Z
godnie z ustawą z 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej 2 polska Policja jako jeden z uprawnionych podmiotów używa broni palnej na nowych, ale zasadniczo nie różniących się od zakwestio-nowanych przez Trybunał Konstytucyjny zasadach. Choć w toku prac legislacyjnych zastanawiano się nad uchwaleniem pewnych zasadniczych zmian, to jednak nie zdecydowano się na rewolucję w procedowanych prze-pisach. Ustawodawca w dalszym ciągu nie zdecydował się na szczegółowe doprecyzowanie przepisów dotyczących użycia policyjnego strzelca wybo-rowego, co postulowałem w artykule pt. „Polska ma snajperów ale boi się z nich korzystać” 3. Do podstawowych zadań policji należy ochrona ludzi przed naruszeniami i ochrona porządku publicznego. Wydaje się, że funk-cja ochronna prawa nie może być należycie wypełniana, gdy brakuje ure-gulowania tak istotnego obszaru. Może to stanowić element pewnej luki w systemie bezpieczeństwa wewnętrznego powodującej swoistą dysfunk-cjonalność Policji, najważniejszej instytucji ochrony porządku publicznego w Polsce. Organizacji dysponującej wyszkolonymi ludźmi specjalistyczną bronią, których de facto nie można użyć zgodnie z ich przeznaczeniem.Odmienne podejście do tego jakże istotnego zagadnienia z punktu wi-dzenia bezpieczeństwa publicznego prezentują w Unii Europejskiej Niem-cy. Regulacje obowiązujące w policji niemieckiej szczegółowo określają za-sady oddania ostatecznego (śmiertelnego) strzału do osoby.
W Niemczech każdy land posiada swoje własne przepisy dotyczące uprawnień policji do obrony przed niebezpieczeństwem. Większość z nich jest podobna. Szczegółowe rozwiązania zaprezentuję na przykładzie kra-ju związkowego Nadrenia Północna-Westfalia. W tym obszarze artykuły od 63 do 66 prawa policyjnego regulują użycie broni przez policję (baton,
1 Mł. insp. Andrzej Gibadło — pełnomocnik komendanta wojewódzkiego Poli-cji w Poznaniu ds. Ochrony Praw Człowieka, wykładowca stowarzyszony w Wyż-szej Szkole Policji w Szczytnie.
Kontakt z autorem za pośrednictwem redakcji
2 DzU z 2013 r., poz. 628.
3 <http://www.gazetaprawna.pl>, 5 lutego 2013 r.
pistolet, rewolwer, karabin, pistolet maszynowy). Inne landy mają w swo-im katalogu także więcej różnych jednostek broni. Należy zaznaczyć, że używane mogą być jedynie wyszczególnione w katalogu jednostki broni.
Główne okoliczności użycia broni palnej przez policjantów są następujące:
—musi to być środek ostateczny (ultima ratio);
—użycie w stosunku do osoby jest dopuszczalne tylko w przypadku, jeśli nie jest możliwe użycie w stosunku do przedmiotów;
—ostateczny (śmiertelny) ratujący strzał, który może zabić, jest jedynie możliwy, gdy: jest to ostateczny środek (ultima ratio) plus występuje bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub doznania poważnego zranienia.
Specjalne zasady użycia broni stosuje się również: wobec dzieci poniżej 14 lat, jeśli istnieje niebezpieczeństwo dla ludzi postronnych, przeciwko tłumowi lub przy użyciu broni specjalnej (karabin maszynowy i granaty ręczne). Przypadki, w których użycie broni przeciwko ludziom jest dopusz-czalne, są zawarte w przepisach prawa 4.
