W pierwszej chwili wydawać by się mogło, że wiarę w to, że ciężka praca, zdol-ności i ambicja zaprowadzą jednostkę do sukcesu – mieszkańcy Europy Środ-kowej i Wschodniej podzielają niemal niezależnie od płci, wieku, dochodów, wykształcenia, miejscowości zamieszkania, kapitału społecznego czy awansu społecznego. Jednym z banalnych, ale dość charakterystycznych przykładów praktyki życia codziennego, w której przejawia się silnie ugruntowana wiara w mit zdolności, ambicji i ciężkiej pracy – jest wielka popularność telewizyjnych programów typu talent show (np. „You Can Dance” czy „Mam talent”), w których uczestnicy prezentują swoje zdolności przed publicznością i ciężko ćwiczą na treningach po to, by zaskarbić sobie jej przychylność, zyskać sławę i główną na-grodę (por. Lisowska-Magdziarz, 2008: 242 o powodzeniu tego typu programów wśród polskiej klasy średniej mimo generalnego odrzucania reality shows). Jeśli jednak zwrócimy uwagę na to, że tylko niewiele słabiej (a w krajach, takich jak:
Litwa, Łotwa i Słowacja nawet trochę mocniej) wierzy się w to, że powodzenie życiowe mocno zależy od koneksji i powiązań społecznych – zdamy sobie spra-wę ze swoistej „schizofrenicznej” sytuacji mieszkańców krajów postkomu-nistycznych. Z jednej strony przyswoili oni już sobie zachodni mit ruchliwości społecznej, zależnej od indywidualnego działania jednostek – jako pewien ideał, który akceptują i do którego warto dążyć. Z drugiej jednak – cały czas pamiętają strategie osiągania sukcesu z przeszłości, które w nowej rzeczywistości okazu-ją się nie tak nieprzydatne, jak mogłoby się to na pierwszy rzut oka wydawać (wystarczy przypomnieć serię skandali politycznych na Węgrzech, w Bułgarii, w Polsce, na Ukrainie, w których okazywało się jak cały czas istotną rolę od-grywają „znajomości”). Nie ma zatem podziału na grupę „nowoczesnych”,
„prozachodnich” zwolenników dochodzenia do sukcesu własnymi siłami i drugą grupę, która uważa, że powodzenie gwarantuje kapitał, który moż-na zmobilizować poprzez sieć powiązań społecznych (trzeci model dążenia do awansu – ze względu na wyraźnie niższe wskazania schodzi w tej sytuacji na drugi plan). Choć wydaje się, że strategie te sytuują się na przeciwległych
22 Lub mają minimalne znaczenie, jak w przypadku Ukrainy i korelacji między demokracją a popar-ciem dla skali indywidualnego aktywizmu na poziomie r = 0,069.
biegunach i wzajemnie się wykluczają, w świadomości mieszkańców kra-jów modernizujących się i w ich codziennych działaniach przeplatają się one. Dobrym przykładem tego zjawiska wydaje się młodzież, która decyduje się na trudne i prestiżowe studia, by potem łatwo zaakceptować fakt, że pracę otrzymali dzięki poleceniu przez znajomego. Przeprowadzone obliczenia po-kazały, że osoby wyżej oceniające rolę indywidualnego aktywizmu miały również tendencję do tego, by silniej podkreślać rolę nieformalnych zna-jomości23. Wyjątkiem okazały się tylko Czechy24, w których osoby uzyskujące wyższe wyniki na skali American Dream wyraźnie niżej wypadały na skali ro-dzinno-towarzyskich koligacji, co potwierdza wcześniejszy wniosek o stosun-kowo harmonijnym przejmowaniu wzorców w tym kraju. W pozostałych kra-jach jednak w podobny sposób, w jaki respondenci godzili poparcie dla idei gospodarki rynkowej z postawą egalitarystyczną (por. artykuł P. Plucińskiego i L. Majki w tym tomie), tak deklarowali (przynajmniej w sposób werbalny, fa-sadowy) fundamentalny dla amerykańskiego kapitalizmu wzorzec indywidu-alizmu, brania spraw w swoje ręce, niemal równie silnie popierając przy tym strategię „amoralnego kolektywizmu”.
Przejawem działania logiki „i to, i to” zamiast tradycyjnie rozumianej „albo – albo” w omawianych krajach jest łączenie w świadomości mieszkańców Europy Środkowej i Wschodniej elementów wzorów zachodnich, z przeszłymi doświad-czeniami z czasów komunizmu i współczesnymi poglądami ukształtowanymi w epoce transformacji. Powolne przyswajanie wzorców trudniejszych (takich jak funkcjonowanie w wolnym rynku, a nie tylko sloganowe poparcie dla demo-kracji i kapitalizmu) wymaga czasu. Tymczasem dużo szybciej w sferze mental-ności przyswojone zostały elementy bardziej atrakcyjne, „chwytliwe”, lecz przy tym bardziej powierzchowne, do których – jak się wydaje – można zaliczyć opi-sywany tutaj szeroko mit amerykańskiego snu. Niespójności w światopoglądzie powodowały powstawanie swoistych „egzotycznych koalicji”, w których cenzura i negatywna ocena kapitalizmu idzie w parze z poparciem dla indywidualnego działania. Wydaje się, że takie współistnienie obok siebie przekonań o różnym stopniu internalizacji i częsta dla omawianych krajów tęsknota za „niekapitali-stycznym kapitalizmem” (Drozdowski, 2009: 427) jest zjawiskiem charaktery-stycznym dla czasów przemian w tym regionie Europy.
