Czynniki bezpośrednie mają związek z samym świadkiem zdarzenia lub pokrzywdzonym. Są to jego stan emocjonalny towarzyszący określonemu
8 S. Zubański, Odtwarzanie wyglądu osób [w:] G. Kędzierska, W. Kędzierski (red.), Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia techniki, Szczytno 2011, s. 162.
9 Z. Dębiński, T. Kozieł, Z. Niziałek, Antroposkopia…, wyd. cyt., s. 190.
10 J. Widacki, Kryminalistyczne…, wyd. cyt., s. 188.
11 W. Gutekunst, Kryminalistyka. Zarys systematycznego wykładu, Warsza-wa 1974, s. 305.
12 D. Elert, Wpływ wieku świadków na realistyczne odtwarzanie wyglądu sprawcy czynu przestępczego, „Biuletyn Informacyjny” 2000, nr 113, s. 59.
13 Źródło: <http://www.badaniapoligraficzne.pl/kryminalistyczne.html>, 11 września 2013 r.
zdarzeniu, a co za tym idzie zaangażowanie w później przeprowadzane czynności, motywacja, płeć, wiek, sprawność zmysłu wzroku, umiejętność koncentracji uwagi, zapamiętywania, spostrzegania (procesy poznawcze), a także przekazania zapamiętanych informacji, cechy osobowości i podat-ność na sugestie.
Zarówno przesłuchujący, jak i przesłuchiwany muszą znaleźć się w szczególnej sytuacji kooperacji — ich cele muszą być zbieżne, obie stro-ny muszą być zainteresowane i zaangażowane w odtworzenie wyglądu sprawcy zdarzenia. W związku z tym w praktyce można wyróżnić prze-słuchiwanego: pokrzywdzonego, zaangażowanego lub niezaangażowanego.
Osoba pokrzywdzona zazwyczaj odczuwa silniejsze emocje związane z po-czuciem zagrożenia, niż świadek. Zwykle pamięta ona mniej szczegółów, z kolei jest znacznie bardziej zdeterminowana do tego, aby odtworzyć za-pamiętany wygląd sprawcy 14. Jeśli przesłuchiwany miał motywację do za-pamiętania wyglądu sprawcy zdarzenia, jego spostrzeżenia będą pełniej-sze i bardziej wartościowe. Stres może mieć nie tylko destruktywny, ale w niektórych przypadkach mobilizujący wpływ na proces zapamiętywania, wstrząsające i emocjonujące zdarzenia zajmują zazwyczaj specjalne miej-sce w pamięci 15.
Różnice w obrazowaniu innych ludzi mogą wynikać z różnicy płci, co jest związane z odmiennością psychiki i osobowości kobiety i mężczy-zny. Rezultatem różnych oddziaływań wychowawczych jest to, że kobiety większą wagę przywiązują do kontaktów interpersonalnych oraz bardziej wnikliwie obserwują innych ludzi, co wpływa na przedstawiany przez nie rysopis 16. Sposób postrzegania nie ma jednak zbyt dużego wpływu na wia-rygodność zeznań kobiet i mężczyzn.
Umiejętność zapamiętania i przekazania informacji dotyczących ryso-pisu sprawcy zdarzenia jest także ściśle powiązana z wiekiem człowieka.
Świadkiem na okoliczność zapamiętanego wyglądu osoby może być nawet dziecko w wieku około 7 lat, które potrafi zauważyć szczegóły wyglądu osoby, a później je nazwać i opisać. Istnieje szansa, że portret pamięciowy stworzony na podstawie zeznań siedmiolatka będzie podobny do rzeczywi-stego wizerunku sprawcy 17. Z wiekiem wzrasta umiejętność zauważania i wyodrębniania coraz większej liczby szczegółów, możliwości skupiania się, spostrzeżenia są ukierunkowane, trwałe i dokładne 18. W wieku mię-dzy 10. a 15. rokiem życia wzrasta wrażliwość na barwy, ostrość wzro-ku (o około 60%) oraz możliwość kierowania swojej uwagi na konkretne
14 E. Lewandowska, Czynniki mające wpływ na powstanie portretu pamięcio-wego, „Problemy Kryminalistyki” 2009, nr 264, s. 44.
15 Tamże, s. 43.
16 B. Hołyst, Psychologiczne i społeczne determinanty zeznań świadków, Warszawa 1989, s. 83.
17 J. Wilczewska, Analiza możliwości sporządzenia portretu pamięciowego we-dług opisu dziecka w wieku przedszkolnym [w:] D. Zajdel (red.), Portret pamięcio-wy — pamięcio-wybrane zagadnienia, Warszawa 2006, s. 94–105.