Kolejną przesłankę świadczącą o możliwej dysfunkcjonalności cytowa-ny ustawy może stanowić nagromadzenie w art. 2 uprawnień do użycia środków przymusu i broni palnej dla aż 21 podmiotów — funkcjonariuszy, żołnierzy, strażników inspektorów i pracowników, pełniących służbę lub zatrudnionych w bardzo zróżnicowanych instytucjach podległych organom państwowym, samorządowym i prywatnym. Wymienia służby specjalne:
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Agencja Wywiadu — podległe premierowi; Żandarmerię Wojskową, Służ-bę Kontrwywiadu Wojskowego, SłużSłuż-bę Wywiadu Wojskowego — podległe ministrowi obrony narodowej; Policję, Biuro Ochrony Rządu, Służbę Gra-niczną — podległe ministrowi spraw wewnętrznych; straże: rybacką, leś-ną, łowiecką, parku — podległe ministrowi środowiska; Inspekcję Trans-portu Drogowego, Straż Ochrony Kolei — podległe ministrowi transTrans-portu budownictwa i gospodarki morskiej; funkcjonariusze celni, pracownicy i inspektorzy kontroli skarbowej — podlegli ministrowi fi nansów; Służba Więzienna podległa — ministrowi sprawiedliwości; strażnicy Straży Mar-szałkowskiej — podlegli szefowi Kancelarii Sejmu; strażnicy straży gmin-nych i miejskich podlegli — prezydentom, burmistrzom, wójtom (nadzoro-wani przez MSW). W tej grupie są również pracownicy posiadający licen-cję pracownika ochrony fi zycznej wykonujący zadania ochrony w ramach wewnętrznej służby ochrony albo na rzecz przedsiębiorcy, który uzyskał koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób imienia.
Tak szerokie spektrum potencjalnych adresatów spowodowało nad-mierne rozbudowanie poszczególnych artykułów, sprawiło, że znaleźć możemy odniesienia do przepisów rozsianych po całej ustawie, co daje
4 Prof. Dr. Dieter Kugelmann (2013), Leiter des Fachgebietes Öffentliches Recht, mit Schwerpunkt Polizeirecht einschließlich des internationalem Rechts und Europarechts Deutsche Hochschule der Polizei, Zum Roten Berge 18–24, D-48165 Münster.
wrażenie pewnego chaosu legislacyjnego oraz braku przejrzystości. Mimo tego, iż zamiarem ustawodawcy było połączenie wcześniej obowiązujących rozwiązań znajdujących się w przepisach wykonawczych poszczególnych uprawnionych podmiotów, można odnieść nieodparte wrażenie, że zagma-twało to i tak niełatwą w odbiorze materię.
Artykuł 4 pkt 7 ustawy o środku przymusu bezpośredniego i broni palnej defi niuje użycie broni palnej — ilekroć mowa o jej użyciu — należy przez to rozumieć oddanie strzału w kierunku osoby z zastosowaniem amuni-cji penetracyjnej, natomiast w pkt 10 wyraźnie rozróżniono wykorzystanie broni palnej — jest to oddanie strzału w kierunku zwierzęcia (np. w sy-tuacji wystąpienia kontratypu stanu wyższej konieczności), przedmiotu (np. w przypadku konieczności zatrzymania pojazdu) lub innym kierun-ku nie stwarzającym zagrożenia dla osoby (np. wezwanie pomocy, czy też wszczęcie alarmu). Dotychczas wynikało to z orzecznictwa, a teraz wprost zdefi niowano zakres użycia broni palnej, gdzie w art. 5 tejże ustawy czyta-my, że uprawniony może użyć lub wykorzystać broń palną do celów okre-ślonych w niniejszej ustawie, wyłącznie w zakresie realizacji zadań ustawo-wych podmiotu, w którym pełni służbę lub w którym jest zatrudniony.