23 W obliczeniach zastosowano test t-Studenta dla dwóch prób niezależnych. Uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. Średnia dla osób, które na skali American Dream uzyskały mniej niż 3 punkty na skali rodzinno-towarzyskich koligacji wynosiła 3,39, a dla osób, które na skali American Dream uzyskały równo albo więcej niż 3 punkty – 3,55.
24 W obliczeniach zastosowano test t-Studenta dla dwóch prób niezależnych. Uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. Średnia dla osób, które na skali American Dream uzyskały mniej niż 3 punkty na skali rodzinno-towarzyskich koligacji wynosiła 3,9, a dla osób, które na skali Ame-rican Dream uzyskały równo albo więcej niż 3 punkty – 3,4.
Bibliografi a
Ban�ield E.C. (1958), The Moral Basis of Backward Society. Nowy Jork: The Free Press.
Bourdieu P., Wacquant L.C. (2001), Zaproszenie do socjologii re�leksyjnej. Warszawa: O�icyna Naukowa.
Dahrendorf R. (1993), Nowoczesny kon�likt społeczny – esej o polityce wolności. Warszawa: Czytelnik.
Dahrendorf R. (2008), Klasy i kon�likt klasowy w społeczeństwie przemysłowym. Kraków: Nomos.
Domański H. (2004), O ruchliwości społecznej w Polsce. Warszawa: Wyd. IFiS PAN.
Drozdowski R. (2009), Polska – w połowie drogi między pierwszym a drugim skokiem modernizacyj-nym, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 2.
Giddens A. (1973), The Class Structure of Advanced Societies. Londyn: Hutchinson.
Goldthorpe, J.H. (1980), Social mobility and class structure in modern Britain. Oxford: Clarendon Press.
Janicka, K., Słomczyński K.M. (2007), Co ludzie myślą o szansach powodzenia w życiu. Zróżnicowanie opinii, [w:] K.M. Słomczyński (red.), Kariera i sukces. Analizy socjologiczne. Warszawa – Zielona Góra: O�icyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Lisowska-Magdziarz M. (2008), Media powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie pa-radygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku. Kraków: Wyd. UJ.
Marks K. (1950), Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1. Warszawa: Książka i Wiedza.
Nowak S. (1983), Postawy, wartości i aspiracje społeczeństwa polskiego. Przesłanki do prognozy na tle przemian dotychczasowych, [w:] S. Nowak (red.), Społeczeństwo polskie czasu kryzysu. Warsza-wa: Wyd. Wydziału Filozo�ii i Socjologii UW.
Sorokin P. (2009), Ruchliwość społeczna. Warszawa: Wyd. Wydziału Filozo�ii i Socjologii UW.
Tarkowska E., Tarkowski J. (1994), <<Amoralny familizm>>, czyli o dezintegracji społecznej w Polsce lat osiemdziesiątych, [w:] J. Tarkowski (red.), Socjologia świata polityki, t. 1. Warszawa: Insty-tut Studiów Politycznych PAN.
Weber M. (2002), Gospodarka i społeczeństwo. Warszawa: PWN.
Wnuk-Lipiński E. (2005), Socjologia życia publicznego. Warszawa: Scholar.
Ziółkowski M. (2000), Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego. Poznań: Wyd. Fun-dacji Humaniora.
Abstract. We can describe two aspects of the social process which could in�luence the horizontal and international social mobility of the person. Firstly, the personal aspect which relates to the individual’s rationality, interpretations of the individual’s motives, the individual’s condition, as well as his/her social attitudes, education, life expectations, etc. The second aspect is the structural one (push factors, in theories of migration behavior). In the case of Central and Eastern Europe, the latter is very close to Durkheim-Merton’s anomy and Sztompka’s transformational sociocultural trauma (Sztompka, 2000), and describes common labor relations, typical social mobility patterns, and institutional design – all of which more generally constitute the “structural syndrome” which makes more possible the decisions of huge numbers of individuals to move temporarily, or just to emigrate.
The policy of the state is in this sense crucial, and in the concept of Espring-Andersen (as described by Glass and Marquart-Pyatt) can catalyze inequalities, and �inally may make stronger the tendency to emi-grate.
The text attempts to shows the structural diff erences of post-communist Europe based on EUREQUAL data. The main empirical coef�icient was constructed from the total number of positive declarations of ownership of selected goods. This description is the key to answering the question of why in the middle of the �irst decade of the 21st century, Polish citizens emigrate from Poland so commonly, in the light of similar indicators in other post-communist countries.
Podejmując problem nierówności w Europie Środkowej i Wschodniej, chciałbym zastanowić się nad praktycznym wymiarem różnic społecznych w odniesieniu do trzech obszarów problemowych:
interpretacji problemu zróżnicowań w zakresie posiadania, elementów analizy struktur społecznych poszczególnych krajów na podstawie wybranych 1) wskaźników;
deklarowanych oczekiwań dotyczących roli państwa w stosunku do oby-wateli (oczekiwań skierowanych na aktywną bądź mniej aktywną rolę państwa 2) w relacji do zjawiska i problemu nierówności);