18 A. Antoniak-Dróżdż, Przesłuchanie dziecka w procesie karnym — uwagi praktyczne, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 53.
przedmioty i osoby 19. Dziecko jest w stanie zapamiętać około 12 poszcze-gólnych cech wyglądu człowieka: wzrost, ubiór, włosy, uczesanie, twarz, bródkę, oczy, brwi, nos, usta, uszy, zarost, znaki szczególne. Trudno mu określić właściwie jedynie wiek 20, sylwetkę, motorykę. Informacje prze-kazywane przez dzieci są zazwyczaj realistyczne 21. W okresie późnego do-rastania (między 15. a 18. rokiem życia) rozwijają się procesy poznawcze, spostrzeżenia stają się znacznie szersze, wielostronne i ukierunkowane 22. Wobec dzieci, osób dorosłych i osób w wieku starczym zaleca się różne sposoby przesłuchania. Przyjmując jako kategorię rozróżnienia sposobów przesłuchania kryterium wieku świadka, największą wiarygodność przy-pisuje się zeznaniom złożonym przez świadka dorosłego (w wieku między 18. a 65. rokiem życia). Osoby dorosłe mają spośród wszystkich kategorii wiekowych największe psychiczne i fi zyczne umiejętności spostrzegania i odtwarzania oraz umiejętność prawidłowego zinterpretowania konkret-nego zdarzenia 23. Dorosły świadek zapamiętuje najlepiej: wiek, wzrost, sylwetkę, ubiór, motorykę, włosy, uczesanie, twarz, nos, zarost, zna-ki szczególne — razem 10 poszczególnych cech twarzy ludzzna-kiej. Trudno mu zapamiętać natomiast bródkę, oczy, brwi, usta i uszy. Dodatkowo jest w stanie opisać cechy dynamiczne człowieka oraz proporcje w budowie anatomicznej 24.
Z wiekiem wrażliwość zmysłów spada w związku z pogorszeniem wzro-ku, wynikającym ze zmniejszenia się źrenicy oka (do obserwacji konieczne jest odpowiednie oświetlenie, a także kontrast z otoczeniem) oraz w związ-ku z nabytymi chorobami 25. Świadek w wieku starczym zapamiętuje
19 M. Kulicki, V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane za-gadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 2005, s. 248–249.
20 Warto przytoczyć eksperyment, obrazujący sposób spostrzegania i opisu zapamiętanych cech dorosłego mężczyzny przez 13-letnią dziewczynkę, ofi a-rę zgwałcenia. Określiła wiek sprawcy na 40–50 lat, a twarz opisała jako lisią (szczurzą). Mimo wytypowania oraz wielokrotnej identyfi kacji sprawcy przez dziecko, obrońca zwrócił się do Instytutu Ekspertyz Sądowych z wnioskiem o wydanie opinii w przedmiocie podobieństwa wyglądu oskarżonego do rysopi-su — zawnioskował o wykonanie obrazowego portretu pamięciowego i porów-nanie go z jego zdjęciem. W ramach ekspertyzy przeprowadzono eksperymenty rzeczoznawcze z udziałem świadków postronnych, dzieci i dorosłych. Oskarżony, mający w chwili przestępstwa 29 lat, był częściej postrzegany przez dzieci, jako osoba po czterdziestce, podczas kiedy dorośli oceniali go maksymalnie na 35 lat.
Z kolei cecha „szczurowatości” twarzy nie była wybierana przez dzieci częściej niż inne, natomiast 10% dorosłych miało takie właśnie skojarzenia — J. Wójci-kiewicz, Dowód naukowy w procesie sądowym, Kraków 2000, s. 53–54.
21 D. Elert, Wpływ…, wyd. cyt., s. 67.
22 A. Antoniak-Dróżdż, Przesłuchanie…, wyd. cyt., s. 54.
23 Z. Marten, Wstęp do psychologii sądowej. Skrypt dla studentów psychologii i prawa, Katowice 1990, s. 179 i 215.
24 D. Elert, Wpływ…, wyd. cyt., s. 66.
25 W. Majchrowicz, R. Hampelski, E. Mańka, Szczególne formy przesłuchania.
Część III — Przesłuchanie osób będących w okresie starości, „Kwartalnik Praw-no-Kryminalistyczny” Szkoły Policji w Pile 2011, nr 1–2, s. 19.
stosunkowo najmniej cech wyglądu człowieka, mianowicie: wiek, wzrost, sylwetkę, motorykę, włosy, twarz, nos — razem 7 poszczególnych cech twa-rzy ludzkiej. Nie potrafi zapamiętać: ubioru, uczesania, bródki, oczu, brwi, uszu, zarostu i znaków szczególnych 26.
