Socjoterapia a idea środowiska socjoterapeutycznego

Analiza dostępnego piśmiennictwa naukowego oraz publicystycznego zarówno w internecie, jak i pracach opublikowanych w wersjach papiero-wych sugeruje, Ŝe istnieje pewna rozbieŜność między pojęciem „socjotera-pia” i jego konotacjami w tekstach psychologicznych i pedagogicznych w języku polskim, a pojęciem sociotherapy uŜywanym w tekstach angloję-zycznych. „Socjoterapia” pojawia się najczęściej w kontekście oświaty (por.

np. Sawicka, 1999; Strzemieczny, 1988), natomiast socjotherapy najczęściej w kontekście społeczności terapeutycznej w szpitalach (por. np. Lipgar, 1999; Greene, 1999). Interesujące jest jednak to, Ŝe na ogólnym poziomie obydwie definicje zdają się pokrywać, wskazując na terapię relacji społecz-nych (therapy of social relations), odbywającą się właśnie w środowisku spo-łecznym. Przyjrzyjmy się zatem róŜnym próbom doprecyzowania pojęcia socjoterapii.

Najszersze rozumienie socjoterapii jako formy pomocy wiąŜe się ze wskazaniem, Ŝe socjoterapia odbywa się w społeczności stworzonej po to, aby dostarczać (społecznych) bodźców do poprawienia funkcjonowania, głównie w obszarze relacji interpersonalnych. W tym nurcie podkreśla się, Ŝe socjoterapia wywodzi się z nauk społecznych, takich jak praca społeczna, pedagogika społeczna, socjologia, prawo czy psychologia. Celem pracy

so-cjoterapeutycznej jest dostarczenie lepszych warunków do rozwoju kompe-tencji społecznych i osobistych – warunków lepszych od tych, w których do tej pory przebywała osoba uczestnicząca w socjoterapii. Socjoterapia w tym sensie wspomaga rozwój, szczególnie społeczny i koryguje braki w tym za-kresie, co dzieje się w specyficznych warunkach społecznych.

Jak sugeruje analiza róŜnych definicji socjoterapii, przeprowadzona przez John-Borys (2005, s. 347–352), wspólnym elementem tych definicji jest akcen-towanie roli zorganizowanego środowiska (grupy) i relacji społecznych.

Środowisko socjoterapeutyczne, jak pisze John-Borys (2005, s. 347–352), mia-łoby pełnić funkcję leczącą (być czynnikiem leczącym, powodować zmianę terapeutyczną), ale równieŜ wspomagać rozwój. Do tych dwóch celów – rozwojowego i korekcyjnego – z pewnością jeszcze powrócimy. ZałoŜenie, Ŝe warunki (relacje) społeczne mogą kształtować osobę wynika z bardziej podstawowej tezy mówiącej, Ŝe poziomy funkcjonowania człowieka są współzaleŜne od siebie i wpływają wzajemnie na swój kształt (por. Brzeziń-ska, 2000, s. 45). Oznacza to między innymi, Ŝe obecna w socjoterapii zmiana w obszarze relacji osoba – otoczenie wpływa na zmiany osobowościowe, zmiany struktur umysłowych czy zmiany zachowania, dlatego ograniczanie potencjalnego wpływu socjoterapii do sfery relacji społecznych moŜe być zbyt duŜym uproszczeniem. Definicja socjoterapii podawana przez Towa-rzystwo dla Dobra Socjoterapii (The Society for the Furtherance of Sociotherapy) opiera się na holistycznej wizji rodzaju ludzkiego, czyli poglądu, Ŝe istota ludzka jest somatyczną, psychiczną, społeczną i duchową jednostką, która jest unikalna dzięki indywidualnej historii rozwoju. Towarzystwo definiuje więc socjoterapię jako metodyczne zarządzanie środowiskiem społecznym w gru-pie klientów, ukierunkowane na osiągnięcie celów leczenia indywidualnego klienta w jakiejś jednostce funkcjonalnej, zwykle w otoczeniu klinicznym. Za-łoŜenie holistyczne pozwala uznać więc, Ŝe zmiana w środowisku społecz-nym będzie miała swój oddźwięk i innych sferach funkcjonowania osoby – naleŜy się tego spodziewać i monitorować to, aby zmiana miała charakter rozwojowy. Wpływ środowiska społecznego, obok wpływów biologicznych, uwaŜany jest (Brzezińska, 2000, s. 46) za podstawowy „nacisk”, jakiemu pod-dawana jest osoba – nacisk ten w socjoterapii jest wykorzystywany jako na-rzędzie realizacji celów pomocowych, choć traktuje się go bardziej lub mniej dyrektywnie. Płynące z zewnątrz od innych ludzi jawnie formułowane wy-magania oznaczają dyrektywny (i tym samym bezpośredni) nacisk społeczny, a z kolei tworzenie środowiska, w którym relacje interpersonalne będą róŜno-rodne i złoŜone, jest mniej dyrektywnym naciskiem społecznym.

