rozwijanie sił charakteru
1. Czym są siły charakteru i ich związek z socjoterapią
Klasyfikacja sił charakteru opracowana w ramach nurtu psychologii po-zytywnej stanowi jej najbardziej oryginalne osiągnięcie (Seligman, 2002; Pe-terson, Seligman, 2004). Siły charakteru stanowią psychologiczną manifesta-cję pojęcia wyŜszego rzędu, jakim są cnoty (patrz rysunek 1). O ile siła charakteru jest pojęciem psychologicznym, o tyle poszczególne cnoty ukon-stytuowane są na fundamentach filozofii moralności (Lopez, 2009). Cnoty są tymi właściwościami, które uwaŜane są za dobre. JednakŜe ich dobroć nie polega na tym, Ŝe wskazują one, co czynić (jak postępować) − opisują, jaki człowiek powinien być.
Na podstawie szeroko zakrojonych studiów, poszukujących niespecy-ficznych kulturowo uniwersaliów, dokonano przeglądu kilku tradycji mo-ralnych obejmujących buddyzm, chrześcijaństwo, filozofię grecką, hindu-izm, islam, judahindu-izm, konfucjanizm i taoizm (Dahlsgaard, Peterson, Seligman, 2005). Na tej podstawie udało się wyróŜnić sześć łączących te tradycje cnót:
odwagę, sprawiedliwość, humanitarność, umiar, mądrość i duchowość (Pe-terson, Seligman, 2004). KaŜda z tych cnót posiada swoje psychologiczne manifestacje. Na przykład mądrość i wiedza moŜe przejawiać się kreatyw-nością, ciekawością, otwartością umysłu, zamiłowaniem do uczenia się czy umiejętnością przyjmowania róŜnych perspektyw. Z kolei umiar moŜe wy-raŜać się przebaczaniem i miłosierdziem, skromnością, roztropnością jako ostroŜnością wyboru i samokontrolą. Sześć cnót tworzy w sumie 24 siły cha-rakteru, które układają się w róŜne konfiguracje.
Aby umoŜliwić określenie, które z cech osobowości moŜna uznać za siłę charakteru, zaproponowano dziesięć kryteriów selekcyjnych (Peterson, Se-ligman, 2004). Przegląd tych kryteriów wskazuje, w jaki sposób siły
charak-Rys. 1. Hierarchia cnoty i jej przejawów na przykładzie humanitarności Ź r ó d ł o: opracowanie własne (na podstawie Peterson, Seligman, 2005)
teru moŜna powiązać z procesem socjoterapii. Większość kryteriów selek-cyjnych wprost ukazuje, Ŝe siły charakteru mają wymiar interpersonalny. Po pierwsze, siły charakteru mają prowadzić do działań, które czynią lepszym Ŝycie własne oraz Ŝycie innych osób. Siły charakteru to te cechy psycholo-giczne, które przyczyniają się do własnego wzrostu i rozkwitu, jednocześnie niczego nie ujmując innym ludziom. W odróŜnieniu od talentów czy wybit-nych zdolności poziom sił charakteru zaleŜy w duŜej mierze od woli i inten-cji, w niewielkim zaś stopniu od wrodzonych predyspozycji. Nie wystarczy sama wola, aby zostać wybitnym skrzypkiem (potrzebny jest talent), nato-miast siły charakteru, np. miłosierdzie, bardziej zaleŜą od osobistych decyzji.
Stanowią w większym stopniu wyzwanie pod względem konsekwencji niŜ techniczną trudność w realizacji.
Z powyŜszych względów manifestacja własnych sił charakteru znacznie bardziej inspiruje innych niŜ poniŜa, poniewaŜ raczej pokazuje opcję do-stępną wszystkim niŜ ograniczenie, przez które nie kaŜdy moŜe się przebić ze względu na swe niemodyfikowalne atrybuty. Wykorzystywanie wła-snych sił następuje zatem z poŜytkiem dla osoby, która je posiada, jak rów-nieŜ zachęca obserwatorów do naśladowania i rozwoju własnego repertuaru zachowań. Przenosząc to na grunt socjoterapii, praca nad indywidualnymi siłami charakteru moŜe inspirować i motywować inne osoby z grupy do prób rozwijania własnych sił charakteru.
W świetle kolejnego kryterium pozwalającego określić, czy dana cecha psychologiczna stanowi siłę charakteru, oczekuje się, aby siła charakteru
SIŁY CHARAKTERU
TEMATY SYTUACYJNE CNOTY
empatia włączanie innych do grupy
pozytywna
postawa itp.
miłość inteligencja społ. itp.
humanitarność
życzliwość
znajdowała swój wyraz w archetypach utrwalonych w opowieściach, fil-mach, piosenkach czy teŜ innych wytworach kultury zarówno tej wysokiej, jak i popularnej. W wypadku kaŜdej ze zidentyfikowanych sił charakteru moŜna odszukać ślady twórczości kultywującej jej najczystsze przejawy. Za-sadne wydaje się wykorzystanie takich archetypów w procesie socjoterapii.
