EUREQUAL
Interesujący mnie problem zbiorowej wizji ładu społecznego, który miesz-kańcy Europu Środkowej i Wschodniej są skłonni zaakceptować, można prze-analizować na podstawie pytań, czego oczekują od Państwa w zakresie (1) za-gwarantowania pracy obywatelom, (2) zapewnienia im opieki zdrowotnej, (3) opieki nad osobami starszymi (4) opieki nad osobami, które nie mają pracy, (5) zapewnienia osobom, których na to nie stać dachu nad głową (mieszka-nia), (6) zapewnienia opieki nad dziećmi pracującym rodzicom. By zilustrować rozpowszechnione sposoby interpretacji roli państwa, warto zestawić odpo-wiedzi dotyczące klasycznego obszaru europejskiego Welfare State z pytania-mi nawiązującypytania-mi do regulacji rynku pracy, czyli przestrzeni, która najbardziej dynamicznie podlegała tendencjom deregulacyjnym. Różnica wydaje się symp-tomatyczna.
Tabela 7. Odpowiedzi twierdzące („zdecydowanie tak” i „raczej tak”) na pytania, czy obowiąz-kiem państwa powinno być zapewnienie godziwego standardu życia osobom bezrobotnym;
zapewnienie chorym opieki lekarskiej oraz zapewnienie godziwego standardu życia osobom starszym dla poszczególnych krajów
Białoruś 60,2 (2) 96,7 96,5
Bułgaria 86,3 99,1 (a) 99,4 (a)
Czechy 55,5 (1) 98,4 97,0
Estonia 76,1 (4) 97,2 97,7
Litwa 90,1 97,6 96,9
Łotwa 75,7 (3) 97,8 97,2
Mołdawia 91,1 94,3 94,3
Polska 77,7 98,5 (c) 98,5 (c)
Rosja 71,7 (2) 95,8 96,3
Rumunia 92,8 97,9 97,5
Słowacja 79,6 95,8 97,4
Ukraina 80,5 98,9 (b) 98,9 (b)
Węgry 77,3 (5) 96,6 96,6
Cyframi od 1–5 oznaczono najniższy poziom pozytywnych deklaracji, literami a–c najwyższy poziom de-klaracji dla poszczególnych pytań.
Tak jak w przypadku wspomnianej pomocy dla osób starszych i chorych ak-ceptacja waha się pomiędzy 94 a 99% (czyli ingerencja państwa jest niemal bez-dyskusyjna i zakładana), tak w przypadku zapewnienia godziwego życia osobom bezrobotnym odpowiedzi badanych wyraźnie zaczynają się różnić. Podobnie jak we wcześniejszych ustaleniach na tle krajów postkomunistycznych zdecydowa-nie wyróżniają się Czechy (jedyzdecydowa-nie 55% odpowiedzi twierdzących) i (dość za-skakująco ze względu na zaawansowanie procesów urynkowienia gospodarki) również Białoruś, przy bardzo zbliżonym poziomie pozytywnych deklaracji, jeśli chodzi o kwestie zdrowia i opieki nad ludźmi starszymi.
W opozycji do Czechów i Białorusinów wysoki procent odpowiedzi twier-dzących na pytanie dotyczące zapewnienia godziwych warunków życia dla bez-robotnych formułują np. Litwini, Rumuni i Mołdawianie (ok. 90% odpowiedzi twierdzących). Pozostałe obszary ingerencji państwa lokują się gdzieś pomiędzy wskazanymi powyżej skrajnymi typami, co warto szczególnie podkreślić, symp-tomatyczna jest znacząca, ponad 60%, akceptacja dla rozbudowanej pomocy so-cjalnej w istocie we wszystkich przebadanych krajach postkomunistycznych.
