Diagnoza psychodynamiczna w socjoterapii
1. Rozumienie socjoterapii Definicja socjoterapii
W literaturze przedmiotu spotykamy się, jak juŜ wcześniej wspomniano, z wieloma dość róŜnorodnymi sposobami definiowania pojęcia socjoterapia.
W zasadzie ich przegląd juŜ został poczyniony. Nie ma więc potrzeby, aby w tym miejscu czynić to ponownie. Istnieje natomiast waŜny powód, wcze-śniej juŜ sygnalizowany, aby przyjąć określony punkt widzenia, rozumienia i definiowania procesu socjoterapii dla celów niniejszego rozdziału.
Definicje socjoterapii róŜnią się od siebie w zakresie podmiotu swoich oddziaływań. I tak zdecydowana większość teoretyków i praktyków będzie zajmować się dziećmi i młodzieŜą, lokując socjoterapię przede wszystkim w obszarze oświaty (Sawicka, 1999), a nawet określając bardziej szczegóło-wo docelową grupę oddziaływań socjoterapeutycznych jako dzieci i mło-dzieŜ pochodzące ze środowisk dysfunkcyjnych wychowawczo (John-Borys, 2005). Dlatego teŜ w pracy zbiorowej pod redakcją Sawickiej (1999) znajdu-jemy definicję, Ŝe „socjoterapia to metoda leczenia zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych, adresowana do dzieci i młodzieŜy w toku spotkań grupowych”. W definicji tej widać wyraźnie, jak wkrada się słowo leczenie do działań, które w innych definicjach określone zostały jako działania edu-kacyjne, rozwojowe i korekcyjne. Dlatego dla uzyskania jasnego podziału celów i zadań socjoterapii proponuję zacytować definicję juŜ przedstawioną czytelnikowi w niniejszym skrypcie, wedle której socjoterapia to „forma pomocy psychologicznej w obszarze oświaty i instytucji opiekuńczo-wycho-wawczych, ukierunkowana na dzieci i młodzieŜ z grup ryzyka lub/i prze-jawiających zaburzenia w funkcjonowaniu psychospołecznym, która polega
na intencjonalnym uruchamianiu czynników pomocowych, wykorzystują-cych procesy grupowe w celu kompensacji potencjalnych deficytów rozwoju psychospołecznego uczestników grupy” (za: Jankowiak, Soroko). Definicja ta wyraźnie wskazuje podmiot swoich oddziaływań, cel oraz charakterysty-kę pracy, unikając jednocześnie łączenia znaczeń oddziaływań rozwojo-wych, korekcyjnych, psychoedukacyjnych z psychoterapeutycznymi.
1.2. Zadania socjoterapii
Z definicji socjoterapii wynikają zadania, jakie stawia przed sobą socjote-rapeuta. MoŜna wymienić bardzo ogólne zadania polegające na realizacji celów rozwojowych i terapeutycznych (Reber, 2000), uzyskiwane poprzez organizację środowiska grupowego wspomagającego procesy korekcji swo-ich zachowań, jak równieŜ procesy wsparcia w sytuacjach kryzysowych.
MoŜna teŜ wymienić zadania szczegółowo opisywane i określające wyraźnie zakres działań i zainteresowań socjoterapeuty. Oprócz wymienionych zadań ogólnych znajdziemy tutaj: przebudowę negatywnych sądów o sobie – nie-którzy autorzy nazywają to poczuciem wartości lub obrazem własnej osoby;
uczenie się nowych i bardziej korzystnych sposobów funkcjonowania w ob-szarze interpersonalnym czy teŜ nowych wzorców zachowań; przeŜycie ko-rektywnego doświadczenia, stanowiącego alternatywę dla przebytych wcześniej urazów (Strzemieczny, 1988); umiejętność rozwiązywania konflik-tów (Sobolewska, 1993); umiejętność pełnienia ról społecznych; odreagowa-nie napięć emocjonalnych (Sawicka, 1999), czyli wykorzystaodreagowa-nie procesu gru-powego realizowanego w trakcie spotkań do inicjowania i ukierunkowania określonych zmian u poszczególnych członków grupy. Zadania te zdecy-dowanie moŜna uznać za jak najbardziej adekwatne w obszarze psychoedu-akcji i pomocy psychologicznej, ale juŜ niekoniecznie w zakresie leczenia, czyli psychoterapii.
Cel terapeutyczny, opisywany w literaturze zajmującej się socjoterapią i pomocą psychologiczną, jest dość specyficznie pojmowany. W wielu śro-dowiskach socjoterapeutycznych uwaŜa się, Ŝe prowadząc działania socjote-rapeutyczne, realizuje się cele tesocjote-rapeutyczne, czyli lecznicze. Dlatego łatwo spotkać taką opinię, iŜ „socjoterapię, jak sama nazwa wskazuje, zaliczamy do procesów psychokorekcyjnych, leczniczych, ukierunkowanych na elimi-nowanie lub na zmniejszanie poziomu zaburzeń” (Sawicka, 1999). Wydaje się jednak, Ŝe bardziej adekwatne byłoby spojrzenie na tzw. cel terapeutycz-ny nie jako na cel zamierzoterapeutycz-ny, w znaczeniu zamierzoterapeutycz-nych działań leczni-czych, ale jako na efekt działań korekcyjno-edukacyjnych, których konse-kwencją jest poprawa funkcjonowania. Dlatego moŜna się zgodzić, Ŝe
w socjoterapii wyróŜniamy dwie zasadnicze grupy celów, rozumianych jako intencjonalne działania socjoterapeuty:
– cele rozwojowe – czyli wszelkie oddziaływania odpowiadające na po-trzeby rozwojowe młodego człowieka, wzmacnianie moŜliwości reali-zacji rozwojowych zadań stojących przed nim, ułatwianie funkcjono-wania w sytuacji kryzysu rozwojowego, w szczególności w okresie adolescencji, czasem kompensowanie deficytów rozwojowych, wspo-maganie rozwoju określonych funkcji aparatu psychicznego, szczegól-nie Ego i Superego;
– cele psychoedukacyjne – czyli odreagowanie napięć psychicznych, uczenie się nowych, bardziej adekwatnych zachowań, które nie dostar-czają zbyt duŜych negatywnych konsekwencji, odkrywanie zasobów jednostki, korekta zaburzeń w funkcjonowaniu psychospołecznym, zdobywanie wiedzy o sobie, otaczającym interpersonalnym świecie.
