Identyfikacja z pozytywnym dorosłym

Identyfikacja z waŜnymi osobami z naszej biografii wydaje się być jed-nym z podstawowych mechanizmów rozwojowych. MoŜe teŜ być związana z procesami społecznego uczenia się lub pełnić funkcje obronne. W kaŜdym z tych obszarów definiuje się identyfikację przez odniesienie jednej rzeczy do innej i stwierdzenie między nimi toŜsamości czy identyczności. Tutaj ro-zumiemy ją głównie rozwojowo i zgodnie z koncepcjami społecznego ucze-nia się – jako uczenie się ról społecznych poprzez upodobnienie się i przeję-cie pewnych właściwości.

W obszarze psychoterapii często wskazuje się na wagę identyfikacji pa-cjenta z psychoterapeutą i uznaje się ją za waŜny czynnik leczący, wspólny dla wielu szkół psychoterapii. Procesy te oznaczają naśladowanie zachowań, sposobu myślenia i przeŜywania pomagającego (Sokolik, 2005). NaleŜy jed-nak zaznaczyć, Ŝe identyfikacja jest złoŜonym procesem, pociągającym za sobą nie tylko naśladowanie cudzych zachowań, ale takŜe przyjęcie cudzego systemu wartości (Grzesiuk, 2005). Jest więc czymś pomiędzy naśladowa-niem a internalizacją.

Pomocna w rozumieniu procesów identyfikacji z socjoterapeutą moŜe być koncepcja wywierania wpływu H.C. Kelmana. Kelman (za: Orlik-Marci-niak, Soroko, 2005), dokonując analizy mechanizmów wywierania wpływu, wyróŜnia trzy procesy zmian u odbiorców, związane z wpływem społecz-nym: uleganie, identyfikacja i internalizacja. Procesy te moŜna obserwować u dzieci i młodzieŜy w grupach socjoterapeutycznych. Pierwszy wyróŜniany przez Kelmana mechanizm to uleganie (podporządkowanie). Odbiorca wpływu ulega narzuconym przez nadawcę normom, zasadom, schematom, planom dlatego, Ŝe jest zaleŜny od nadawcy i nie potrafi przeciwstawić się

presji. Ma nadzieję, Ŝe wywoła dzięki temu pozytywną reakcję nadawcy wpływu (osoby lub grupy), uzyskując w ten sposób określoną nagrodę bądź unikając kary. Motywem zmiany jest strach przed karą, którą moŜe nam wymierzyć nadawca wpływu z racji władzy i naszej względem niego zaleŜ-ności (taką władzę ma rodzic nad dzieckiem lub pracodawca nad pracowni-kiem). Uleganie nie jest najskuteczniejszym ze sposobów kreowania zmiany, poniewaŜ zmiana wywołana w ten sposób jest teŜ nietrwała i – by mogła się skutecznie utrzymać – niezbędna jest nieustanna kontrola ze strony wpły-wającego. Kiedy presja i kontrola ustają, wcześniejsze zachowanie najczę-ściej powraca. Prowadzący grupę socjoterapeutyczną, wprowadzając okre-ślone reguły pracy i cele do których grupa będzie dąŜyć, musi pamiętać, aby zasady panujące w grupie były przedyskutowane z uczestnikami i aby ak-ceptowali oni cele pracy. W innym wypadku przeŜywać oni będą reguły zajęć jako narzucone siłą, a podporządkowanie się im wynikać będzie wy-łącznie z lęku przed karą. Zmiana w zachowaniu uczestników nie utrwali się i dotyczyć będzie wyłącznie funkcjonowania podczas zajęć, nie przeno-sząc się poza grupę. Aby przeciwdziałać takiemu sposobowi funkcjonowa-nia uczestników grupy wprowadzany jest na początku pracy grupy kon-trakt, który tworzą wszyscy uczestnicy podczas wspólnej dyskusji i który powinien być przez wszystkich zaakceptowany.

Drugi wskazywany przez Kelmana mechanizm to identyfikacja – czyli akceptowanie przez odbiorcę wywieranego na niego przez nadawcę wpły-wu, z powodu chęci uzyskania lub podtrzymania z nadawcą (moŜe to być grupa osób lub jednostka) satysfakcjonującej relacji. Odbiorca zmienia się wskutek swego pragnienia upodobnienia się do osoby/grupy będącej źró-dłem władzy. W wypadku identyfikacji – podobnie jak przy uleganiu – oso-ba zachowuje się w określony sposób nie dlatego, Ŝe takie zachowanie samo przez się daje nam zadowolenie. Podczas identyfikacji odbiorca zachowuje się tak, jak nadawca wpływu, który modeluje nasze zachowanie poprzez identyfikację, ze względu na satysfakcję, jaką czerpie z podtrzymywania z nim stałej relacji. Identyfikacja róŜni się od ulegania o tyle, Ŝe zmiana u odbiorcy nie dotyczy tylko zachowania, ale równieŜ automatycznie przej-mowanych od osoby, z którą się identyfikujemy, przekonań i wartości. Iden-tyfikacja bazuje na pozytywnych emocjach, które łączą nadawcę i odbiorcę.

Czas trwania zmiany poprzez identyfikację moŜe być długi i moŜe ona przejść w internalizację. Jednak zmiana pod wpływem identyfikacji moŜe teŜ trwać krótko, zwłaszcza gdy nagle staną się dla odbiorcy wpływu wi-doczne mniej podziwiane aspekty źródła oddziaływania lub będzie miało miejsce wysycenie związkiem z nadawcą.

Ze względu na okres rozwojowy, w jakim znajdują się uczestnicy zajęć socjoterapeutycznych, poszukują oni wzorców do identyfikacji.