Artykuł 6 ust. 2 ustawy o środku przymusu bezpośredniego i broni pal-nej stanowi, że broni palpal-nej używa się lub wykorzystuje wyłącznie, jeżeli użycie lub wykorzystanie środków przymusu bezpośredniego 1) okazało się niewystarczające, 2) nie jest możliwe ze względu na okoliczności zda-rzenia. Utrzymano również zasadę minimalizacji skutków, gdzie w art. 7 ust. 1 czytamy, że środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej używa się lub wykorzystuje w sposób wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę. Ustęp 4 tegoż artykułu stanowi, iż — podejmując decyzję o uży-ciu lub wykorzystaniu broni palnej — należy postępować, ze szczególną rozwagą i traktować jej użycie jako środek ostateczny. W art. 9 ust. 1 czy-tamy, że środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej nie używa się wobec: 1) kobiet o widocznej ciąży, 2) osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, 3) osób o widocznej niepełnosprawności z wyjątkiem sytuacji, gdy zachodzi konieczność odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie lub zdrowie uprawnionego lub innej osoby.
Zgodnie z art. 34 ust. 1 ustawy środków przymusu bezpośredniego moż-na użyć po uprzednim bezskutecznym wezwaniu osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz po uprzedzeniu jej o zamiarze użycia tych środków.
Procedury zostały ujęte podobnie jak w przepisach wykonawczych. Arty-kuł 45 ustawy wymienia przypadki użycia broni palnej przez uprawnione podmioty, należy podkreślić, że jest ich znacznie więcej niż w przepisach wykonawczych, aczkolwiek różne przypadki dotyczą różnych uprawnionych, co może wprowadzić pewien chaos kompetencyjny w przypadku tzw. łączo-nych służb, np. policjanta i funkcjonariusza Straży Granicznej itd. Policji dotyczy pkt 1 lit. a, b, c i e wymieniono (4 przypadki), pkt 2 lit a i b (2 przy-padki), pkt 3 lit a (w odniesieniu do pkt. 1 lit. a, b, c i e) i b (5 przypadków), pkt 4 lit. a i b (rozłożone 7 przypadków), co daje łącznie 18 indywidualnych przypadków. Dodatkowy, 19 przypadek, uprawniający do użycia broni wy-nika z art. 46 ust. 2 ustawy o środku przymusu bezpośredniego i broni
palnej, który stanowi, iż w sytuacji zagrażającej życiu lub zdrowiu policjanta lub innej osoby, może on użyć na zasadach określonych w cyt. przepisie.
To kolejny z aspektów świadczący o dysfunkcjonalności tych przepisów.
Przez takie nagromadzenie różnych przypadków i odwołań do poprzednich artykułów ustawa stała się trudna do opanowania na poziomie rozważań stricte teoretycznych, a zapamiętać ją w sytuacji, gdy o użyciu broni decy-dują ułamki sekund wydaje się niemożliwe.
Inne bardziej przejrzyste i mniej skomplikowane podejście do rozwią-zań prawnych w tym aspekcie prezentuje Chorwacja — najmłodsze dzie-cko Unii Europejskiej. W ustawie o obowiązkach i prawach policjantów, świetnie poradziła sobie z prostym i jasnym wyartykułowaniem czterech przypadków użycia broni. Zgodnie z artykułem 91 cytowanej wcześniej ustawy — funkcjonariusz policji chorwackiej ma prawo użyć broni palnej:
1. W obronie koniecznej.
2. W skrajnej konieczności, jeżeli bez użycia broni palnej nie może zneu-tralizować (dosł. odsunąć) niebezpieczeństwa, które w tym samym czasie bezpośrednio i jawnie zagraża życiu jego lub innej osoby, o ile to niebezpieczeństwo nie mogło być zneutralizowane w inny sposób.
3. Jeśli nie może w inny sposób zatrzymać osoby, która została przyła-pana na popełnianiu przestępstwa, za które może być orzeczona kara przynajmniej 10 lat pozbawienia wolności lub osoby, za którą rozpisa-no list gończy z powodu popełnienia takiego czynu.
4. Jeśli nie można w inny sposób powstrzymać ucieczki osoby, która jest podejrzana lub oskarżona o przestępstwo opisane w pierwszej części punktu 3 tegoż artykułu, lub osoby która zbiegła w czasie odbywania kary pozbawienia wolności za takie przestępstwo.