Dokonanie trafnego odtwarzania wyglądu człowieka jest również uzależnio-ne od sprawności zmysłu wzroku, dzięki któremu możliwe jest odnotowanie w świadomości wszelkich informacji pochodzących ze świata zewnętrznego 27. Wszelkie zaburzenia prawidłowej pracy soczewki, takie jak: krótkowzrocz-ność, nadwzroczność (dalekowzroczność), starowzroczkrótkowzrocz-ność, astygmatyzm (niewyraźnie widzenie w niektórych obszarach pola widzenia), zez, za-ćma (zmętnienie soczewki oka), jaskra (zawężenie pola widzenia i ostrości widzenia) 28, wada widzenia przestrzennego (brak możliwości widzenia trójwy-miarowego) wpływają w sposób istotny na prawidłowość spostrzegania syl-wetki i wyglądu twarzy osoby. Umiejętność określenia barw — ich jasności, jakości i nasycenia — także ma bardzo duże znaczenie w zeznaniach świad-ka, szczególnie na okoliczność sporządzenia portretu pamięciowego spraw-cy 29, stąd problemem okazują się takie wady, jak tzw. ślepota na barwy, dal-tonizm, trudność z adaptacją wzroku, złudzenia związane z pamięcią barw 30. W odtwarzaniu wyglądu człowieka w formie obrazowego portretu pa-mięciowego niezwykle ważną rolę przypisuje się procesom poznawczym.
Możliwość dokonywania trafnych spostrzeżeń uzależniona jest od indywi-dualnych umiejętności koncentracji uwagi obserwatora, czyli umiejętno-ści zwrócenia swoich czynnoumiejętno-ści poznawczych na określony bodziec, któ-rym może być przedmiot, ale także inna osoba 31. Umiejętność koncentracji zależy przede wszystkim od intensywności bodźca. Jeśli obserwowanym obiektem jest inny człowiek to lepiej zostanie zapamiętany, gdy wyraźnie wyróżnia się z otoczenia, przykładowo wzrostem, wagą, charakterystyczną fryzurą, czy specyfi cznymi rysami twarzy. Ocena umiejętności koncentracji uwagi przesłuchiwanego jest istotna jeszcze przed podjęciem próby sporzą-dzenia obrazowego portretu pamięciowego 32. Zbyt szeroki zakres uwagi, któ-ry można wnioskować po opisywaniu przez przesłuchiwanego dużej liczby szczegółów, związanych z daną obserwacją, może świadczyć o rozproszeniu koncentracji, a jego zeznania mogą nie przynieść oczekiwanych rezultatów.
Do efektywnego zapamiętywania dochodzi tylko wówczas, kiedy obserwator dokona właściwej selekcji i analizuje jedynie niewielką liczbę informacji.
Oprócz umiejętności koncentracji uwagi należy ocenić także zdolność przesłuchiwanego do zapamiętywania czynionych spostrzeżeń. Pamięć to zdolność do przechowywania i wykorzystywania informacji lub inaczej proces poznawczy zmierzający do nabywania, przechowywania i odtwa-rzania informacji. Zapamiętywanie polega na wprowadzeniu informacji
26 D. Elert, Wpływ…, wyd. cyt., s. 66.
27 M. Kornak, Małoletni jako świadek w procesie karnym, Warszawa 2009, s. 49.
28 W. Lewiński, Anatomia i fi zjologia człowieka, Rumia 2001, s. 141–142.
29 M. Kulicki, V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka…, wyd. cyt., s. 101.
30 E. Gruza, Okazanie. Problematyka kryminalistyczna, Toruń 1995, s. 55–56.
31 M. Kulicki, V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka…, wyd. cyt., s. 97.
32 E. Gruza, Okazanie…, wyd. cyt.,, s. 60–63.
do pamięci, przechowywaniu ich oraz przeciwdziałaniu zanikowi i utracie dostępu do wprowadzonej informacji 33. Im większa jest zdolność umysłu do zapamiętania i przechowywania informacji, tym lepiej można przecho-wane informacje wykorzystać. Skuteczność zapamiętywania jest najwięk-sza, jeśli obserwator czyni spostrzeżenia w sposób zamierzony, czyli celo-wo skupia uwagę przykładocelo-wo na wyglądzie drugiego człowieka — najła-twiej zapamiętuje się elementy uświadomione.
