W
procesie karnym, gdzie problematyka dowodu z opinii biegłego jest naj-bardziej rozbudowana legislacyjnie, istnieje możliwość skorzystania z pomocy biegłego (najczęściej biegłego sądowego — tzw. biegłego z listy) — wydającego opinie w trybie art. 193 Kodeksu postępowania karnego 2, biegłych psychia-trów powołanych do wydania opinii w trybie art. 202 k.p.k. (w judykaturze 3 zaakceptowano też pogląd o możliwości wydania „opinii wstępnej” co do stanu psychicznego przez biegłego psychiatrę w trybie art. 193 k.p.k.), dokonania przez biegłego badania przy użyciu środków technicznych (najczęściej będzie chodziło o użycie poligrafu, wariografu-poligrafu głosowego, funkcjonalnego magnetycznego rezonansu jądrowego). W czynnościach zmierzających do wy-dania opinii nie wyklucza się także udziału specjalistów.Nie są to jednak wszystkie podmioty uprawnione do wydawania opinii z użyciem wiadomości specjalnych w prawie polskim. W ustawodawstwie dostrzec można — poza biegłymi — jeszcze występujące w Kodeksie po-stępowania cywilnego instytuty: naukowy i naukowo-badawczy 4, w Ko-deksie postępowania karnego zapisano możliwość skorzystania z pomocy instytucji naukowej lub specjalistycznej. W procedurach administracyjnej i podatkowej wymienia się wprost tylko dowód z opinii biegłego, pozosta-wiając jednak otwarty katalog środków dowodowych.
1 Dr Karol Pachnik — adiunkt w Instytucie Administracji Samorządu i Prawa Wydziału Nauk Ekonomicznych i Prawnych Uniwersytetu Przyrodniczo-Huma-nistycznego w Siedlcach.
Adres do korespondencji: <karol.pachnik@uph.edu.pl>.
2 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. DzU z 1997 r., nr 89, poz. 555 ze zm. — dalej k.p.k.
3 Por. postanowienie SN z 21 marca 2012 r. , sygn. akt III KK 326/11, opubl.
Legalis.
4 Przy czym w doktrynie jest obecne i takie stanowisko, w myśl, którego jak-kolwiek przepisy kodeksu dotyczące opinii biegłych wskazują na możliwość zażą-dania opinii instytutu naukowego lub naukowo-badawczego, to jednak nie budzi wątpliwości, że i inne jednostki organizacyjne, niemające statusu takiego instytu-tu (osoby zbiorowe powołane do realizacji określonych zadań), mogą wydać opinię, jeśli tylko mają potrzebne wiadomości specjalne — por. T. Ereciński, Komentarz do art. 278 kodeksu postępowania cywilnego [w:] M. Jędrzejewska, T. Ereciński Tadeusz, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze. T. 1; Postępowanie zabezpieczające T. 2 LexPolonica 2007.
Ponadto poza ustawami proceduralnymi scharakteryzować można także:
a) biegłych i specjalistów, którzy występują, jeżeli stwierdzenie okolicz-ności ujawnionych w czasie przeprowadzania kontroli wymaga wiado-mości specjalnych 5, a więc instytucji zbliżonych do znanych niegdyś prawu polskiemu biegłych-świadków (Określenie to, nieznajdujące obecnie miejsca w prawodawstwie, dawniej zostało usunięte na przy-kład z kodeksu wojskowego postępowania karnego 6. Według doktryny świadkiem-biegłym był świadek naukowy, który oprócz spostrzegania okoliczności dostępnych zwykłemu człowiekowi spostrzegał też inne fakty ze względu na posiadane wiadomości specjalne 7.);
b) biegłych rewidentów wyznaczanych przez sądy rejestrowe do wykony-wania określonych czynności przewidzianych w kodeksie spółek han-dlowych;
c) biegłych skarbowych wyznaczanych przez organ egzekucyjny do osza-cowania wartości zajętej ruchomości lub prawa majątkowego stosownie do art. 67b z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w ad-ministracji 8;
d) jednostki orzecznicze I i II stopnia uprawnione do orzekania w zakre-sie chorób zawodowych na mocy § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych 9;
e) konsultantów wojewódzkich w dziedzinie medycyny właściwej ze względu na zakres wnioskowanego leczenia lub badań diagnostycz-nych oraz inne osoby wykonujące zawód medyczny lub podmiotów leczniczych, posiadających profesjonalną wiedzę w zakresie leczenia lub badań diagnostycznych, mogące wydawać opinie na podstawie § 5 pkt 4 oraz § 5 pkt 9 rozporządzenia ministra zdrowia z 4 listopada 2014 r. w sprawie wydawania zgody na uzyskanie świadczeń opieki zdrowotnej poza granicami kraju oraz pokrycie kosztów transportu 10; f) rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne wydające opinie
do-tyczące kompleksowej diagnozy osobowości nieletniego, wymagającej wiedzy pedagogicznej, psychologicznej lub medycznej na podstawie art. 25 § 1 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w spra-wach nieletnich 11.
