku klubach rozrywkowych) na homing (spę-dzanie czasu, wędrując od jednych znajomych do drugich, połączone np. z gotowaniem),
konsumpcja doznań – w której czas wolny odgrywa istotną rolę.
Przy-w
kładem tego trendu, oprócz uprawiania sportów ekstremalnych, są weekendy w których wiele się dzieje – np. turystyka „wypadowa” do głównych miast europejskich, coraz bardziej upowszechniająca się dzięki tanim liniom lotniczym oraz korzystnym cenom biletów,
bywców – współczesny konsument poddawany jest zmasowanemu oddziaływaniu różnych informacji, w dużej mierze pochodzących z internetu. Dynamiczne rozwijające się środowisko cyberprzestrzeni kształtuje także jej uczestników. Oczywiście, ten trend konsumencki jest wybitnie uzależniony od wieku, wykształcenia oraz stanu mająt-kowego konsumenta, jednakże jest już na tyle masowy, że nie spo-sób go pominąć w analizach zachowań w czasie wolnym. Jak wynika z badań Gemius4, w ciągu ostatnich pięciu lat dzienny czas poświęca-ny korzystanie z internetu podwoił się i statystycznie wynosi godzinę i czterdzieści minut na polskiego internautę.
Polscy konsumenci coraz częściej w swych zachowaniach kierują się orientacją „czasową” – starają się unikać nieprzyjemnego „tracenia” czasu na czynności bytowe – pranie, sprzątanie, gotowanie, robienie po-rządków – wolą zlecić to innym lub być zastąpionym przez maszyny. Ten „outsourcing” przyczynia się do rozwoju sektora czasu wolnego, w jego czasooszczędnym wymiarze. Konsument jest także hedonistą konsumpcji. Niezależnie od stanu posiadania i sytuacji materialnej pra-gnie otaczać się dobrami i korzystać z usług konsumpcyjnych, jest gotów przeznaczać na to spore zasoby swego czasu wolnego. Jest to także kon-sument poddany światowi mediów, zwłaszcza mediów elektronicznych. Szybkość, z jaką korzysta się ze świata cyberprzestrzeni, przechodzi au-tomatycznie na jego oczekiwania wobec rzeczywistości, która także ma szybko się zmieniać i dostosowywać do jego oczekiwań.
Opisane powyżej zjawiska odnoszą się do stanu, w jakim polscy kon-sumenci i gospodarstwa domowe znajdowały się do momentu rozpoczę-cia kryzysu w październiku 2008 roku. Negatywne zjawiska będące je-go pochodną (związane przede wszystkim z ograniczaniem inwestycji, zmniejszaniem się wolumenu produkcji), prowadzą między innymi do zmniejszenia liczby miejsc pracy, ograniczania czasu pracy (przymu-sowe urlopy, skracanie tygodnia pracy), co bez wątpienia wpływa na poziom dochodów realnych. Ponadto, pod wpływem informacji obrazu-jących nie tylko negatywne zjawiska zachodzące w realnej gospodarce, ale i prognozy na przyszłość, konsumenci podchodzą do zaspokajania swych potrzeb w sposób „kryzysowy” – zmniejszają swoje wymagania, poszukują tańszych możliwości dokonywania zakupów, rezygnują z za-kupu niektórych dóbr i usług bądź też odkładają konsumpcje na „lepsze czasy”.
Powstaje zatem pytanie, czy i w jaki sposób kryzys wpływa na czas wolny i jego zagospodarowanie. Wydaje się, że istnieją cztery potencjalne scenariusze ekonomicznych zachowań konsumentów związanych ze sfe-rą ich czasu wolnego. Pierwszy z nich to mechanizm „szoku i oswojenia”
KonTroWerSJe WoKÓł MarKeTinGU W polSCe
142
– typowego zachowania, zmierzającego do ograniczenia konsumpcji pod wpływem zmian w otoczeniu konsumenta. W wypadku czasu wolnego ten mechanizm obserwowano na przykład na rynku usług turystycz-nych – tzw. oferty first minute, która na początku 2009 roku5 cieszyła się znacznie mniejszym powodzeniem niż w roku 2008. Jednakże da-ne dotyczące sprzedaży oferty wypoczynku narciarskiego zimą bieżą-cego roku, wyraźnie widać symptomy oswojenia konsumentów. Kolej-nym scenariuszem jest występowanie efektu rygla – mającego miejsce, kiedy pomimo spadku poziomu dochodu gospodarstwa domowego, nie zmniejsza się wielkość jego konsumpcji. Pewne nawyki spędzania cza-su wolnego, a co za tym idzie wydatków koncza-sumpcyjnych ponoszonych na dobra i usługi zarówno czasooszczędne, jak i czasochłonne, będą w wybranych grupach społeczno-ekonomicznych podlegały szczególnej ochronie. To także łączy się ze scenariuszem wypierania i tłumienia, w którym konsumenci będą starali się niczego nie zmieniać w swoich do-tychczasowych zachowaniach w czasie wolnym, tak aby jak najdłużej nie dopuszczać myśli o istniejącym kryzysie i jego ewentualnych skutkach. Ostatnim potencjalnym rozwiązaniem jest adaptacja do zmieniających się warunków funkcjonowania konsumentów – w sytuacji obniżenia do-chodów (z powodu np. skracania czasu pracy) lub ich utraty (bezrobocie) – potrzeby z zakresu czasu wolnego mogą zacząć ulegać celowej depry-wacji. Konsumenci mogą także odkładać konsumpcję na przyszłość – np. odroczenie wyjazdów urlopowych, zaniechanie zakupów dóbr i usług związanych z czasem wolnym.
