W tej części pracy zostaną przedstawione wyniki analiz dotyczące postaw mło-dzieży wobec demokracji, Unii Europejskiej, sfery polityki oraz zaufania rozu-mianego jako wskaźnik poziomu integracji społecznej. Wszystkie te wymiary po-staw będą porównane w pierwszej kolejności wśród młodych ludzi z badanych krajów, a następnie z opiniami reprezentantów dorosłej części społeczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej.
W socjologicznych pracach podejmujących problematykę postaw młodzieży wobec demokracji jest wiele sposobów operacjonalizacji tego zagadnienia. Poja-wiają się zarówno podejścia jakościowe, jak i ilościowe (Kiciński, 2001; Grabow-ska, 1998). Trudno wskazać taki sposób operacjonalizacji tego zagadnienia, któ-ry byłby idealnym rozwiązaniem w badaniu zakresu semantycznego tego pojęcia
cd. tab. 4
wśród młodzieży. W prezentowanych badaniach nierówności pojawiło się kilka wskaźników traktujących demokrację jako rywalizację partii politycznych, sys-tem potęgujący dystans pomiędzy bogatymi a biednymi czy sposób rozwiązywa-nia kon�liktów społecznych. To ostatnie ujęcie wydaje się najbardziej adekwatne do badania postaw wobec demokracji wśród młodych ludzi.
Tabela 5. Skala poparcia dla idei demokracji wśród młodzieży7 Kraj
Porównanie opinii na temat standardu życia respondenta z przeciętnym standardem życia w kraju
N średnia ranga kwartyle
25 50 75
Polska 285 1605,4 3 4 4
Litwa 206 1546,7 3 4 4
Czechy 82 1524,1 3 4 4
Słowacja 216 1434,5 3 4 4
Mołdawia 188 1410,9 3 4 4
Estonia 248 1367,0 3 4 4
Węgry 138 1364,1 3 4 4
Białoruś 219 1349,9 3 4 4
Łotwa 187 1346,5 3 4 4
Bułgaria 97 1325,3 3 4 4
Ukraina 224 1310,6 3 3 4
Rumunia 220 1260,7 3 3 4
Rosja 445 1227,0 3 3 4
Ogółem 2755
Dla młodzieży z krajów Europy Środkowej demokracja jest systemem, który gwarantuje pozytywne przezwyciężenie napięć społecznych. Biorąc pod uwa-gę wyniki polskich badań nad postawami młodzieży wobec demokracji, można stwierdzić, że prawdopodobnie ich rówieśnicy z takich krajów, jak: Litwa, Czechy, Słowacja i Mołdawia, traktują demokrację jako pewnego rodzaju narzędzie wyko-rzystywane w codziennym funkcjonowaniu społeczeństwa. Nie jest to dla nich po-jęcie, które wyzwala społeczną energię mas w służbie ważnej dla ogółu sprawy. Ta-kie pojęcia określił S. Ossowski terminem „kerygmatyczne” (Kiciński, 2001: 150).
7 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic H. Kruskala-Wallisa.
Klasy�ikacja krajów została przedstawiona z wykorzystaniem średnich rang. Uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. W pytaniu ankietowym zastosowany był wskaźnik, w któ-rym 1 punkt uzyskała odpowiedź orzekająca o zdecydowanym braku zgody do 5 punktów przyzna-wanych dla odpowiedzi wyrażającej zdecydowaną aprobatę dla tego twierdzenia.
Biorąc pod uwagę rozkład odpowiedzi respondentów na pytanie o znacze-nie demokracji w rozwiązywaniu kon�liktów społecznych, można w zasadzie stwierdzić, że jest ona negatywnie postrzegana przez młodzież w Rosji, Rumu-nii, Ukrainie oraz Bułgarii. Prawdopodobnie dla tej grupy młodych ludzi odda-nie decyzji władzy w sprawie sposobu rozwiązywania kwestii społecznych jest najbardziej efektywnym sposobem zapobiegania sytuacjom kon�liktowym. Tego rodzaju negatywne postawy wobec demokracji odnotowano również w swobod-nych wypowiedziach części młodych Polaków (Kiciński, 2001: 152). Biorąc pod uwagę ścieżki socjalizacji młodego pokolenia, należy przyjrzeć się ewentualnym kierunkom zmian w postrzeganiu demokracji pomiędzy młodymi a dorosłymi członkami badanych społeczeństw.