Wprowadzanie postaci ucieleśniających wybrane siły charakteru w pro-cesie socjoterapii (np. w formie dyskusji, być moŜe poprzedzonej prezentacją jakiegoś filmu) moŜe być dobrym sposobem uruchomienia procesu ujaw-niania sił charakteru. Inspiracja rodząca się w kontakcie z bohaterem (uciele-śnieniem cnoty) moŜe skłonić do autorefleksji. Warto w takich sytuacjach zachęcać do odszukiwania wśród uczestników socjoterapii podobieństw i po-zytywnych przykładów z własnego Ŝycia. MoŜe być równieŜ tak, Ŝe wśród osób uczestniczących w grupie socjoterapeutycznej znajdują się osoby dys-ponujące bardzo wysokim poziomem jakiejś siły charakteru (np. umiłowa-nie piękna), przynajmumiłowa-niej na tle pozostałych osób w grupie. Taka osoba mo-Ŝe stać się wzorem osobowym dla pozostałych. Wzorowanie się na tej osobie przez innych członków grupy moŜe dotyczyć nie tylko treściowego aspektu tej konkretnej siły, lecz równieŜ aspektu formalnego. Koncentracja na for-malnym aspekcie polegałaby na tym, aby docenić to, jakim stopniem rozwo-ju pewnego atrybutu dysponuje dana osoba, nawet jeśli atrybut ten sam w sobie ktoś uwaŜa za mniej wartościowy. W podobny sposób inspirujące moŜe być obserwowanie determinacji, z jaką ktoś dąŜy do własnych celów, nawet jeśli cele te nie muszą być oceniane jako dobre.
Kolejnym kryterium selekcyjnym jest to, iŜ w wypadku sił charakteru, ze względu na ich doniosłą rolę społeczną i kulturotwórczą, zaobserwować moŜna instytucje i rytuały społeczne kształtujące się w celu ich ochrony i eksponowania. Stąd na przykład idea edukacji opartej na pracy zespołowej, wprowadzanie zajęć z religii bądź filozofii kształtujące duchowość, dni róŜ-norodności uruchamiających otwartość umysłu czy teŜ szereg ról funkcji społecznych, które moŜna pełnić w grupach, np. funkcja starosty roku wy-korzystująca siłę przywództwa. RównieŜ praktyka socjoterapeutyczna, która szeroko zakorzeniona została np. w systemie edukacji, ma w sobie potencjał ogólnej formy zinstytucjonalizowanej troski o rozwój sił charakteru. Dzieje się tak nawet wówczas, gdy w definiowaniu zadań grup socjoterapeutycz-nych nacisk kładzie się na terapię i prewencje zaburzeń.
Na koniec, w kontekście powiązań kryteriów selekcyjnych sił charakteru i ich powiązań z socjoterapią, warto zaznaczyć, Ŝe występują równieŜ jed-nostki zupełnie pozbawione selektywnie danej siły charakteru. Zgodnie z powszechną wśród ludzi tendencją do silniejszego reagowania na infor-macje negatywne (Baumeister, Bratslavsky, Finenauer, Vohs, 2001) dostrze-Ŝenie u siebie braku jakiejś siły moŜe być znacznie bardziej angaŜujące niŜ
dostrzeŜenie obecności innej. W konsekwencji sytuacja socjoterapeutyczna, w której ujawniały się będą siły charakteru róŜnych osób, moŜe doprowa-dzić do dezadaptacyjnej koncentracji na niedoborze danej siły, zamiast pro-wadzić do koncentracji na własnej mocnej stronie. Z tego powodu naleŜy pamiętać, aby wyjaśnić grupie, Ŝe nie stanowi wartości posiadanie pełnej palety wszystkich sił charakteru, lecz rozpoznanie własnych mocnych stron i jak najpełniejsze ich wykorzystanie (Seligman, 2002; Seligman, Steen, Park, Peterson, 2005). Taka postawa moŜe skutkować konstruktywnym podej-ściem do własnej zróŜnicowanej konfiguracji sił.
