Zgodnie z przedstawionym powyżej sposobem rozpatrywania zagadnienia nie-równości społecznych punktem wyjścia w rozpatrywaniu problematyki nierów-ności społecznych jest zróżnicowanie w ekonomicznym poziomie życia bada-nych mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej. Przekształcenia ekonomiczne mające miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia zaowo-cowały zróżnicowanym tempem wzrostu ekonomicznego, co przekłada się na subiektywne postrzeganie warunków życia młodych ludzi. Generalnie można stwierdzić, że tak jak w przypadku społeczeństwa polskiego, standard życia mło-dzieży krajów Europy Środkowej i Wschodniej jest uwarunkowany kryterium przynależności do „klasy konsumpcyjnej”. Przeświadczenie o standardzie życia wyznaczane przez możliwości konsumpcyjne pozwala na konstruowanie indy-widualnych wyborów oraz kształtowanie poczucia własnej odrębności (Ziół-kowski, 1999: 51). Polska młodzież uczestnicząca w międzynarodowym badaniu
EUREQUAL jest liderem w ocenie własnego standardu życia (tab. 1)1. Oczywiście wzięto tutaj pod uwagę subiektywną ocenę standardu życia. Obiektywne wskaź-niki ekonomiczne (np. wskaźnik Giniego) mogą przyjąć odmienne wartości (Po-demski, 2009: 56-57).
Tabela 1. Postrzeganie standardu życia młodzieży we własnym kraju2 Kraj
Porównanie opinii na temat standardu życia respondenta z przeciętnym standardem życia w kraju
N średnia ranga kwartyle
25 50 75
Polska 282 1575,0 3 4 4
Słowacja 206 1515,5 3 4 4
Estonia 233 1492,6 3 4 5
Litwa 194 1484,4 4 4 4
Czechy 82 1472,9 4 4 4
Węgry 137 1454,6 4 4 4
Łotwa 185 1451,8 4 4 4
Białoruś 212 1330,9 3 4 4
Rumunia 215 1308,9 3 4 4
Mołdawia 181 1240,4 3 4 4
Rosja 433 1149,1 3 4 4
Ukraina 224 1042,1 3 3 4
Bułgaria 96 965,6 2 3 4
Ogółem 2680
Młode pokolenie polskiej młodzieży ocenia swoje warunki życia lepiej niż ich europejscy rówieśnicy. Na uwagę zasługuje to, że badania zostały zrealizowane w 2007 roku, w którym polska gospodarka miała najwyższy wzrost ekonomiczny w regionie. Chcąc w jakieś mierze pokusić się o stworzenie klasy�ikacji nastawień młodych ludzi wobec ich standardu życia, można przyjąć, że najbardziej pozytyw-nie poziom życia postrzegają kraje Europy Środkowej oraz kraje nadbałtyckie.
Najmniej pozytywnie młodzi ludzie wypowiadają się na temat standardu życia
1 Na potrzeby analizy zde�iniowano młodzież jako osoby będące w momencie realizacji pomia-ru w wieku 18–27 lat.
2 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic H. Kruskala-Wallisa.
Klasy�ikacja krajów została przedstawiona z wykorzystaniem średnich rang. Uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. W pytaniu ankietowym zastosowany był wskaźnik, w któ-rym wartość 1 punktu uzyskała odpowiedź orzekająca o ocenie standardu życia zdecydowanie poniżej przeciętnego do 7 punktów przyznawanych dla odpowiedzi opisującej poziom życia jako zdecydowanie wyższy niż przeciętny.
w krajach takich, jak Bułgaria, Ukraina, Rosja oraz Mołdawia. Przedstawiona po-niżej klasy�ikacja krajów pozwala przeprowadzić analizę uzyskanych informa-cji w dwóch wymiarach. Pierwszym z nich jest znaczenie uzyskanych wyników w kontekście postaw wobec ogólnie de�iniowanych nierówności społecznych.
Zgodnie z zarysowaną wcześniej koncepcją nierówności postrzeganie własnej pozycji ekonomicznej jest punktem wyjścia w rozpatrywaniu samego zjawiska nierówności jak i obszarów życia społecznego, w których one występują. Drugim polem analizy jest przyjęcie hipotezy o tym, że wraz ze wzrostem traktowania swojej pozycji ekonomicznej jako wyższej od przeciętnej wzrasta, niejako pośred-nio, przeświadczenie młodzieży o dystansie międzypokoleniowym przynajmniej w aspekcie możliwości korzystania z dóbr konsumpcyjnych.