Odmienna jest teŜ kwestia kontrolowania środowiska społecznego (pro-jektowania poszczególnych interakcji i poziomu zorganizowania) w oddzia-ływaniach socjoterapeutycznych. Na przykład w opiece medycznej pojęcie

socjoterapii traktuje się tak szeroko, Ŝe mówi się o niej jako o formie terapii zajęciowej, w której, ogólnie rzecz biorąc, wykonuje się róŜne czynności wraz z innymi ludźmi (por. Nawrot i in., 2005; PuŜyński, 1993). Chodzi tutaj o takie działania, jak wspólne wieczory z tańcami i grami, wycieczki, wspól-ne pobyty w teatrach i kinach, zwiedzanie miejsc, urządzanie wystaw dzieł plastycznych pacjentów i tym podobne. Proces wspomagania rozwoju za-chodzi tutaj przez sam fakt zwiększenia intensywności kontaktów społecz-nych, a kontrola środowiska społecznego jest tutaj bardzo niska – nie projek-tuje się poszczególnych interakcji, a jedynie zapewnia się moŜliwość ich powstawania. Trochę bardziej specyfika oddziaływania środowiska społecz-nego jest dookreślona w definicji socjoterapii PuŜyńskiego (1993). Według niego (PuŜyński, 1993, s. 454) jest to „metoda uzupełniająca oddziaływania psychoterapeutyczne, niezbędna składowa działań rehabilitacyjnych”, która obejmuje działania wykorzystujące wpływ społeczny, relacje międzyludzkie i umiejętności społeczne oraz integrację w grupach. W definicji tej jest juŜ zawarta idea celowego wykorzystywania psychologii społecznej do tworze-nia środowiska socjoterapeutycznego. Miejscem tak rozumianej socjoterapii są, według PuŜyńskiego (1993), szpitale, oddziały rehabilitacyjne, ośrodki dzienne czy kluby byłych pacjentów. Dostępność tak opisanego środowiska społecznego i potencjalnych w nim kontaktów bliska jest idei społeczności terapeutycznej, rozumianej jako sposób „organizacji instytucji leczącej albo oddziału, gdzie celowo wspiera się współudział pacjentów w kierowaniu i planowaniu wspólnej aktywności w leczeniu” (Kratochvil, 2003, s. 287).

Celem tego typu oddziaływań jest więc niedopuszczanie do wyizolowania chorego z Ŝycia społecznego lub włączanie do Ŝycia społecznego po uprzed-nim wyizolowaniu lub wykluczeniu (por. Wardaszko-Łyskowska, 1966, za:

Jagieła, 2009, s. 12).

Wydaje się, Ŝe ujęcia akcentujące samą obecność środowiska społecznego i moŜliwych w nim relacji sprowadza socjoterapię do animacji społeczności, terapii zajęciowej lub spędzania czasu wolnego, zamiast podkreślać czynniki leczące i konieczność ich intencjonalnego uruchamiania przez socjoterapeutę w określonych okolicznościach. Dopiero organizowanie środowiska spo-łecznego jest warunkiem, w którym rozwój osoby i korekta zaburzeń mogą zajść w sposób bardziej kontrolowany. Na przykład w definicji Słownika psy-chologicznego (Szewczuk, 1979, s. 274) czytamy, Ŝe socjoterapia to „organizo-wanie środowiska społecznego pacjenta w tym kierunku, aby w moŜliwie duŜym stopniu sprzyjało ono wyzdrowieniu i utrzymywaniu zdrowia psy-chicznego”. Jeszcze większą kontrolę środowiska społecznego będą akcen-towały te formy pracy socjoterapeutycznej, w których podkreśla się znacze-nie pracy z grupą lub wręcz oferuje się pewną metodykę pracy z grupą (np.

włączając psychodramę, zabawy interakcyjne czy elementy psychoterapii

grupowej). Wtedy kontrolowanie środowiska społecznego przez prowadzą-cego socjoterapię oznaczałoby aktywne kreowanie kontaktów społecznych o określonym charakterze, w celu wspomagania rozwoju i korekcji niepra-widłowości w zachowaniach społecznych. Na przykład proponowanie za-baw interakcyjnych – jako jeden ze sposobów konstruowania określonych interakcji między uczestnikami – wymaga między innymi dopasowywania poszczególnych interwencji do fazy procesu grupowego, do indywidualno-ści uczestnika czy preferencji prowadzącego grupę (Vopel, 1999). Jest to więc proces złoŜony, który ma swoje uzasadnienie w wiedzy psychologicznej, samowiedzy prowadzącego grupę i uwaŜnej obserwacji aktualnej sytuacji w grupie uczestników.