Tabela 6. Młodzież a dorośli – skala poparcia dla idei demokracji8
Kraj Kategoria
8 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic U Manna-Whitneya.
W przypadku krajów oznaczonych gwiazdką uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01.
1 2 3 4 5 demokra-cji. Wśród mieszkańców pozostałych krajów różnice świadczą o bardziej pozy-tywnym nastawieniu młodzieży do demokracji. Można zatem przypuszczać, że w krajach tych wraz ze zmianą generacji będzie pojawiać się bardziej pozytywne nastawienie do demokracji rozumianej nie jako abstrakcyjne pojęcie, lecz sposób rozwiązywania kon�liktów społecznych.
Jedną z form wpływających na uczestnictwo w życiu społeczno-gospodar-czym kraju jest opinia na temat roli instytucji Unii Europejskiej w rozwiązywa-niu problemów ważnych dla społeczeństwa. Młodzież uczestnicząca w badarozwiązywa-niu z Polski, Estonii, Mołdawii oraz Litwy deklarowała pozytywną postawę wobec instytucji Unii Europejskiej. Najmniej pozytywnie w tej kwestii wypowiadali się młodzi Rosjanie, Węgrzy, Łotysze i Bułgarzy.
Z badań nad Polską młodzieżą realizowanych przed wejściem do Unii Euro-pejskiej wynikało, że młodzi ludzie oczekują od instytucji europejskich korzyści ekonomicznych, stabilizacji systemu politycznego w kraju oraz rozwoju
cywili-cd. tab. 6
Tabela 7. Postawy młodzieży wobec instytucji Unii Europejskiej9
Kraj
(1) Instytucje europejskie pomagają i wspierają nasz kraj vs.
(2) Instytucje europejskie wtrącają się w nasze sprawy i wykorzystują nasze trudności dla własnej korzyści
N średnia ranga kwartyle
25 50 75
Polska 285 994,8 1 2 3
Estonia 248 1116,6 2 2 3
Mołdawia 188 1125,4 1 2 3
Litwa 206 1146,1 1 2 3
Rumunia 220 1256,9 2 2 3
Słowacja 216 1269,1 2 3 3
Czechy 82 1416,0 2 3 3
Białoruś 219 1505,0 2 3 3
Ukraina 224 1558,5 2 3 4
Bułgaria 97 1571,6 2 3 4
Łotwa 187 1616,1 2 3 4
Węgry 138 1646,2 2 3 4
Rosja 445 1709,8 2 3 4
Ogółem 2755
zacyjnego związanego z otwarciem Polski na świat (Kiciński, 2001: 200; Jawo-rowska, 2006: 150). Obawy młodzieży w sferze ekonomicznej dotyczyły sytuacji rolnictwa, a w kontekście politycznym ograniczenia suwerenności kraju. Wynik uzyskany w badaniach EUREQUAL pozwala stwierdzić, że integracja z Unią Eu-ropejską spełniła oczekiwania młodych Polaków i jednocześnie rozwiała obawy w zakresie niebezpieczeństwa utraty narodowej tożsamości. Negatywny obraz instytucji Unii Europejskiej wystąpił w opiniach młodzieży z takich krajów, jak:
Rosja, Węgry, Łotwa, Bułgaria, Ukraina i Białoruś. Na uwagę zasługuje miejsce Wę-gier w grupie państw negatywnie opiniujących instytucje Unii Europejskiej. Praw-dopodobnie jest to spowodowane naciskami Unii Europejskiej na uregulowanie przez Węgrów kwestii romskiej. Publiczna debata na ten temat obecna w życiu politycznym w tym kraju może w pewnej mierze wpływać na opinie młodych Wę-grów. Jednak należy podkreślić, że we wszystkich krajach, w których realizowano
9 Dla celów obliczeniowych zastosowano nieparametryczny test różnic H. Kruskala-Wallisa.
Klasy�ikacja krajów została przedstawiona z wykorzystaniem średnich rang. Uzyskano istotność statystyczną różnic na poziomie p < 0,01. W pytaniu ankietowym zastosowany był wskaźnik, w któ-rym 1 punkt uzyskała odpowiedź orzekająca o zgodzie z pierwszym twierdzeniem do 5 punktów przyznawanych dla odpowiedzi wyrażającej aprobatę dla drugiego twierdzenia.