Szok i oswojenie
Efekt rygla
Adaptacja
Wypieranie i tłumienie
Rysunek 1. Czas wolny a kryzys – potencjalne scenariusze
Źródło: opracowanie własne.
Zachowania w czasie wolnym, a szczególnie ich wymiar konsump-cyjny ujawniają się przede wszystkim w badaniach sondażowych pro-wadzonych przez ośrodki naukowe i związane z życiem gospodarczym. Podejmowane w ramach badań statutowych badanie własne przeprowa-dzone przez katedrę Poziomu Życia i Konsumpcji6 SGH miało na celu
5 www.intur.com.pl/ruch.htm
6 Badanie sondażowe Polski konsument w obliczu kryzysu gospodarczego zrealizowa-ne na próbie 364 dorosłych mieszkańców województwa mazowieckiego na przełomie IV/V 2009.
określenie pierwszych reakcji polskich konsumentów na kryzys. W tym też kontekście dokonano próby zdiagnozowania, jaki wpływ na czas wol-ny mają obecnie przeżywane trudności.
Po pierwsze, warto zauważyć, że możemy obserwować zachowawcze postawy związane ze sferą czasu wolnego. Przyjmując za punkt odnie-sienia badania Consumers and Happiness a Global Nielsen Report, zre-alizowane w 48 krajach świata pod koniec 2008 roku, w Polsce uwidacz-niają się skłonności konsumentów do ograniczania wydatków na usługi czasooszczędne (ograniczanie wydatków na posiłki poza domem) oraz czasochłonne (ograniczanie wydatków związanych z rozrywkami po-za domem). Można też wstępnie odnotować ujawnianie się deprywacji potrzeb z zakresu wypoczynku – na tle badania sondażowego Nielsena w Polsce dwukrotnie częściej występuje skłonność do rezygnacji z pla-nów urlopowych na najbliższe wakacje lub zmiana plapla-nów z wykorzysta-niem tańszej oferty (por. rys. 2).
Rezygnuję z planów urolopwych/tańszy wariant Obniżam wydatki na alkohol Wydaję mniej na obuwie i ubrania
Kupuję tańsze produkty żywnościowe Korzystam z komunikacji miejskiej zamiast samochodu
10 20 30 50
0 70
KPŻiK Nielsen Rezygnuję z zakupów
nowego sprzętu AGD Ograniczam posiłki poza domem Staram się kontrolować zużycie energii, wody, gazu Wydaję mniej na rozrywki poza domem
40 60
Rysunek 2. Reakcje na kryzys w badaniach sondażowych Nielsen i KPŻiK
(w % deklaracji)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Consumers and Happiness a Global
Nielsen Report, 2008 oraz na podstawie badania empirycznego Polski konsument w obliczu kryzysu gospodarczego zrealizowanego na przełomie IV/V 2009.
KonTroWerSJe WoKÓł MarKeTinGU W polSCe
144
W zrealizowanym przez KPŻiK badaniu sondażowym, rozkłady odpo-wiedzi na pytanie „W jaki sposób kryzys wpłynął zagospodarowanie cza-su wolnego?” wskazują także na podejmowanie czynności adaptacyjnych ze strony respondentów. Przejawiają się one, po pierwsze w narzucanych sobie ograniczeniach, takich jak: wyjście do pubu/kawiarni – 50,5%, wyj-ście do kina – 44,5%, udział w koncertach/wydarzeniach artystycznych, usługach fitness i odnowy biologicznej – 39,3%. Po drugie, pojawiają się czynności rekompensujące niedogodności kryzysu dla czasu wolnego – zwiększenie częstotliwości spotkań ze znajomymi (ponad jedna trzecia ankietowanych), wzmożonego korzystania z radia, TV i internetu zamiast usług kulturalnych – 42,6%, częstszego chodzenia na spacery – 27,7%.