Zatem młodzież krajów Europy Środkowej i krajów nadbałtyckich postrzega własne społeczeństwo jako bardziej zróżnicowane pod względem poziomu życia niż młodzi ludzie z pozostałych krajów biorących udział w tym badaniu.
Porównując opinie na temat standardu życia pomiędzy młodzieżą a dorosły-mi, uzyskano we wszystkich krajach istotne statystycznie różnice. We wszystkich krajach biorących udział w badaniu młodzi ludzie bardziej pozytywnie oceniają swój status materialny niż osoby dorosłe. Świadczy to o poprawie egzystencji następujących po sobie pokoleń. Jednak wysoki poziom zróżnicowań poziomu życia pomiędzy dorosłymi a młodzieżą nie musi być tylko oznaką inwestowa-nia rodziców w poprawę bytu materialnego ich dzieci. Dysproporcje te mogą prowadzić do generowania międzypokoleniowych nierówności związanych ze zróżnicowaniem tempa nabywania kompetencji zmierzających do równoważne-go uczestnictwa w życiu społecznym. Nierówności związane z dysproporcjami statusu ekonomicznego mogą przeobrazić się w dysproporcje kompetencji kul-turowych. Taka wizja współczesnego wpływu kultury na dystans międzypokole-niowy została określona przez M. Mead. Jej zdaniem:
Dziś dzieci żyją w świecie, o którym starsi nie mają pojęcia, i tylko niewielu dorosłych mogło przypuszczać, że sytuacja taka może się zdarzyć. Ci, którzy brali taką możliwość pod uwagę, byli zwiastunami kultur pre�iguratywnych, w których to, co należy do przy-szłości, jest niewyobrażalne (Mead, 2000: 95).
Podstawową cechą kultury pre�iguratywnej jest fakt opanowania mecha-nizmów poznawczych w młodszym pokoleniu w sposób bardziej doskonały niż w pokoleniach osób starszych. Paradoksalnie teza, głoszona przez pokolenie współczesnych rodziców wychowanych w kulturze post�iguratywnej lub ko�igu-ratywnej, a dotycząca rozwoju następnych pokoleń, uległa surrealistycznej me-tamorfozie. Postulat, aby każde następne pokolenie było bardziej rozwinięte od poprzedniego zakładał pewne punkty krytyczne owej ewolucji. Rozwój techniki, globalizacja i specjalizacja wiedzy doprowadziły w konsekwencji do poziomu rozwoju kultury, w którym to młodzi ludzie mają większe kompetencje w rozu-mieniu świata niż dorośli. W tak rozumianej zmianie kulturowej zakłada się, że
dotychczasowy zasób wiedzy i związane z nim kompetencje kulturowe nie są wy-starczające dla zmian, jakie dokonują się współcześnie. Dlatego można stwierdzić, że różnice w tym względzie są jedną z przyczyn powstawania dwóch odrębnych światów. Świat ludzi dorosłych powiela wzory zachowań kulturowych zaczerp-nięte z tradycji bądź asymiluje je w sposób ko�iguratywny. Młodzież tworzy drugi ze światów, w którym zjawiska kulturowe są interpretowane w nieco odmienny sposób. Z jednej strony dorośli mogą postrzegać młodzież jako osoby nastawione wyłącznie na konsumpcję dóbr ponowoczesnego świata. Z drugiej strony młodzi ludzie mogą traktować dorosłych jako pokolenie osób posiadających kompeten-cje nieprzydatne dla zrozumienia reguł zmieniającej się rzeczywistości.
Tabela 2. Zróżnicowanie wykształcenia młodzieży3 Kraj
Porównanie opinii na temat standardu życia respondenta z przeciętnym standardem życia w kraju
N średnia ranga kwartyle
25 50 75
Polska 283 1609,8 2 3 5
Ukraina 224 1602,4 2 3 4
Rumunia 220 1511,8 2 3 4
Białoruś 219 1496,1 2 3 4
Słowacja 216 1404,8 2 3 3
Łotwa 187 1383,3 2 3 3
Mołdawia 186 1297,3 1 3 5
Rosja 445 1287,7 2 2 3
Węgry 138 1247,3 2 3 3
Litwa 205 1231,3 2 2 4
Czechy 82 1059,3 2 2 3
Estonia 248 1045,5 1 3 3
Bułgaria 60 993,6 1 2 2
Ogółem 2680
3 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic H. Kruskala-Wallisa.