Ciekawe rozwiązania legislacyjne w zakresie ochrony prawnej funkcjo-nariuszy policji chorwackiej zaprezentowano również w artykule 98 cyt.
wcześniej przepisu. Zgodnie z tym przepisem, dane osobowe policjanta, który użyje broni palnej są tajne. Ponadto Ministerstwo Spraw Wewnętrz-nych Republiki Chorwacji zapewnia policjantowi pomoc prawną w każdym postępowaniu, które dotyczy użycia broni palnej. Odbywa się to na koszt MSW. Niezależnie od udzielenia pomocy prawnej Ministerstwo zapewnia również udzielenie policjantowi pomocy medycznej i psychologicznej 5.
Taka zwięzła konstrukcja tych przypadków pozwala wysnuć wniosek, że są one łatwe do zapamiętania i zastosowania już po dwukrotnym prze-czytaniu. Jest to sytuacja komfortowa dla funkcjonariuszy policji chor-wackiej, by praktycznie stosowali te przepisy. Ale jeszcze większym kom-fortem jest to, że policjant znajduje się pod mocnym parasolem ochron-nym ze strony państwa. Utajnienie jego danych personalnych oraz pomoc prawna, medyczna i psychologiczna ze strony MSW dają mu poczucie i gwarancje bezpieczeństwa.
Oprócz tego, że polscy policjanci pełnią służbę w warunkach pewne-go dyskomfortu pamięciowepewne-go (19 przypadków użycia broni), to dodatko-wo mimo posiadania do dyspozycji tak dużej liczby przypadków — nie
5 Zakon o policijskim poslovima i ovlastima — Zakon HR NN 76/09.
we wszystkich sytuacjach będą mogli z nich skorzystać, ponieważ część przepisów została zarezerwowana dla innych polskich organów ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego. Czym to może skutkować posta-ram się obrazowo pokazać na poniższych przykładach.
Policja nie będzie mogła użyć broni w przypadku określonym w art. 45 pkt 1 lit. d — gdy zaistnieje konieczność odparcia bezpośredniego i bez-prawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej podjętego przez osoby działające w sposób zorganizowany, które wymuszają przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego podobnie działającego przedmiotu. Zasadniczo zadania na samej granicy wykonuje Straż Graniczna, zdarzają jednak sytuacje, że pewne czynności czy działa-nia prowadzą także funkcjonariusze Policji, jak choćby w sprawie wypad-ków drogowych czy przestępczości samochodowej — „polscy policjanci i In-terpol prowadzili działania na przejściach granicznych z Ukrainą w Medyce i Korczowej w ramach zwalczania przestępczości samochodowej” 6. Gdyby w czasie takiej akcji doszło do wymuszenia siłowego przekroczenia granicy przez osoby znajdujące się w sprawdzanym pojeździe, co skutkowałoby ko-niecznością odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na nienaru-szalność granicy państwowej — to policjanci na oczach kolegów z Interpolu musieliby spokojnie się temu przyglądać i czekać na wsparcie ze strony funkcjonariuszy Straży Granicznej, którym ustawodawca na całe szczęście zezwolił na użycie broni palnej w takim przypadku.
Kolejnymi przypadkami, w których policja nie użyje broni to art. 45 pkt 4 lit. c — gdy zaistnieje konieczność ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawie-nia wolności w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełniepozbawie-nia lub przy-gotowania przestępstw, o których mowa w art. 5 ust.1 pkt 2 ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu 7 . Są to między innymi przestępstwa dotyczące nielegalnego wytwarzania, po-siadania i obrotu bronią, amunicją oraz środkami odurzającymi w obrocie międzynarodowym, bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. O tego typu przestępstwach dowiadujemy się z prasy niemalże codziennie. Przemyt broni
— „policjanci z CBŚ rozbili zorganizowaną grupę przestępczą zajmującą się przemytem broni i amunicji z Czech oraz jej handlem. Polacy zaopatrywali się w broń w Czechach. Tu działał czeski łącznik, który załatwiał poszczegól-ne jednostki broni i amunicji na zamówienie grupy przestępczej z Polski” 8. Handel narkotykami — „pół miliona złotych w gotówce mieli dwaj świnouj-scy handlarze zatrzymani podczas akcji wymierzonej w polsko-niemiecki gang zajmujący się hurtowym handlem kokainą i amfetaminą” 9. Przestępstwa ekonomiczne — „policjanci z CBŚ wspólnie z celnikami i pracownikami UKS zatrzymali 9 członków zorganizowanej grupy przestępczej zajmujących się wyłudzeniami akcyzy. Według funkcjonariuszy Skarb Państwa mógł stracić
6 <http://www.przemysl.naszemiasto.pl>, 20 maja 2011 r.