Tabela 8. Średnia oraz odchylenie standardowe dla odpowiedzi na pytanie o oczekiwania za-pewnienia godziwego standardu życia osobom bezrobotnym (5-stopniowa, skala Lickerta)
Kraj
Obowiązkiem państwa jest zapewnienie godziwego standardu życia bezrobotnym
N średnia odpowiedzi odchylenie standardowe
Białoruś 1000 2,55 1,646 (2)
Bułgaria 998 1,72 1,050
Czechy 991 2,68 1,605 (3)
Estonia 1057 2,15 1,459
Litwa 1002 1,97 1,468
Łotwa 1001 2,01 1,299
Mołdawia 1042 1,59 1,021
Polska 1498 1,57 1,541 (4)
Rosja 2000 2,24 1,665 (1)
Rumunia 1492 1,57 1,071
Słowacja 1032 1,98 1,068
Ukraina 1491 1,91 1,470
Węgry 1030 1,99 1,199
Analiza zróżnicowań odpowiedzi (poziomu odchylenia standardowego) zwala (w nawiązaniu do naszkicowanego już obrazu) dodać, że najwyższy po-ziom zróżnicowań odpowiedzi (na temat zagwarantowania przez państwo go-dziwego życia bezrobotnym) dotyczy Rosji, przy relatywnie wyższym poziomie akceptacji dla interwencji państwa (średnia odpowiedzi 2,24, dla odpowiedzi w skali 1 do 5 i najwyższym odchyleniu standardowym 1,665), Białorusi (śred-nia odpowiedzi 2,55, dla odpowiedzi w skali 1 do 5 i najwyższym odchyleniu standardowym 1,646) i Czech (średnia odpowiedzi 2,68, dla odpowiedzi w skali 1 do 5 i nieco tylko niższym odchyleniu standardowym 1,605), nieco tylko niż-szy poziom odchylenia standardowego dotyczy natomiast Polski i Ukrainy (por.
tabela 8). Posługując się analizą czynnikową, dochodzimy do nieco podobnych wniosków, choć jest tu kilka zaskakujących ustaleń. Dla wskazanej powyżej Bia-łorusi, ale także dla Mołdawii udało się wyróżnić jeden czynnik grupujący odpo-wiedzi na wszystkie pytania dotyczące modelowych oczekiwań wobec państwa, co może sugerować istnienie w świadomości badanych względnie koherentnego jednego całościowego syndromu (określiłem go jako „syndrom etatystyczny”)12.
12 Najsilniej związane są ze sobą odpowiedzi na pytania dotyczą zagwarantowania przez państwo wszystkim pracy (tym, którzy są do niej zdolni), opieki zdrowotnej i opieki nad osobami starszymi. Nie-co mniej związane są zaś przywołane powyżej pytania dotyczące zagwarantowania godziwego poziomu życia bezrobotnym i zagwarantowania opieki nad dziećmi pracującym rodzicom. Najbardziej odrębne są zaś oczekiwanie zagwarantowania domu (mieszkania) tym, których na to nie stać.
Jednak znacznie bardziej zaskakujące jest, że syndrom ów nie dotyczy tylko kra-jów, które stereotypowo uznaje się za mało urynkowione, dość podobny obraz dominacji jednego czynnika w odniesieniu do tego bloku pytań spotykamy rów-nież w przypadku Węgier.
Nieco odmiennie kształtuje się obraz odpowiedzi w przypadku wskazanych powyżej Czech, ale także Rosji i w bardzo podobnym sensie również Polski. Na podstawie materiału udało się tutaj wyróżnić dwa wyodrębniające się czynniki.
Pierwszy stanowią roszczenia wobec władzy, by gwarantowała opiekę zdrowot-ną oraz opiekę nad osobami starszymi, drugi natomiast zawiera pytania dotyczą-ce gwarantowania godziwego życia osobom bezrobotnym oraz zagwarantowania dachu nad głową (mieszkania) tym, którzy sami nie mogą pozwolić sobie na za-spokojenie tej potrzeby.
Tabela 9. Macierz rotowanych składowycha analizy czynnikowej dla bloku pytań dotyczących oczekiwań kierowanych wobec państwa – Czechy i Rosja
Oczekiwania względem państwa
Składowe
dla Czech Składowe
dla Rosji
1 2 1 2
Zapewnienie pracy 0,667 0,183 0,745 0,255
Zapewnienie opieki zdrowotnej 0,822 –0,012 0,900 0,146
Zapewnienie opieki nad
osobami starszymi 0,773 0,139 0,863 0,044
Zapewnienie godziwego życia
bezrobotnym 0,162 0,859 0,149 0,841
Zapewnienie domu 0,119 0,866 0,184 0,860
Zapewnienie opieki dzieciom
pracujących rodziców 0,665 0,183 0,612 0,372
a Rotacja osiągnęła zbieżność w 3 iteracjach. Metoda wyodrębniania czynników – głównych składowych.
Metoda rotacji – Varimax z normalizacją Kaisera.
Zapewne można strukturę wskazanych czynników potraktować jako wy-kładnię relatywnie mocno obecnej w społeczeństwach postkomunistycznych lewicowej wizji Welfare State. Można by, idąc za tym rozumowaniem, pierwszy z czynników określić jako „syndrom lewicowy” w zakres wizji roli państwa, dru-gi czynnik tworzą jednak poglądy, które zakładają jeszcze dalej idącą ingeren-cję – opiekę państwa nad obywatelami (zagwarantowanie godziwego poziomu życia osobom bezrobotnym oraz zagwarantowanie domu/mieszkania tym, któ-rych na to nie stać). Ów drugi zapewne mniej złożony zbiór przekonań możemy
określić jako sposób myślenia zbliżony do orientacji komunizującej (skrajniej-szy wariant „syndromu etatystycznego” w zakresie wizji państwa). Co ważne, wspomniane rozróżnienie da się empirycznie uchwycić (i to z różnym nasile-niem) w przypadku wskazanych powyżej Czech i Rosji, a także w jakimś zakre-sie również Polski.