Klasy�ikacja krajów została przedstawiona z wykorzystaniem średnich rang. Uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. W pytaniu ankietowym zastosowany był wskaźnik, w któ-rym wartość 1 punktu uzyskała odpowiedź orzekająca o braku wykształcenia lub wykształceniu podstawowym do 5 punktów przyznawanych dla odpowiedzi stwierdzających wykształcenie wyż-sze respondenta.
Kolejnym czynnikiem generujących nierówności społeczne są kompetencje związane z osiągniętym poziomem wykształcenia. W badanej próbie młodzie-ży najwyższym wykształceniem legitymowali się respondenci z Polski, Ukrainy oraz Rumunii. W momencie realizacji badania młodzi ludzie do 27 roku życia posiadający najniższe wykształcenie to mieszkańcy Bułgarii, Estonii oraz Czech.
Oczywiście wyniki te należy traktować jako opis mający swoje konsekwencje dla dalszych ustaleń związanych z wymiarami społecznych nierówności. Opisywane badania realizowane były bowiem na próbie reprezentatywnej dla ogółu popu-lacji danego kraju.
Poczynione dotąd obserwacje dotyczą czynników wpływających na postrze-ganie nierówności. Status ekonomiczny oraz wykształcenie młodzieży nie są wy-starczające do analizy sytuacji respondentów w badanych krajach z powodów zastosowanej procedury doboru próby reprezentatywnej dla ogółu populacji ba-danej w poszczególnych krajach. O ile dotychczasowe ustalenia mają wyłącznie charakter ilustracyjny, to mogą być one przydatne w opisie nierówności eduka-cyjnych pomiędzy następującymi po sobie generacjami mieszkańców badanego regionu.
Tabela 3. Nierówności edukacyjne4
Kraj Kategoria wieku N Wykształcenie respondenta
średnia ranga Wartość
4 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic U Manna-Whitneya.
W przypadku krajów oznaczonych gwiazdką uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. W pytaniu ankietowym zastosowany był taki sam wskaźnik jak w obliczeniach zaprezen-towanych w tabeli 2.
1 2 3 4 5 dorosły-mi występują w takich krajach, jak: Węgry, Łotwa, Mołdawia, Polska, Rumunia, Ukraina oraz Estonia i Litwa. W tych dwóch krajach nadbałtyckich występuje od-mienna tendencja niż w pozostałych. Dorośli członkowie społeczeństwa posiada-ją bowiem wykształcenie wyższe od osób młodych. Należy tutaj wspomnieć, że wiek badanej młodzieży (18–26 lat) dla sporej grupy respondentów był sytuacją, w której nie mogli się legitymować wyższym wykształceniem z racji studiów, których w momencie badania jeszcze nie ukończyli. Jednak pomimo tego w pię-ciu krajach (Węgry, Łotwa, Mołdawia, Polska, Rumunia i Ukraina) odnotowano
cd. tab. 3
Mapa 1. Postrzeganie nierówności przez młodzież krajów Europy Środkowo-Wschodniej5
5 Mapa pokazuje wyniki przeprowadzonego obliczenia statystycznego – testu t-Studenta dla jed-nej próby. Pytanie ankietowe zostało zamieszczone w kwestionariuszu ankiety w następującej formie:
„Niektórzy ludzie sądzą, że jest zbyt wiele nierówności społecznych w naszym społeczeństwie. Inni sądzą z kolei, że nie ma lub prawie wcale nie ma nierówności społecznych w naszym społeczeństwie.
Jaka jest Pani/Pana opinia”. W przeprowadzonej analizie 1 punkt otrzymała odpowiedź opisująca brak nierówności, a 5 punktów obrazujących przekonanie respondentów o zbyt dużym nasileniu nierów-ności społecznych. Bazową wartością wykorzystaną przy obliczeniach różnic była średnia punktów dla Polski wynosząca 4,36. Wartość minimalna dla Białorusi to 3,96, a maksymalna dla Ukrainy 4,77.
występowanie wyższego poziomu wykształcenia w grupie młodzieży niż wśród dorosłych członków tych społeczeństw.
Dysproporcje związane z wykształceniem mogą w pewien sposób wpły-wać na postrzeganie sytuacji w kraju, zwłaszcza przez pryzmat merytokratycz-nych reguł alokacji zasobów uznamerytokratycz-nych za prestiżowe. Niewątpliwie do takich wartości należy praca zgodna z kwali�ikacjami. Sytuacja, w której posiadanie wyższego wykształcenia nie gwarantuje uzyskanie satysfakcjonującej pracy, jest jednym z powodów podjęcia decyzji o czasowej lub stałej emigracji zarobkowej (Kolarska-Bobińska, 2007; Kaczmarczyk, 2005).