W przeprowadzonym badaniu ujawniono także zachowania wskazują-ce na mały wpływ kryzysu na zagospodarowanie czasu wolnego. Dekla-racje wskazujące na fakt, że respondenci „spędzają swój czas jak przed kryzysem” otrzymano od ponad 60% właścicieli firm, 57% emerytów i rencistów, nieco ponad 47% zarządzających firmami i przedstawicieli wolnych zawodów. Należy przypuszczać, że właściciele firm, osoby za-rządzające firmami oraz przedstawiciele wolnych zawodów, dotychczas nie odczuli szczególnie mocno skutków kryzysu, w przeciwieństwie do pracowników najemnych i osób bezrobotnych. Dlatego też w tej grupie mogą dominować dotychczasowe formy zagospodarowania czasu, które mogą „zaklinać” otaczającą rzeczywistość, na zasadzie – „niczego nie
Ograniczam udział w wydarzeniach artystycznych Ograniczam wyjścia do kina Oszczędzam na wydatkach na czas wolny Ograniczam wyjścia do pubu/kawiarni 10 20 30 50 0 60
Więcej czasu spędzam w domu Ograniczam wyjścia do fitness, odnowy biologicznej Więcej spotykam się ze znajomymi Częściej chodzę na spacery
40
Rysunek 3. Rozkłady odpowiedzi na pytanie: „W jaki sposób kryzys wpłynął na
zagospodarowanie Pana(i) czasu wolnego?”; w % deklaracji (można było wybrać kilka odpowiedzi)
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania empirycznego Polski
zmieniam, bo dla mnie nic się nie zmieniło”. Innym wytłumaczeniem te-go zjawiska może być efekt rygla – czyli dążenie jednostek do utrzymania dotychczasowego poziomu życia mimo spadku dochodów realnych.
Grupami, które są zmuszone do dokonywania cięć w wydatkach na czas wolny są przede wszystkim osoby bezrobotne (81,8%), emeryci i ren-ciści (50,5%) oraz pracownicy najemni (38%). Oszczędności w tej kategorii wydatków ujawniają się przede wszystkim w rodzinach wielodzietnych, o dochodzie miesięcznym gospodarstwa domowego poniżej 3000 zł.
Zarysowane przemiany odnoszące się do sfery czasu wolnego i jego zagospodarowania wskazują, że początkowe symptomy kryzysu społecz-no-gospodarczego nie ujawniają generalnego pogorszenia w ocenie czasu wolnego. Istnieją oczywiście obszary, w których kryzys jest odczuwany z dużym natężeniem – wynikające z zagrożeń utraty pracy, bezrobocia, obniżenia dochodów realnych lub też pogarszających się oczekiwań co do przyszłości. Jednakże z drugiej strony, patrząc przez pryzmat jed-nostki, wymuszone lub dobrowolnie przyjęte zachowania adaptacyjne do kryzysu mogą przynieść korzyści. Jako wnioski z przeprowadzonych analiz można potraktować zarysowane szanse i zagrożenia w skali ma-kro- i mikroekonomicznej.