Wizerunek człowieka, w tym przede wszystkim wygląd jego twarzy, jest w procesie percepcji bardzo specyficznym bodźcem. Aktywność mózgu, a szczególnie prawej półkuli, jest znacznie większa niż w przypadku obser-wacji i zapamiętywania innych obiektów, co wynika z tego, iż obserwator ma za zadanie zapamiętać tzw. cechy dystynktywne, czyli poszczególne ele-menty twarzy, oraz przestrzenne relacje między nimi, czyli musi posiadać in-formacje konfi guracyjne. Oprócz tego, że twarz zostaje zapamiętana na etapie obserwacji, podczas późniejszych przesłuchań świadek musi ją sobie przy-pomnieć w sposób na tyle szczegółowy, aby można było ją odtworzyć. Dzięki przechowywaniu informacji w pamięci istnieje możliwość późniejszego odtwo-rzenia spostrzeżeń, czyli przypomnienia sobie zapamiętanego materiału, któ-re przybiera formę któ-reprodukcji (przekazania informacji) oraz rozpoznawania (identyfi kacji bodźca czy sytuacji występującej poprzednio z obecnie prezen-towaną, polegającej na ocenie podobieństwa stworzonego portretu pamięcio-wego do rzeczywistego, zapamiętanego wyglądu sprawcy 34).
Proces percepcji musi być jednak wolny od wszelkich zaburzeń. Zabu-rzenia spostrzegania mogą wynikać nie tylko ze złego stanu emocjonalnego obserwatora w momencie czynienia spostrzeżeń, stresu, dotychczasowych doświadczeń życiowych, ale także mogą być uzależnione od pewnych pro-cesów psychicznych, mowa tu przykładowo o halucynacjach (omamach) lub złudzeniach 35. Zaburzenia pamięci, związane z trudnościami w two-rzeniu śladów pamięciowych, przypominaniu sobie informacji, zniekształ-ceniami wspomnień są odchyleniami w trwałości i wierności pamiętania, czego przyczyną mogą być nie tylko wiek, ale także zaburzenia czynności ośrodkowego układu nerwowego (amnezja, złudy pamięciowe). Wreszcie problemem mogą być zaburzenia rozpoznawania, czyli agnozje. Nieumie-jętność rozpoznawania twarzy może wynikać z prozopagnozji, czyli wro-dzonej ślepoty twarzy.
Nie bez znaczenia z punktu widzenia efektów współpracy podejmowanej w celu odtworzenia wyglądu człowieka pozostają pewne cechy obserwato-ra. Inteligentne osoby posiadają większe umiejętności wnikliwej obserwa-cji, zapamiętywania, przechowywania przez dłuższy czas spostrzeżonych wrażeń oraz przekazania ich w sposób realistyczny. Pewność siebie oraz ambicja obserwatora niesie za sobą niebezpieczeństwo, iż będzie on przeko-nany o prawidłowości poczynionych przez siebie spostrzeżeń i bezbłędnym
33 E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, Warszawa 2008, s. 320.
34 E. Gruza, Okazanie…, wyd. cyt., s. 65.
35 Tamże, s. 84–85.
wskazaniu zapamiętanych cech, a podczas dalszej współpracy problemem może być korygowanie swoich zeznań przez taką osobę, lub przyznanie się do tego, że jej wiedza jest niepełna, albo zeznania niewłaściwe. Tak od-tworzony wizerunek człowieka często odbiega od jego rzeczywistego wyglą-du. Z kolei osoby cechujące się dużym poziomem wątpliwości co do swoich umiejętności zapamiętywania i spostrzegania, zazwyczaj w sposób prze-myślany i ostrożny przekazują posiadaną przez siebie wiedzę, co wynika z przypisywania dużej wagi do opisania sprawcy czynu w sposób najbardziej zbliżony do prawdy. W wypowiedziach osób bojaźliwych brak kategoryczno-ści, opis zapamiętanego wizerunku jest czasem celowo zafałszowany. Osoby małomówne przekazują zbyt skromne informacje, nawet jeśli ich wiedza jest znacznie szersza, a z kolei elokwentne przykładają większą wagę do formy wypowiadania się kosztem treści. Portret pamięciowy stworzony na pod-stawie ogólnikowego opisu jest nieprzydatny do podjęcia próby typowania osoby. Najlepszą umiejętnością spostrzegania i zapamiętywania szczegółów i cech charakterystycznych wyglądu cechują się ludzie analityczni, a od-tworzenie wyglądu osoby stworzone na podstawie ich zeznań może okazać się bardzo przydatne do wytypowania sprawcy. Osoby tzw. opisujące rów-nież potrafi ą wiernie odtworzyć zapamiętany wizerunek, przekazując jedynie to co zapamiętały bez logicznego powiązania faktów. Jednak ocena otacza-jącej rzeczywistości zwiększa wartość zeznania takiej osoby.
Wreszcie trafność odtworzenia wizerunku jest zależna także od podat-ności na sugestie przesłuchiwanego. Sugestywne pytania ze strony prze-słuchującego oraz wszelka sugestia pozawerbalna, wyrażająca się w tona-cji głosu, modulatona-cji, rozłożeniu akcentów, gestach lub mimice 36, skutkują tym, że świadek, mając niepewne wspomnienia, często akceptuje propozycje przesłuchującego, mimo braku przekonania co do ich trafności, chcąc spro-stać oczekiwaniom.