Czynniki leczące w psychoterapii a czynniki pomocowe w socjoterapii

Pomoc psychologiczna jest systemem działań nastawionych na rozwią-zanie jakiegoś problemu (pomoc bezpośrednia) lub nastawionych na czyn-niki wywołujące te problemy czy powodujące rozprzestrzenianie się ich skutków (pomoc pośrednia) (Sęk, Brzezińska, 2008). W zaleŜności od celów zdrowotnych moŜna wyróŜnić wiele form pomocy psychologicznej, między innymi najbardziej wyspecjalizowaną formę, czyli psychoterapię. Stanowi ona zamierzone i planowe działania, prowadzone przez odpowiednio wy-szkolonych specjalistów, wobec osób o róŜnych zaburzeniach psychicznych, zaburzeniach zachowania czy problemach zdrowotnych, mające na celu zmianę ich wzorców zachowania czy struktur lub procesów psychicznych

(Cierpiałkowska, Czabała, 2005). W psychoterapii (oraz szerzej, w pomocy psychologicznej) niezbędne jest uruchomienie pewnych czynników, które pozwolą zrealizować wyznaczone cele pomocy. Modele (paradygmaty, szkoły) psychoterapii są określane przez zbiór załoŜeń teoretycznych doty-czących czynników ledoty-czących oraz warunków koniecznych do wystąpienia zmiany, zdefiniowanej w ramach pewnych załoŜeń (Cierpiałkowska, Czabała, 2005, s. 72; por. teŜ Kratochvil, 2003). Jeśli chodzi o socjoterapię, to zarówno idea owych czynników, warunków koniecznych, jak i załoŜeń teoretycznych jest bardzo niejasna, pozostawiona raczej wpływowi indywidualnego spo-sobu pracy socjoterapeuty niŜ opracowana na teoretycznym poziomie.

Myślenie o czynnikach pomocowych w socjoterapii zapoŜyczamy zatem z idei czynników leczących w psychoterapii, definiowanych tam jako „ele-menty procesu psychoterapii, które pomagają pacjentowi dokonać zmian niezbędnych do usunięcia lub zmniejszenia jego objawów (w tym takŜe pa-tologicznych zachowań)” (Czabała, 2009, s. 146). Te elementy procesu są in-tencjonalnie planowane i uruchamiane przez psychoterapeutę. Czynniki te-rapeutyczne wiąŜemy ze sposobami zmiany struktur intrapsychicznych lub zachowań, która ma być względnie trwała i leczyć – zmiana ma przesuwać osobę na kontinuum „zdrowie – choroba” w stronę zdrowia. Pojęcie czynnik terapeutyczny jest tutaj uŜywane w wąskim znaczeniu, jako czynnik leczący, co pozwala na precyzyjniejsze określenie koniecznych zmian lub interwen-cji, jakie musi podjąć psychoterapeuta dla dobra pacjenta.

Zastanawiając się nad tym, czy w obszarze socjoterapii moŜliwe jest ak-tywowanie czynników terapeutycznych (leczących), pragniemy zwrócić uwagę na kilka kwestii i niejasności. Po pierwsze, w socjoterapii raczej nie spotykamy zasady jedności paradygmatycznej, mówiącej o konieczności oddziaływań w ramach jednego zestawu załoŜeń na temat natury ludzkiej i moŜliwości oddziaływania (por. np. Czabała, 2009). Oddziaływania socjo-terapeutyczne prowadzone są eklektycznie i z wykorzystaniem wielu róŜno-rodnych metod i przez róŜnie wykształconych specjalistów. MoŜe to utrud-niać tworzenie się spójnego kanonu wiedzy i potem jej empirycznego weryfikowania w systematycznych badaniach naukowych, na przykład nad skutecznością oddziaływań socjoterapeutycznych (por. teŜ John-Borys, 2005;