Do zagrożeń dla sfery czasu wolnego należy zaliczyć:
obniżenie poziomu wydatków konsumpcyjnych na dobra i usługi
zwią-w
zane z czasem wolnym może prowadzić do deprywacji potrzeb, a co za tym idzie – wpłynąć na obniżenie poczucia dobrostanu psychicznego, spadek popytu na dobra i usługi czasooszczędne i czasochłonne
sta-w
nowi istotny czynnik opóźniający powrót dobrej koniunktury w bran-żach związanych z czasem wolnym, co w dłuższym okresie może wpłynąć na jakość oferty rynkowej,
60 Rencista/emeryt Właściciel firmy 10 20 30 50 0 70 Wolny zawód Zarządzający firmą Pracownik najemny Bezrobotny 40
Rysunek 4. Rozkłady deklaracji „Spędzam mój czas wolny tak jak przed kryzysem”
według kryterium przynależności do grupy zawodowej (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania empirycznego Polski
KonTroWerSJe WoKÓł MarKeTinGU W polSCe
146
obniżenie się jakości życia i poziomu życia determinowanych
cza-w
sem wolnym. Sfera czasu wolnego jest, jak pokazują badania sonda-żowe, obszarem, w którym konsumenci wprowadzają ograniczenia o charakterze wyprzedzającym realne pogorszenie sytuacji. To może wpłynąć na obniżenie standardów warunków wypoczynku, rekreacji czy też regeneracji sił biologicznych. Dłużej utrzymujące się zjawisko może przyczynić się do pogorzenia samopoczucia zarówno fizyczne-go, jak i psychicznego. Tak więc obniżenie poziomu zaspokajania po-trzeb, wpłynie na negatywną ocenę jakości życia,
zmniejszenie motywacji do realizowania hobby, zamiłowań,
zacho-w
wań, np. prozdrowotnych,
„wymuszona” substytucja zachowań konsumpcyjnych w czasie
wol-w
nym, dotychczasowe formy zagospodarowana czasu wolnego, wy-magające nakładów finansowych, mogą być zamieniane na tańsze „odpowiedniki”, nie do końca satysfakcjonujące dla jednostek i ich gospodarstw domowych,
zmniejszenie się zasobów czasu wolnego – może to wynikać zarówno
w
z dodatkowej pracy kompensującej np. starty finansowe w wyniku kryzysu lub wykonywania czynności bytowych, dotychczas reali-zowanych w ramach zakupu usług czasooszczędnych – sprzątanie, czynności opiekuńcze itp.
Z kolei do szans dla sfery czasu wolnego należy zaliczyć:
wymuszenie własnej kreatywności jednostek w sposobach
kompensa-w
cji przykrości kryzysu miłym czasem wolnym; znajdowanie nowych przyjemności,
szukanie oparcia w tradycyjnych rozrywkach, rytuałach, nawykach
w
konsumpcyjnych na poziomie grup przynależności co przyczyni się do wzmocnienia relacji (np. rodzinnych). Oznacza to powrót do zapo-mnianych form aktywności, takich jak wspólne pikniki, zwiększony poziom uczestnictwa w spotkaniach lokalnych, festynach,
„inna” kokonizacja – wymuszone kryzysem pozostanie w domu
moż-w
na zamienić na czas kreatywnych rozrywek (np. obserwowany powrót popularności gier planszowych), inwestowania w samorozwój lub uczestnictwo w kulturze wysokiej za pomocą np. kina domowego, przesunięcie popytu konsumpcyjnego z wystandaryzowanych usług
w
kultury, rozrywki, wypoczynku, na własne formy organizowania cza-su wolnego we własnym gospodarstwie domowym – stymulowanie kreatywności rozwiązań, co może pozytywnie wpływać na spędzanie czasu wolnego w gronie rodziny – wzmacnianie więzi grupy pierwot-nej,
connectivity
w w nowym wydaniu – kryzys może przyciągać ludzi o po-dobnych zamiłowaniach do spędzania czasu wolnego, dotychczas roz-proszonych – wspólne wyprawy, spontanicznie organizowane „kino pod chmurami” itp.,
pracy aby utrzymać miejsce pracy) mogą przyczynić się do realizacji form zagospodarowania czasu na które wcześniej nie było okazji, np. odkładane z braku czasu wyjazdy, czas z bliskimi, nauka, hobby. Zarysowane problemy związane ze sferą czasu wolnego w czasie kry-zysu wymagają dalszych badań. Wydaje się jednak, że zdiagnozowane w ramach badania sondażowego częściowe samoograniczenia w struk-turze konsumpcji mogą być tłumaczone zachodzeniem „efektu szoku i oswojenia”. Trudno z większą dokładnością przewidzieć, w jaki sposób ograniczenia konsumpcji będą rozprzestrzeniały się w skali ogółu kon-sumentów, czy będą dotyczyły np. grup najzamożniejszych, w których bez wątpienia należy się bardziej spodziewać „efektu rygla”. Czas wolny i jego zagospodarowanie jest bez wątpienia sferą, w której krótkookre-sowe ograniczenia konsumpcji są łatwe do wprowadzenia i dają poczucie oszczędności. Jednakże dłuższe utrzymywanie się takiej sytuacji może prowadzić do obniżenia poczucia zadowolenia z życia.
FinanCial CriSiS and leiSUre TiMe – opporTUniTieS and
THreaTS
This paper discusses the issues related to the concept of the free time in the situation of the economic crisis. The consumption of the free time is an important issue from both social and psychological perspective. It involves behaviors that generate demand on certain consumer markets. The author refers to the empirical studies carried out in the world and in Poland during the period December 2008–May 2009. As the conclusions there are shown opportunities and threats to the sphere of leisure time after the end of the financial crisis.
prof. dr hab. lechosław Garbarski
Katedra Marketingu