Przyjmując punkt widzenia pomocy psychologicznej, w której jako pod-stawowy warunek zmiany (poprawy) uznaje się motywację pacjenta oraz jego gotowość do przyjęcia pomocy (por. np. Rogers, 2002), w socjoterapii rola czynników intrapsychicznych wydaje się pomniejszona na rzecz orga-nizowania odpowiedniego środowiska społecznego. WyraŜa to definicja obecna w Słowniku psychologii (Reber, 2000, s. 686), gdzie socjoterapia to

„termin zbiorczy na określenie kaŜdej formy terapii, w której nacisk kładzie się w większym stopniu na czynniki społeczno-środowiskowe i interperso-nalne niŜ na czynniki intrapsychiczne”. Choć czynniki społeczno-środowis-kowe są istotniejsze, to jednak nie ulega wątpliwości, Ŝe w oddziaływaniu socjoterapeutycznym waŜną rolę odgrywa realizowanie celów terapeutycz-nych i rozwojowych danej osoby, co dzieje się właśnie w kontekście środo-wiska socjoterapeutycznego. Jednak wśród definicji socjoterapii znaleźć moŜna teŜ takie, które wskazują, Ŝe celem oddziaływań moŜe być nie tylko osoba, ale i układ społeczny (np. rodzina, społeczność lokalna, system spo-łecznego oparcia), który przez swoją dysfunkcjonalność wyzwala, potęguje lub utrwala zaburzenia (Milerski, Śliwierski, 2000, s. 204).

R.M. Lipgar (1999) jest przedstawicielem podejścia socjoterapeutycznego przy tworzeniu zasad spotkań społeczności terapeutycznej oddziału szpital-nego (por. krytyka tego podejścia: Greene, 1999). Według tego autora pod-stawowym celem spotkań społeczności terapeutycznej, jeśli pracuje się w podejściu socjoterapeutycznym, jest nie terapia pacjentów (indywidualne ukierunkowanie pomocy), ale spotkania społeczności, które mogą facylito-wać realizację celów terapeutycznych i wspierać pacjentów w podejmowa-niu zobowiązań. To nie pacjent jest celem oddziaływań socjoterapeutycz-nych, ale oddział składający się z jednej strony ze społeczności pacjentów, z drugiej zaś z personelu, którzy pozostają ze sobą w ciągłych interakcjach.

Spotkanie społeczności terapeutycznej oddziału, na którym moŜliwa jest otwarta dyskusja o róŜnych wypadkach czy zdezorganizowanych zachowa-niach (np. przemoc, samouszkodzenia), prowadzi nie tylko do tego, Ŝe i

pa-cjenci i personel stają się bardziej odpowiedzialni za wspólne bezpieczeń-stwo, ale takŜe modeluje otwartą komunikację wewnątrz oddziału, pozwala-jąc dookreślać role i zadania personelu, pacjentów oraz wzajemne zaleŜności wewnątrz oddziału. Takie spotkanie społeczności moŜe nieść wiele dodat-kowych, pośrednich korzyści terapeutycznych dla pacjentów, choć głównym jego celem było oddziaływanie na środowisko społeczne, a nie praca indy-widualna. Oddziaływania socjoterapeutyczne mogą więc być ukierunkowa-ne na układ społeczny, przy czym nasuwa się pytanie, na ile bezpośrednia moŜe to być pomoc i jak odróŜnić ją od pracy doradczej z rodzinami lub psychoedukacji.

Pojawia się teŜ kolejny problem podstawowy – czy socjoterapia jako „te-rapia” jest metodą leczenia zaburzeń psychicznych, czy moŜe metodą wspierania lub wspomagania rozwoju. Definicja Milerskiego i Śliwierskiego w Słowniku Pedagogicznym (2000, s. 204) mówi o leczeniu – pozostaje jednak pytanie, czy to jest rzeczywiście cecha charakterystyczna oddziaływań socjo-terapeutycznych. Jeśli socjoterapia odbywa się w domu opieki społecznej lub na oddziale dziennym szpitala psychiatrycznego, to oddziaływania so-cjoterapeutyczne mają znaczenie raczej podtrzymujące, wspierające lub wspomagające rozwój, nie są zaś ukierunkowane na leczenie danego zabu-rzenia, które jest podstawową przyczyną uczestniczenia w oddziaływaniu socjoterapeutycznym. Jednak przykładowo wątpliwość taka nie pojawia się juŜ tak wyraźnie w oddziaływaniach socjoterapeutycznych w resocjalizacji, gdzie definiuje się je jako praktykowanie metod korygowania nieefektyw-nych zachowań interpersonalnieefektyw-nych. Socjoterapia moŜe więc być w szczegól-nych okolicznościach metodą leczenia.