Poprawne scharakteryzowanie tychże podmiotów oraz wymagań im sta-wianych, pozwala w konsekwencji na określenie wartości przeprowadzo-nego dowodu w kontekście zasad oceny dowodów. Stąd ważne jest omó-wienie możliwości występowania poszczególnych środków dowodowych i kryteriów, jakim muszą one odpowiadać.
5 Art. 12 ust. 1 pkt 7 ustawy z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji nie-jawnych, DzU z 2010 r., nr 182, poz. 1228.
6 H. Popławski Z. Wetland, Opinia biegłego jako dowód, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1960, nr 4, s. 459.
7 Tamże, s. 459 i przywołana tam literatura.
8 Tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1619.
9 Tekst jednolity DzU z 2013 r., poz. 1367.
10 DzU z 2014 r., poz. 1551.
11 Tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 382.
Biegły
Pozycja biegłego od strony instytucjonalnej dookreślona jest w roz-porządzeniu ministra sprawiedliwości w sprawie biegłych sądowych z 24 stycznia 2005 r. 12, ponadto wskazówki interpretacyjne odnaleźć moż-na w kodeksie postepowania administracyjnego, kodeksie postępowania cywilnego, kodeksie postępowania karnego i ordynacji podatkowej.
W doktrynie można spotkać się z charakterystyką biegłego jako pod-miotu powołanego przez uprawniony organ procesowy do wydania opinii w określonej kwestii, której rozstrzygnięcie wymaga wiadomości specjal-nych 13. Za wiadomości specjalne uważa się wycinek wiedzy, który wykra-cza poza zasób posiadany przez przeciętnego człowieka 14. Takie rozumie-nie instytucji biegłego jest dominujące w polskiej doktryrozumie-nie prawa i znane było już co najmniej w okresie II Rzeczypospolitej Polskiej 15.
Podnosi się, że działalność biegłych w postępowaniu karnym 16 jest jed-ną z podstawowych gwarancji realizacji zasady prawdy materialnej, ta zaś stanowi cel i treść procesu karnego 17.
Biegłymi (znawcami) są te osoby, które zostały powołane w postępo-waniu karnym w celu spostrzeżenia pewnych faktów, których poznanie wymaga wiadomości fachowych (z dziedziny nauki, techniki, sztuki, rze-miosła itd.) oraz wypowiedzenia o tych faktach swojej opinii albo przynaj-mniej w celu wypowiedzenia pewnej fachowej opinii in abstracto, potrzeb-nej w danym procesie, bez poznania i badania konkretnych okoliczności danej sprawy karnej (np. określenie składu chemicznego jakiegoś ciała) 18. Przy czym do wydania opinii jako biegły może być powołany zarówno ten, kto jest wpisany na listę biegłych sądowych (biegły z listy lub biegły są-dowy), a także ten, kto nie jest na taką listę wpisany, o których wiadomo, że mają odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie 19, zwaną wiadomościami specjalnymi (biegły ad hoc).
Zaznaczenia wymaga, że wiadomości specjalne — co jest niezwykle istotne dla uznania opinii biegłego za pełnowartościowy dowód — muszą
12 Dz. U. z 2005 r. nr 15, poz. 133.
13 A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Warszawa 2008 s. 166.
14 T. Widła, Ocena dowodu z opinii biegłego, Katowice 1992, s. 12.
15 J.J. Litauer, Komentarz do procedury cywilnej, Warszawa 1935, s. 181.
16 Zasadę tę można uogólnić.
17 H. Gajewska-Kraczkowska, Prawne i etyczne gwarancje wykonywania obo-wiązków biegłego psychiatry w procesie karnym, „Studia Prawnicze” 1983, nr 4, s. 173.
18 G. Kopczyński, Konfrontacja biegłych w procesie karnym, wydanie elektro-niczne Lex 2008 — autor podaje rozumienie pojęcia „biegłego” za M. Cieślakiem, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Tom I, Warszawa 1955, s. 37, choć w istocie przedstawia opisane przez M. Cieślaka jedno z określeń na pojęcie „do-wód” prezentowane przez S. Śliwińskiego.