Cel terapeutyczny nie zostaje więc w tym miejscu wymieniony jako taki, który intencjonalnie jest realizowany. W efekcie podejmowania róŜnorakich zadań zawartych w dwóch wymienionych grupach celów powinny wystę-pować zmiany w funkcjonowaniu młodego człowieka w wielu sytuacjach, w których wcześniej sprawiał kłopoty lub sobie nie radził, ale nie mówimy wtedy o zmianie osobowości, wskutek której owa zmiana nastąpiła, ale ra-czej o wyniku bardziej adaptacyjnego rozwiązania, choćby jakiegoś rozwo-jowego procesu czy np. przekroczeniu określonego rozworozwo-jowego kryzysu.
1.3. Dla kogo jest socjoterapia
Wielu autorów podkreśla trudność w dokonywaniu diagnozy do działań socjoterapeutycznych (Cierpiałkowska, 2008), choć najczęściej wymieniane są zaburzenia w zachowaniu, niektóre zaburzenia emocjonalne, problemy z dysfunkcyjnymi rodzinami, alkoholizm i/lub przemoc w rodzinie. W za-sadzie dzieci i młodzieŜ sprawiające kłopoty wychowawcze, nieradzące so-bie z zadaniami socjologicznymi, jakie przed nimi stoją, nierealizujące zadań rozwojowych, prezentujące dezadaptacyjne zaburzenia funkcjonowania, mogłyby być objęte opieką socjoterapeutyczną. Niektórzy autorzy wymie-niają bardziej szczegółowe problemy dzieci i młodzieŜy, które powinny kwalifikować je do objęcia działaniami socjoterapeutycznymi, np.: nieśmia-łość, negatywny obraz siebie, niskie poczucie własnej wartości, brak zaufa-nia do siebie i własnych moŜliwości czy wreszcie brak akceptacji swoich ograniczeń (Sawicka, 1999).
Nie sposób zgodzić się ze wszystkimi wymienionymi powyŜej punkta-mi, poniewaŜ moŜemy zauwaŜyć, jak łatwo dotykamy bardzo cienkiej
gra-nicy pomiędzy psychologią a psychopatologią. Przyjęcie psychodynamicz-nej perspektywy uczula nas na to, aby zwrócić szczególną uwagę na aspekt sytuacji rozwojowej dziecka czy adolescenta, by w opisywaniu jego rzeczy-wistości wziąć pod uwagę jego aktualne moŜliwości społeczno-psychologicz-no-emocjonalne. Psychodynamiczna perspektywa jest jedyną, która dyspo-nuje koncepcjami psychologii rozwojowej, popartymi rzetelnymi badaniami naukowymi, tworząc niejako matrycę rozwoju człowieka od jego najwcze-śniejszych dni, tygodni i miesięcy aŜ po dorosłe lata. Dlatego teŜ opis zaist-niałego faktu w Ŝyciu dziecka, opis jego cech funkcjonowania psychospo-łecznego, jego emocjonalnych atrybutów w zastosowaniu owej rozwojowej matrycy pozwala poruszać się w miarę pewnie przy próbie rozstrzygnięcia, czy dane zachowanie dziecka jest normą w danym czasie rozwojowym, czy jest juŜ powodem do niepokoju (Wacholc, 2006).
Z tej perspektywy niepewność swojej wartości, obraz siebie, narcystycz-ne zachowania adolescentów, depresyjnarcystycz-ne myśli mogą mieć znaczenie roz-wojowe, nie budzą więc zbytniego niepokoju, albo teŜ mogą juŜ nabierać charakteru bardziej patologicznego, wobec którego trzeba będzie zastoso-wać odpowiednie leczenie. Częstokroć lęk, wątpliwość, niepewność czy ni-skie poczucie wartości traktujemy dość dosłownie, a wtedy właśnie przekra-czamy granicę pomiędzy psychologią – czyli czyimś stylem funkcjonowania albo etapem w rozwoju emocjonalnym, słowem rozwojową normą – a psy-chopatologią, gdzie uznajemy, Ŝe dane zachowanie jednoznacznie stanowi o jakimś niepokojącym procesie wewnątrzpsychicznym. Stąd bez uwzględ-nienia kryteriów rozwojowych, bez opisania tej matrycy, na której będzie moŜna zobaczyć funkcjonowanie konkretnego dziecka w okresie latencji, późnej latencji, wczesnej adolescencji czy adolescencji, nie jest moŜliwe udzielenie bardziej szczegółowej i jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: do kogo skierowana jest socjoterapia?