7 DzU z 2010 r. nr 29 poz. 154 z późn. zm.
8 <http://www.policja.pl>, 27 lutego 2013 r.
9 <http://www.gazeta.pl>, 29 czerwca 2006 r.
10 milionów złotych”. Kolejnymi przestępstwami, gdzie ustawodawca nie do-puścił do użycia broni przez policjantów są przestępstwa korupcyjne wymie-nione w art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym 10, a także przestępstwa dotyczące działania na szkodę Sił Zbrojnych RP zawarte art. 5 ust. 1 pkt. 1 ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego 11. Jest to o tyle dziwne, że także z takimi przestępstwami mogą mieć do czynienia funkcjona-riusze Policji — „policjanci i żołnierze ŻW z Poznania zatrzymali cztery osoby zamieszane w korupcję i zagarnięcie pieniędzy na szkodę wojska. Zatrzymani to pracownicy cywilni wojska i przedsiębiorca budowlany” 12.
Gdyby po wejściu w życie nowych przepisów doszło do konieczności ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo areszto-wanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności popełniającej powyższe przestępstwa, to policjanci nie mogliby skutecznie użyć broni palnej.
Budzi również niemałe zdziwienie niedopuszczalność użycia broni przez policjantów w przypadku określonym w art. 45 pkt 5 dotyczącym koniecz-ności udaremnienia ucieczki osoby pozbawionej wolkoniecz-ności z aresztu śled-czego lub zakładu karnego oraz osoby konwojowanej lub doprowadzanej, a także pościg za tą osobą. Jak podaje ofi cjalna strona Służby Więziennej 13 podpalenie zakładu penitencjarnego i bunt więźniów, zasadzka na konwój z niebezpiecznym przestępcą, wzięcie zakładnika przez osadzonego, z taki-mi scenariuszataki-mi zmagali się funkcjonariusze SW, Policji i Straży Pożarnej podczas wspólnych ćwiczeń w białostockim Areszcie Śledczym. Po wejściu w życie nowych przepisów, realizacja szkoleń, a co gorsza działanie w wa-runkach realnego zagrożenia w zakładach karnych i aresztach śledczych stało się wydatnie ograniczone. Niczym nieuzasadnione ograniczenia Poli-cji w zakresie wskazanych wyżej przypadków użycia broni palnej to kolej-ne przesłanki wskazujące na pewną dysfunkcjonalność cytowakolej-nej ustawy w zakresie wypełniania jej funkcji ochronnej.
Nie doszło do rewolucyjnych zmian w zakresie warunków użycia broni pal-nej. Procedury zostały ujęte podobnie jak w poprzednio obowiązujących prze-pisach wykonawczych, w art. 48 ust. 1 ustawy określa się warunki użycia broni palnej — przed użyciem broni palnej, uprawniony identyfi kuje formację okrzykiem POLICJA, ABW, Ochrona!, następnie wzywa osobę do zachowania zgodnego z prawem, a w szczególności do natychmiastowego porzucenia bro-ni lub innego podobbro-nie bro-niebezpiecznego przedmiotu, zabro-niechabro-nia ucieczki, odstąpienia od użycia przemocy (np. rzuć broń, nie uciekaj, przestań go du-sić), następnie zgodnie z ust. 2 w przypadku niepodporządkowania się wcześ-niejszym wezwaniom uprawniony uprzedza o użyciu broni palnej — okrzy-kiem „Stój — bo strzelam!”, a jeżeli wezwanie o okaże się nieskuteczne, oddaje strzał ostrzegawczy w bezpiecznym kierunku. Od procedury, o której mowa w ust. 1 i 2 lub jej poszczególnych elementów w szczególności od oddania
10 DzU z 2012 r. poz. 621, 627, 664.
11 DzU nr 104, poz. 709 z późn. zm.
12 Tamże.
13 <http://www.sw.gov.pl>, 4 listopada 2011 r.