Wykształcenie jako czynnik mogący wpływać na nierówności społeczne w powyżej zaprezentowany sposób nie ma znaczenia w takich krajach, jak: Bia-łoruś, Bułgaria, Czechy, Rosja oraz Słowacja.
Z poczynionych dotąd ustaleń wynika, że status ekonomiczny oraz wykształ-cenie mogą wpływać na postrzeganie nierówności społecznych przez młodych ludzi. Dla sprawdzenia charakteru tego wpływu porównano postrzeganie nie-równości przez młodzież w Polsce z oceną tego zjawiska przez ich rówieśników w pozostałych krajach (mapa 1).
Z otrzymanych danych wynika, że w postrzeganiu nierówności można wy-różnić trzy typy państw. Pierwszy typ to kraje, w których nie odnotowano różnic w postrzeganiu nierówności m.in. Polska. Oprócz naszego kraju zaliczyć do tego typu należy państwa bałtyckie oraz Czechy i Słowację; w tych krajach średnia uzyskanych punktów oscyluje w granicach 4,3 punktu. Młodzi Rosjanie, Węgrzy, Bułgarzy oraz Ukraińcy uzyskali wynik powyżej 4,5 punktu, przy czym dla na-szych wschodnich sąsiadów nierówności są istotnym problemem ich codziennej egzystencji. W badaniach nierówności na Węgrzech uzyskiwano dane porówny-walne z Polską (Wnuk-Lipiński, Kolosi, 1984). Jednak w postrzeganiu nierówno-ści młodzi Węgrzy różnią się od Polaków, Czechów, Litwinów czy Łotyszy. Wyż-szy poziom dostrzegania nierówności społecznych jest prawdopodobnie wyni-kiem obecności na Węgrzech mniejszości narodowych. Egalitaryzm rozumiany jako zasada równego podziału dochodów pomiędzy obywateli, gwarantowanego przez państwowy interwencjonizm i redystrybucję dochodów stoi w sprzecz-ności z obrazem położenia społeczno-ekonomicznego mniejszości węgierskich Romów. Najniższy poziom występowania nierówności deklarują przedstawiciele Białorusi, Mołdawii oraz Rumunii.
Postrzeganie nierówności społecznych zależy od wielu społecznych determi-nant. Z punktu widzenia teorii socjalizacji, dokładnie rzecz ujmując – uczestnic-twa społecznego, zasadnym wydaje się sprawdzenie różnic pomiędzy postrzega-niem nierówności wśród młodych i dorosłych mieszkańców badanych krajów.
Dla znaczącej części mieszkańców krajów Europy Środkowej i Wschodniej problematyka nierówności społecznych jest odmiennie postrzegana w zależno-ści od wieku respondentów. W większozależno-ści przypadków młodzież mniej rady-kalnie ocenia powszechność występowania zjawiska nierówności społecznych.
Wyjątkiem jest tutaj Estonia, w której młodzież w większym stopniu niż dorośli podkreśla występowanie nierówności. Białoruś i Bułgaria to kraje, w których nie stwierdzono różnic w ocenie rozpowszechnienia zjawiska nierówności pomię-dzy młodzieżą a dorosłymi.
Tabela 4. Młodzież a dorośli – postawy wobec nierówności6 Kraj Kategoria
6 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic U Manna-Whitneya.
W przypadku krajów oznaczonych gwiazdką uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. W pytaniu ankietowym zastosowany był taki sam wskaźnik jak w obliczeniach zaprezen-towanych przy tworzeniu mapy 1.
1 2 3 4 5
Reasumując, można stwierdzić, że status ekonomiczny i wykształcenie są czynnikami, które w istotny sposób wpływają na znaczenie nierówności w życiu młodych ludzi. Generalne różnice można dostrzec pomiędzy blokiem krajów ta-kich, jak: Polska, Czechy, Słowacja Litwa i Estonia, a krajami takimi, jak Ukraina, Rosja, Białoruś czy Bułgaria. Zarysowany powyżej obraz postrzegania nierówno-ści jest więc wstępem do rozpatrywania skutków, jakie niesie z sobą postrzega-nie postrzega-nierówności dla innych wymiarów egzystencji społecznej młodzieży.