Niezależnie jednak, jak zinterpretujemy i nazwiemy etatyzm społeczeństw Europy Środkowej i Wschodniej, interesujące są obserwacje rozdzielenia oby-dwu, przy nieporównywalnej sile każdego (co zapewne pokrywa się z granicami rozpowszechnienia określonych poglądów). Ta ostania tendencja do wydziela-nia odrębnych orientacji dostrzegalna jest w grupie państw, które jednocześnie charakteryzuje postrzeganie większego znaczenia rynku i zapewne wyższy po-ziom akceptacji dla nierówności społecznych. Co warto podkreślić, pozytywny (dodatni) związek pomiędzy stosowanym przeze mnie syntetycznym wskaźni-kiem posiadania a odpowiedziami na pytanie o potrzebę zagwarantowania go-dziwego poziomu życia bezrobotnym (które może mieć znacznie wskaźnikowe) istnieje, choć jest relatywnie słaby i pojawia się w przypadku Polski, Czech, Wę-gier oraz Rosji, ale nie da się go uchwycić np. w odniesieniu do Estonii, Litwy, ale także Białorusi, Mołdawii czy Ukrainy. Gdyby pokusić się o interpretację (po-wtórzmy, że związek jest słaby), to istotna różnica stanowisk pojawiałaby się wraz z rosnącą artykulacją zróżnicowanych pozycji społecznych, jest więc w ja-kiejś mierze miarą urynkowienia relacji społecznych (choć wadą tego rozumo-wania jest milczące założenie liniowości zmian). Urynkowienie to jednak raczej nie należy bezpośrednio wiązać z wizją rozpowszechnienia merytokratycznych relacji czy przesłankami relatywnego otwarcia struktur społecznych w krajach regionu. Takie wnioskowanie byłoby, moim zdaniem, i zbyt optymistyczne, i nie-uzasadnione.
Wartościowe wydaje się w tym miejscu zadanie pytania, jak obecność wska-zanych punktów widzenia da się obserwować na tle struktury społecznej, oczy-wiście w przypadku tych krajów, w których zróżnicowanie postaw w zakresie aktywnej roli państwa można w ogóle obserwować. Do ilustracji niech posłuży przykład Słowacji, gdzie pozytywny związek pomiędzy pozycją w miejscu pracy respondenta a odpowiedziami na pytanie o potrzebę aktywnej polityki państwa wobec bezrobotnych (pytanie dotyczące potrzeby zapewnienia godziwego stan-dardu życia osobom bezrobotnym) jest największy, choć trzeba przyznać, że i tak bardzo mały13.
13 Eta osiągnęła najwyższy poziom (dla poglądów na temat aktywnej roli państwa jako zmiennej zależnej) – 0,155.
Tabela 10. Pozycja w miejscu pracy a deklaracja co do potrzeby zapewnienia godziwego po-ziomu życia przez państwo osobom bezrobotnym – Słowacja
Kategoria
Obowiązkiem państwa jest zapewnienie godziwego standardu życia bezrobotnym
pracodawca 86,0 2,0 0,0 100,0
pracujący na własny
rachunek 72,8 26,1 1,1 100,0
kierownik wyższe-go lub średniewyższe-go
szczebla 69,1 26,4 4,5 100,0
kierownik niższego
szczebla, brygadzista 73,3 26,8 0,0 100,0
pracownik
szeregowy 83,6 15,1 1,3 100,0
Interpretacja danych pozwala tutaj na co najmniej dwa wnioski. Nie da się obronić hipotezy, że stosunek do aktywnej roli państwa w większym stopniu wa-runkowany jest przez pozycję społeczną. Co zapewne oznacza osłabienie adekwat-ności klasowej wizji struktury społecznej Słowacji, gdzie poszczególne wertykal-ne segmenty struktury społeczwertykal-nej dzieli odrębna wizja roli państwa (co mogłoby być również interpretowane jako przesłanka nasilenia kon�liktu klasowego). Co jednak warto dostrzec, różnica stanowisk (jeżeli uznamy, że można jednak o niej mówić) jest zdecydowanie bardziej widoczna w środkowych segmentach struk-tury społecznej, a także na najniższym pozycjach, które w analizowanym przy-kładzie obrazuje najliczniejszy w miejscu pracy status – pracownika. Jeżeli zatem zróżnicowania w wizji roli państwa wobec własnych obywateli nie dają się łatwo interpretować jako klasowe, to zapewne można wyróżnić inny zestaw korelatów, które przybliżą nas do wyjaśnienia ujawnionych tutaj zróżnicowań. Problem za-tem jest głębszy (i ciekawszy). W moim przekonaniu, należy go również rozważać w kontekście dynamiki zjawiska emigracji. Zapewne również, wniosek ten można ostrożnie uogólnić na większą grupę krajów postkomunistycznych.