Dragan, Oleksy, 2005). Po drugie, działania pomocowe i czynniki pomocowe związane są pracą grupową, ale nie wiadomo dokładnie, na ile uruchamiane są intencjonalnie przez socjoterapeutę i które z nich są specyficzne dla socjo-terapii, a które występują w kaŜdej formie grupowego oddziaływania po-mocowego, nawet takiego, jak warsztat, trening czy grupa psychoterapeu-tyczna. Powstaje więc pytanie o specyfikę socjoterapii i odróŜnienie jej od psychoterapii grupowej dzieci i młodzieŜy, która wykraczałaby poza kryte-rium miejsca uzyskiwania tej pomocy (np. oświata vs słuŜba zdrowia). Czy

socjoterapia oferuje takie same warunki wprowadzania zmian w ludzkim funkcjonowaniu jak psychoterapia grupowa? Te dwie formy pomocy róŜnią się adresatami pomocy (ich potrzebami oraz doświadczanymi problemami), preferowanymi metodami pracy i wreszcie kompetencjami osób prowadzą-cych socjoterapię i psychoterapię. W niniejszej pracy zakładamy, Ŝe cele te-rapeutyczne w socjoterapii muszą róŜnić się od celów terapeutycznych w psychoterapii grupowej dzieci i młodzieŜy, aby moŜna było mówić o so-cjoterapii jako o odrębnej formie pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Po trzecie, praktyka socjoterapii w oświacie i placówkach opiekuńczo-wycho-wawczych jest tak róŜnorodna (ze względu na moŜliwości placówek i pew-ne niepowtarzalpew-ne rozwiązania socjoekonomiczpew-ne), Ŝe nie wiadomo, czy w ogóle moŜna byłoby ustalić jednoznaczne zasady oddziaływań socjotera-peutycznych. Po czwarte, nadal pozostaje niejasna kwestia zakresu oddzia-ływań socjoterapeutycznych – na ile w ich wyniku moŜliwa jest zmiana wzorców zachowań lub struktur intrapsychicznych, a na ile jest to kompen-sacja deficytów w funkcjonowaniu społecznym uczestników, która nie musi wiązać się ze zmianami intrapsychicznymi.

Owe dylematy wydają się obecne w rozwaŜaniach teoretycznych doty-czących socjoterapii, przykładowo Słysz (2008), pisząc o czynnikach mają-cych realizować cele terapeutyczne w oddziaływaniach grupowych wobec dzieci i młodzieŜy, uŜywa pojęcia „czynniki zmiany” w socjoterapii. W na-szych rozwaŜaniach pojęcie zmiany będzie odnosiło się zarówno do zmiany terapeutycznej (będącej głównym celem oddziaływań), jak i zmiany funk-cjonowania w wyniku oddziaływań pomocowych, ukierunkowanych na tworzenie warunków wspierających rozwój. Te kwestie skłaniają nas do przyjęcia raczej określenia „czynniki pomocowe” niŜ „czynniki terapeutycz-ne” dla zjawisk, które celowo i planowo socjoterapeuta moŜe uruchomić w procesie socjoterapii, będącym procesem pomocy psychopedagogicznej.

Podsumowując, idea czynników pomocowych wiązałaby się z interwen-cjami ukierunkowanymi na poprawę funkcjonowania, ale raczej wskutek wspieraniu rozwoju osobowego przez tworzenie bardziej sprzyjających wa-runków do realizacji własnych potrzeb, przy jednoczesnym dostosowaniu się do wymagań społecznych (por. Obuchowska, 1991). Zmiana byłaby w tym drugim wypadku raczej efektem oddziaływania na te warunki i mia-łaby charakter pośredni. RóŜnica ta znacząco wpływa na stawiane w prak-tycznej pracy socjoterapeuprak-tycznej cele (zmiana czy wspomaganie) i wraz z tym metody osiągania celów.

Postulujemy tutaj pogląd, Ŝe w socjoterapii – mimo tego, Ŝe w nazwie mamy słowo „terapia” – uruchamia się raczej czynniki pomocowe, a nie te-rapeutyczne w rozumieniu „leczące”. Ma to na celu pokazanie umiaru w odniesieniu do oczekiwań od socjoterapii zmiany zachowania czy zmiany

struktur intrapsychicznych. Jednocześnie czerpiemy z wiedzy i opracowania czynników terapeutycznych (leczących), starając się zbadać, jakie jest miej-sce tych czynników w socjoterapii oraz określić, jaką funkcję pełnią one w oddziaływaniach socjoterapeutycznych. Pragniemy zająć się kwestią czynników pomocowych w socjoterapii, ale nie rościmy sobie prawa do spójnego systemu załoŜeń czy postulatów.

2. Listy czynników leczących w psychoterapii grupowej