Ogólna konfiguracja sił składa się na charakter człowieka, określany takŜe jego cnotą (virtue) (Peterson, Seligman, 2002). W tym wypadku cnota wystę-puje w formie pojedynczej jako kategoria nadrzędna względem poszczegól-nych cnót. Siły, które osiągają u danej osoby najwyŜszą wartość, określamy mianem sił sygnaturowych (czyli sił „popisowych”). Eksploracja własnych sił sygnaturowych moŜe odbywać się w warunkach socjoterapii, poniewaŜ siły, choć stanowią wartość samą w sobie (jako przejaw moralnie cenionych cnót), oddziałują w kontekście społecznym. Wykorzystywanie sił sygnatu-rowych daje poczucie autentyczności, towarzyszy mu podekscytowanie i przypływ witalności, ponadto pozostawia po sobie raczej oŜywienie niŜ zmę-czenie czy wyczerpanie. Praca socjoterapeutyczna oparta na sygnaturowych siłach charakteru moŜe zatem pełnić równieŜ pośrednio funkcję energetyzują-cą grupę. Co więcej, jest to droga energetyzacji nie wynikająca z aktywności fizycznej, jak to często bywa w wypadku aktywizowania grup socjoterapeu-tycznych. Wzrost wigoru następuje na skutek oŜywienia zainicjowanego inte-lektualnie. Obserwacja u uczestników socjoterapii i docenienie tego rodzaju doświadczeń moŜe stanowić jeden z kroków wewnętrznego umocnienia, po-kazujący, jak duŜe pokłady inspiracji moŜna odnaleźć w samym sobie.
Odkrycie u siebie siły sygnaturowej moŜe teŜ pociągnąć za sobą lawinę szybkiego rozwoju w danym obszarze. Sygnaturowym siłom charakteru to-warzyszy szybki proces uczenia się ich stosowania i odnajdywania nowych form angaŜowania swojej mocnej strony w Ŝyciu grupy socjoterapetycznej, a później w Ŝyciu codziennym. To doświadczenie moŜe być równieŜ warto-ściowe od strony formalnej, jeśli będzie mu towarzyszyć doświadczenie uczenia się i osobistego rozwoju, które moŜe zostać zgeneralizowane na inne sfery funkcjonowania i rozbudować trwały zasób poczucia własnej skutecz-ności. W ten sposób na przykład osoba do tej pory agresywna moŜe ujawnić w bezpiecznej sytuacji socjoterapeutycznej tłumioną wcześniej siłę uprzej-mości. Tej pierwszej manifestacji moŜe towarzyszyć uczucie olśnienia, ogromnej ekscytacji i autentyczności. Przy nadal sprzyjającym kontekście siła ta moŜe się dalej rozwijać i być moŜe z czasem przewaŜyć motywacje stojące u podłoŜa zachowań agresywnych.
Idąc od ogólnych cenionych ideałów (cnót) poprzez cechy osobowości je wyraŜające, dociera się do tematów sytuacyjnych. Tematem sytuacyjnym jest wykorzystanie siły charakteru w konkretnym działaniu. Przykładowo Ŝyczliwość jest cechą osobowości, ale w zaleŜności od sytuacji moŜe przeja-wiać się jako empatia, ogólna pozytywność bądź teŜ włączanie innych w obręb własnej grupy i do aktywności. Dobrze poprowadzona sytuacja so-cjoterapeutyczna moŜe aktywizować tematy angaŜujące poszczególne siły charakteru. Tym, co prowadzi do manifestacji siły charakteru pod postacią tematu sytuacyjnego jest tzw. czynnik wyzwalający.
Siły charakteru mogą mieć charakter toniczny (stały, wówczas manife-stują się w codziennej aktywności), np. ciekawość lub teŜ charakter fazowy (okazjonalny, np. siły charakteru związane z cnotą odwagi). Fazowość pole-ga na tym, Ŝe siły charakteru mają charakter uśpiony dopóki nie pojawi się wyjątkowa sytuacja pozwalająca wybudzić i wykorzystać posiadaną siłę.
Doświadczenia socjoterapeutyczne mogą pozwolić na aranŜowanie wyjąt-kowych sytuacji społecznych, w których pojawi się dogodna moŜliwość ujawnienia się sił fazowych. MoŜe być to sytuacja szczególnie korzystna dla tych osób, wśród których sił sygnaturowych dominują siły fazowe. Takie osoby, osadzone w codziennym kontekście, mogą nie mieć okazji do manife-stowania swoich mocnych stron i moŜe u nich kształtować się nieadekwat-ny, negatywny obraz samego siebie. W konsekwencji potencjalne siły cha-rakteru, które mogłyby pełnić funkcję prospołeczną, np. odwaga, mogą wyraŜać się w formach dezadaptacyjnych, np. zachowań ryzykownych.
Niecodzienne sytuacje społeczne aranŜowane przez socjoterapeutę mogą te siły wybudzić i uruchomić bądź – w wypadku ich antyspołecznego ukie-runkowania − zmienić ich orientacje na cele prospołeczne.