Podsumowując ten wątek, nie jest, moim zdaniem, zaskoczeniem (biorąc pod uwagę nie tak odległe doświadczenia realnego socjalizmu), że dominuje wy-raźne przekonanie o licznych obowiązkach państwa wobec własnych obywateli.
Co więcej, na podstawie tego bloku odpowiedzi można uznać, że to właśnie wi-zja aktywnej roli państwa jest modelem, który mieszkańcy Europy Środkowej i Wschodniej są skłonni w największym stopniu akceptować. Nie jest to jednak akceptacja bez wyjątków i w wielu przypadkach nie do końca konsekwentna.
Wypada w tym miejscu zadać pytanie o granicę akceptowanej ingerencji pań-stwa w życie obywateli. Różnice owe można analizować na podstawie wyników przywołanej analizy czynnikowej. Jak sądzę, równie dobrze ilustrują je również przywołane odmienne liczebności deklaracji pozytywnych, dotyczących ochrony zdrowia i opieki nad osobami starszymi a zagadnieniami przypisanymi regulacji rynku pracy. Tu zmieniło się zapewne najwięcej. Choć nie tak wiele, by wska-zać, że (ze względu na wcześniej przywołany „wspólny historyczny rodowód”), modelowa rola państwa uległa, na przestrzeni 20 lat, w świadomości badanych, radykalnej reorientacji. Co szczególnie ciekawe, przedstawione różnice mają się często nijak (lub mało) do zaawansowania procesów urynkowienia, jakie stereo-typowo interpretujemy na podstawie kliszy szybkości i głębokości urynkowienia czy otwarcia gospodarek (według tego kryterium zarówno Polska, jak i Czechy oraz Węgry powinny się wyraźnie różnić). Wskazuje to, w jakimś przynajmniej zakresie, na nieadekwatność kontekstu modernizacyjnego do opisu zmian postaw, jakie obserwujemy w badaniach opinii publicznej poszczególnych społeczeństw.
Kluczem, jak sądzę, do interpretacji proporcji odpowiedzi i dystrybucji sa-mych postaw, powinno być (po raz kolejny) odniesienie się do szczegółowych strategii stosowanych przez państwa w odniesieniu do regulacji rynku pracy w zakresie procesu tranzycji i problemu statusu samych nierówności społecz-nych (np. kwestii rozpowszechnienia merytokratyczspołecz-nych mechanizmów w za-kresie rynku pracy), wymagałoby to jednak znacznie głębszej, bardziej szczegó-łowej analizy. Ważne jest jednak wskazanie na potencjalny wpływ co najmniej dwóch czynników materialno-kulturowo-społecznych, których oddziaływanie można pośrednio rejestrować:
1. Z jednej strony dużych „zinternalizowanych” zróżnicowań (rozwarstwie-nia) w ramach samych społeczeństw (zapewne również relatywnie wysokiego poziomu bezrobocia), składających się na uogólnioną polaryzację percepcji, a za-pewne, w nieco dłuższej perspektywie również i postaw społecznych. Można, moim zdaniem, wiązać ten proces ze zjawiskiem narodzin nowego typu stosun-ków klasowych (opartych nie tyle na poziomie dochodów, co np. na rozpowszech-nieniu i klasowości ryzyka utraty pracy) lub używając nieco innego języka: na polaryzującej dynamice narodzin „nowej klasy średniej” w regionie.
2. Z drugiej zaś strony, czasami niedocenianej kwestii rozpowszechnionego ideologicznego obrazu relacji państwo – gospodarka, w ramach którego np. w re-latywnie egalitarnym (na podstawie współczynnika Giniego) społeczeństwie czeskim rozpowszechnione mogą być poglądy podważające poważniejszą rolę państwa w usuwaniu napięć występujących na rynku pracy14.
14 Przywołany passus Czech wydaje się na tle innych krajów regionu relatywnie szczególny, może jednak, w moim przekonaniu, służyć za interpretacyjne odniesienie zarówno do przykładu Polski, jak i innych wybranych krajów regionu.