Cytując Milerskiego i Śliwierskiego (2000, s. 204), podkreślmy, Ŝe miejsce socjoterapii w planie leczenia moŜe być róŜne: czasem chodzi o poszerzenie umiejętności społecznych osoby (np. terapia zajęciowa, terapia pracą), czasem o modyfikowanie otaczających osobę układów (praca z rodziną, społeczność lecznicza) albo teŜ o zastępowanie nieprawidłowych układów społecznych w sposób czasowy lub ciągły (np. stowarzyszenia i kluby pacjentów, opieka rodzinna i inne).

Podsumowując, przedrostek „socjo-” ma trzy moŜliwe znaczenia, tzn.

moŜe określać: 1) terapię relacji społecznych osoby – polepszenie funkcjo-nowania społecznego, 2) terapię społeczną – terapię poprzez udział w gru-pie lub społeczności, 3) terapię społeczności – przez oddziaływanie na sys-tem społeczny, który wtórnie wpłynie na osobę. Z przytoczonej literatury nie wynika jednoznacznie, czy wszystkie te znaczenia łącznie tworzą socjo-terapię, czy moŜe któreś z nich jest waŜniejsze.

Sprawę komplikuje wreszcie fakt, Ŝe oddziaływania socjoterapeutyczne – poza kontekstem medycznym, resocjalizacyjnym i socjologicznym –

pro-wadzone są takŜe w ramach ruchu pomocy psychologicznej w oświacie oraz w róŜnorodnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych (por. idea oświa-towego modelu pomocy psychologicznej – Sikora, 2011). Zajmując się socjo-terapią w tym kontekście, naleŜałoby na nowo spojrzeć na powyŜsze ustale-nia. Wydaje się oczywiste, Ŝe jest potrzebne inne, odmienne rozumienie socjoterapii (John-Borys, 2005). John-Borys (2005, s. 348) pojawienie się socjo-terapii w oświacie datuje na lata 80. ubiegłego wieku i definiuje socjoterapię w tym obszarze jako metodę pracy z dziećmi i młodzieŜą pochodzącymi ze środowisk dysfunkcyjnych wychowawczo. Jagieła (2009, s. 9–10) uŜywa po-jęcia „zapo-jęcia socjoterapeutyczne”, które definiuje jako specyficzny rodzaj terapii grupowej zachowań dzieci i młodzieŜy, których celem jest stworzenie warunków do zaistnienia procesu korekcji swojego postępowania: 1) prze-

Tabela 1. Wybrane charakterystyki obszarów praktyki pomocowej, w których moŜe odbywać się socjoterapia

Kategoria Opieka medyczna Pomoc społeczna Resocjalizacja

Oświata i placówki

budowa negatywnych sądów poznawczych o sobie i innych; 2) przeŜycie emocjonalnie korektywnego doświadczenia, będącego alternatywą dla wcześniej przeŜytych urazów; 3) wypróbowanie nowych, efektywnych wzorców zachowania. W ujęciu oświatowym i opiekuńczo-wychowawczym podkreśla się adresatów oddziaływania (dzieci i młodzieŜ z grup ryzyka, których potrzeby są często sfrustrowane w środowiskach rodzinnych) i nadal utrzymuje się znaczenie środowiska społecznego. Jest to więc głów-nie terapia relacji społecznych oraz terapia społeczna przez grupę dla specy-ficznych adresatów.

Środowisko socjoterapeutyczne ma tutaj pewną określoną strukturę per-sonalną: zespół socjoterapeutów (np. wychowawcy-terapeuci, superwizorzy, terapeuci zajęciowi, personel pomocniczy, wolontariusze) oraz dzieci (np.

grupy wiekowe), a takŜe szerszy kontekst społeczny, czyli środowiskowa sieć wsparcia społecznego (John-Borys, 2005, s. 356–357). Ten układ społecz-ny ma znaczący potencjał strukturyzowania oddziaływań pomocowych przez identyfikowanie problemów i oferowanie procedur ich rozwiązywa-nia, do czego wrócimy później.

Idea środowiska socjoterapeutycznego, obecna w ogólnych ujęciach so-cjoterapii, w oświacie i placówkach opiekuńczo-wychowawczych jest rów-nieŜ wyraźnie podkreślana – oczywista jest konieczność organizowania śro-dowiska socjoterapeutycznego w ten sposób, aby moŜliwa w nim była praca grupowa, uwzględniająca dynamikę małej grupy społecznej. W takim ujęciu sama struktura środowiska przechodzi na dalszy plan w naszych rozwaŜa-niach, ustępując miejsca procesowi pomocowemu o psychologicznym i pe-dagogicznym charakterze, uruchamianemu w grupie uczestników. W dal-szych rozwaŜaniach zajmować się będziemy juŜ tylko socjoterapią jako formą pomocy psychopedagogicznej.