19 B. Hołyst, Podsłuchiwanie i inwigilacja użytkowników mediów elektronicz-nych w kontekście bezpieczeństwa informacyjnego, „Prokuratura i Prawo,” 2015, nr 3, s. 22.
być aktualne w świetle obecnego stanu wiedzy. Brak przesłanki ak-tualności wiadomości specjalnych użytych do wydania opinii, zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego — zawartym w wyroku z 6 listopada 2000 r. 20 — stanowi o dyskwalifi kacji dowodu z opinii biegłego. Weryfi ka-cji podlega też zastosowana metoda badawcza — biegły nie może oceniać według własnego przekonania, a opierając się na źródłach naukowych.
W piśmiennictwie zwraca się uwagę, że biegły może występować w pro-cesie nie tylko w roli opiniodawcy, ale również jako konsultant. Nie prze-prowadza on odrębnych badań i nie wydaje opinii, ale jedynie uczestniczy w czynnościach przeprowadzanych przez organ procesowy, udzielając po-rad i wskazówek dotyczących sposobu realizacji tych czynności lub inter-pretacji uzyskanych w ich wyniku informacji. Taką rolę pełni np. biegły obecny przy oględzinach zwłok czy biegły psycholog obecny przy przesłu-chaniu świadka 21. Uczestnictwo konsultanta jest jednak prawnie nieure-gulowane, a przez to formalnie nieuzasadnione. W doktrynie pojawił się postulat formalnego powołania instytucji konsultanta (uregulowania jej w procedurze karnej) — to jest osoby, która udziela organowi procesowe-mu niezbędnej pomocy w czynnościach, które wymagały ich wiedzy spe-cjalistycznej 22, nie został on jednak zrealizowany.
W doktrynie można spotkać ocenę, że biegły jest pomocnikiem sądu.
Ta teza była niekiedy dopuszczalna w dwudziestoleciu międzywojennym, ale nie jest aktualna obecnie.
Teoria ta znalazła swój oddźwięk w orzecznictwie Sądu Najwyższego z lat 1920–1928, to jest sprzed wejścia w życie jednolitego kodeksu postę-powania karnego. Izba V Sądu Najwyższego, sądząc sprawy na podstawie niemieckiej ustawy procesowej w szeregu orzeczeń wypowiadała pogląd, że sąd wyrokujący „mocen jest wniosek o wezwanie biegłego odrzucić, je-żeli przypisuje sobie znajomość rzeczy dostateczną do rozpoznawania kon-kretnego zagadnienia” 23.
Aktualnie dominującym jest zapatrywanie na konieczność powołania biegłego zawsze wtedy, gdy w sprawie występują wiadomości specjalne i bez znaczenia jest, czy sąd lub organ takie wiadomości posiada. Popraw-ne wobec tego jest określenie, że biegły spełnia funkcje pomocnicze wy-miaru sprawiedliwości w przypadkach wymagających wiadomości specjal-nych. Jego opinia ma charakter doradczy 24, lub też charakteryzowanie, że biegli różnią się od świadków posiadaną wiedzą specjalistyczną i pełnią rolę służebną wobec organów procesowych, dostarczając im informacji
20 Sygn. akt IV KKN 477/99, opubl. „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 4.
21 A. Kegel, Z. Kegel, Przepisy o biegłych sądowych, tłumaczach i specjali-stach Komentarz, Warszawa 2004, s. 35.
22 B. Skiba, Wykorzystywanie opinii biegłych w sprawach o zbrodnicze pod-palenia, „Przegląd Pożarniczy” 1983, nr 6, s. 15.
23 A. Bardach, Rola biegłego w procesie karnym, „Nowe Prawo” 1958, nr 5, s. 13.
24 Tak też na gruncie procesu kanonicznego T. Rozkrut, Walor opinii biegłe-go w kanonicznym procesie małżeńskim (studium historyczno-prawne), Tarnów 2002 s. 227.
niezbędnych do rozstrzygania sprawy 25. Judykatura wskazuje, że dowód z opinii biegłego z uwagi na składnik w postaci wiadomości specjalnych jest dowodem tego rodzaju, iż nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową, np. przesłuchaniem świadka 26. Sytuowanie biegłego jako po-mocnika sądu byłoby natomiast w świetle powyższego prawidłowe zawsze wtedy, gdy organ procesowy, posiadając wymagane wiadomości specjalne, byłby uprawniony do rozstrzygnięcia zagadnienia na podstawie własnej wiedzy. Sytuacja taka została jednak wprost zakwestionowana w orzecz-nictwie Sądu Najwyższego 27.