Socjotera-peuta moŜe być takim wzorem wskutek nawiązania z uczestnikami pozy-tywnej relacji emocjonalnej. Dzieci i młodzieŜ poddawane oddziaływaniom socjoterapeutycznym często pochodzą ze środowisk rodzinnych, w których takich pozytywnych wzorców brakuje. Socjoterapeuta moŜe spodziewać się, Ŝe uczestnicy grupy będą go pytać o zdanie w waŜnych dla nich sprawach, będą ciekawi jego sposobu przeŜywania róŜnych kwestii czy teŜ jego biogra-fii. Wydaje się, Ŝe od socjoterapeuty nie naleŜy wymagać takiej neutralności jak od psychoterapeuty. W pewnych granicach ujawnianie się przez socjote-rapeutę i większa wyrazistość mogą ułatwić proces identyfikacji z nim. Nie bez znaczenia dla procesu identyfikacji są teŜ reakcje grupy jako całości i poszczególnych jej uczestników, którzy takŜe podejmują określone zmiany we własnym funkcjonowaniu, dając w ten sposób społeczne wsparcie dla zmian dokonywanych przez określonego uczestnika grupy. Identyfikacja zatem zachodzić będzie nie tylko między uczestnikiem a socjoterapeutą, ale takŜe wzajemnie między uczestnikami.

Problematyka identyfikacji jest związana z czynnikami leczącymi omó-wionymi wcześniej, takimi jak naśladowanie i modelowanie. Grzesiuk (2005, s. 451) podaje, Ŝe modelowanie rozumiane jest zarówno jako (1) naśladowa-nie, kopiowanaśladowa-nie, imitacja czy granie ról, jak i (2) procedura, w trakcie której obserwowane są określone zachowania modela, a następnie naśladowane.

Cytowana autorka zaznacza, Ŝe czasami w literaturze przedmiotu zjawisko modelowania jest róŜnicowane od naśladowania, które oznacza wierne ko-piowanie cudzych zachowań, podczas gdy modelowanie wyraŜa tę samą jakość zachowania, ten sam nastrój dostosowany do okoliczności. Zjawisko to wykracza poza zewnętrzne upodobnienie się do modela, poniewaŜ po-woduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równowaŜniki jego reakcji. Skutkiem modelowania są często zachowania wzbogacone o nowe elementy lub twórczo modyfikowane. Modelowanie określane jest jako uczenie się za pomocą doświadczeń zastępczych, jako nauka bez doświad-czenia oraz uczenie się przez obserwację czy naśladownictwo. Istotą mode-lowania jest obserwowanie innej osoby – np. socjoterapeuty lub innych osób uczestniczących w grupie socjoterapeutycznej – która demonstruje zacho-wanie, jakiego obserwator ma się nauczyć. Podczas modelowania reakcje emocjonalne modela wywołują tę samą emocjonalną odpowiedź u obserwa-tora (co bywa określane zastępczym warunkowaniem emocji – Grzesiuk, 2005). Naśladowanie prostych reakcji, przejawianych przez terapeutę lub innych członków grupy, moŜe być pierwszym krokiem w nabywaniu bar-dziej złoŜonych umiejętności interpersonalnych. Modelowane mogą być za-równo zachowania społeczne, jak i reakcje emocjonalne. W pierwszej fazie naśladowanie dotyczyć moŜe: sposobu mówienia, komunikacji niewerbal-nej, sposobu ubierania a następnie bardziej złoŜonych umiejętności, np.

re-agowania na krytykę, komunikowania własnych potrzeb. Modelowanie i naśladowanie moŜe być teŜ początkiem procesu identyfikacji z socjote-rapeutą.

Trzeci wyróŜniany przez Kelmana mechanizm to internalizacja – jest to najbardziej efektywna i najtrudniejsza dla nadawcy forma wpływu społecz-nego, poniewaŜ jednostka akceptuje zmianę i adaptuje ją jako część swego własnego obrazu, własnego systemu wartości. To najtrwalsza reakcja na wpływ społeczny. Niewątpliwie ta forma zmieniania trwa dłuŜej niŜ dwie poprzednie, tu jednak szczególnie potrzeba czasu, aby zmiana mogła się po-jawić. Jeśli zaistnieje silna zewnętrzna presja, najprawdopodobniej nastąpi spowolnienie zmiany. Dla sprawności internalizacji waŜne jest, aby jednost-ce zezwolić na osobiste angaŜowanie się w jej własnym tempie. A jeśli juŜ takie zaangaŜowanie zaistnieje, zmiana dotyczy przekonań – a wraz z nimi zachowań, emocji – i staje się względnie trwała i stała. Z pewnością taka właśnie zmiana byłaby celem oddziaływań socjoterapeutycznych, szczegól-nie w zakresie internalizacji wzorów regulacji własnego zachowania. Aby mogła ona nastąpić, prowadzący grupę musi okazać się dla uczestników godny zaufania i wiarygodny. Nie powinien naciskać na uczestników grupy w celu szybkiego wprowadzania konkretnych zachowań, lecz być otwarty na dyskusję i niepewność.

Jeśli grupa socjoterapeutyczna jest prowadzona przez dwóch terapeutów róŜnej płci, to w kontekście identyfikacji przynosi to dodatkowe korzyści, umoŜliwiając z jednej strony dostępność w zakresie obiektu identyfikacji dla chłopców i dziewcząt, a z drugiej pokazując sposoby odnoszenia się prowa-dzącego i współprowaprowa-dzącego do siebie jako moŜliwe i poŜądane wzorce (modele) komunikacji.