strzału ostrzegawczego, można odstąpić, jeżeli ich zrealizowanie groziłoby bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia uprawnionego lub innej osoby. Nieśmiało, a właściwie tak po cichu, z położeniem szczególne-go nacisku na odstąpienie od oddania strzału ostrzegawczeszczególne-go, ustawodawca zrezygnował z konieczności wydania okrzyku przed oddaniem strzału z broni palnej. Taka zmiana teoretycznie dopuszczałaby możliwość oddania strzału snajperskiego przez policyjnego strzelca wyborowego, choć pozostaje jedna najważniejsza wątpliwość — ta brzemienna w skutkach decyzja, być może de-cydująca o czyimś życiu lub śmierci, musi zostać podjęta przez konkretnego funkcjonariusza, a nie na podstawie dokładnie wyartykułowanego przepisu anonimowego ustawodawcy. Czy znając sposób działania wymiaru sprawied-liwości, którykolwiek z funkcjonariuszy weźmie na siebie taką odpowiedzial-ność, pokaże rzeczywistość, która każdego dnia zaskakuje współczesny świat występowaniem nieprzewidywalnych zagrożeń.
Słowa kluczowe: policja, broń palna, ochrona prawna, strzelec wyborowy, regulacje krajowe, rozwiązania międzynarodowe
Streszczenie: Polska Policja od poło-wy 2013 r. używa broni palnej i środ-ków przymusu bezpośredniego na pod-stawie nowej ustawy. Poprzednie roz-porządzenia zostały zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny.
Oprócz Policji — środków szeroko rozumianego przymusu, na podstawie tych samych przepisów, używają rów-nież inne polskie służby. W porównaniu do przepisów obowiązujących w policji chorwackiej, mającej cztery przypad-ki użycia broni palnej, nasze uregulo-wania zostały bardzo rozbudowane, co znacznie ograniczyło ich przejrzystość i funkcjonalność.
Ustawa w niektórych miejscach cha-rakteryzuje się również inną niekonse-kwencją. Z jednej strony zawarto w niej rozbudowane treściowo przypadki użycia broni, a z drugiej wyłączono ich stoso-wanie przez policjantów. Co szczególnie rzuca się w oczy — to brak uregulowania użycia broni przez policyjnych strzelców wyborowych i możliwości oddania śmier-telnego strzału. Takie rozwiązania są w Niemczech, gdzie policjanci mają prawnie określone zasady oddania ostatecznego strzału do osoby.
Keywords: The Police, Firearms, Legal protection, Sniper, Internal regulations, national regulations, domestic
regulations, International solutions.
Summary: The Polish Police have been using fi rearms and means of coercion in accordance with the new law since the second half of 2013. The previous acts were questioned by the Constitutional Tribunal of the Republic of Poland.
Apart from the Police the means of co-ercion are also used based on the same acts of law by other Polish services. In comparison with the Croatian law which contains only four rules of using fi rearms by Croatian police, Polish acts are very complicated. For this reason the functio-nality and transparency of Polish regula-tions have been considerably limited.
Certain parts of this law are also cha-racterised by Inconsequence. On the one hand the extensive rules which regulate the right to use fi rearms have been inclu-ded, however on the other hand the possi-bility of them being used by police offi cers have been excluded. What is particularly visible, is the lack of regulations regarding the right to use fi rearms or possibility to take a deadly shot by police snipers. The-se kind of solutions have been implemen-ted in Germany, where police offi cers have got acts which regulate the right to take the fi nal shot towards a human being.