Z przedstawionych do tej pory analiz czytelnik mógłby wyciągnąć wniosek, że proces transformacji ustrojowej i gospodarczej sięgnął w krajach Europy Środ-kowej i Wschodniej na tyle głęboko, że swoim zasięgiem objął także sferę men-talności. To właśnie przemiany świadomościowo-kulturowe były przez socjo-logów wskazywane jako pięta Achillesa procesów przemian (por. Dahrendorf 1993; Ziółkowski 2000) – o ile bowiem modernizacja w wymiarze prawnym czy instytucjonalnym może dokonać się bardzo szybko, o tyle zmiana społecznej mentalności wymaga czasu. Czy zatem fakt, że w większości z badanych krajów mit American Dream był tak powszechnie akceptowany, może świadczyć o tym, że społeczeństwa te przejęły już zachodnie (zwłaszcza amerykańskie) wartości i wzorce? Spróbuję odpowiedzieć na to pytanie, analizując, czy poparcie dla
am-bicji, zdolności i ciężkiej pracy idzie w parze z innymi wartościami i wzorcami, charakterystycznymi dla Stanów Zjednoczonych, a więc poparcia dla demokracji, wolności słowa i kapitalizmu.
Demokracja. Korelacja między postawami wobec idei demokracji (por.
M. Kokociński Metodologiczne… w tym tomie) a poparciem dla skali American Dream jest istotna statystycznie, jednak bardzo słaba (r = 0,08, p = 0,01). Wy-nik ten może być pewnym zaskoczeniem – oczekiwalibyśmy bowiem, że zwią-zek między tymi zmiennymi będzie silniejszy, zakładając że w świadomości badanych przywiązanie do „amerykańskiego snu” będzie się sytuować blisko poparcia dla demokracji, jako wartości kluczowej dla mieszkańców Stanów Zjednoczonych. Mniej zaskakujące było natomiast to, że osoby, które wyżej ce-niły nieformalne znajomości w osiąganiu sukcesu (skala rodzinno-towarzyskie koligacje), słabiej popierały demokrację (choć korelacje ponownie są bardzo słabe r = –0,05, p = 0,01). Tendencja do tego, by tym wyżej oceniać demokra-cję, im mocniej wierzy się w indywidualne sprawstwo, rysuje się nieco silniej w takich krajach, jak Słowacja, Czechy, Litwa, Mołdawia, Estonia czy Polska.
Ciekawe jednak, że w Bułgarii, Rumunii, na Łotwie i na Węgrzech taka zależ-ność wcale nie występuje. Współczynniki korelacji w poszczególnych krajach pokazuje wykres 11.
Wykres 11. Współczynniki korelacji między skalą poparcia dla idei demokracji a skalą Ame-rican Dream
Cenzura. To, że poparcie dla mitu American Dream nie idzie w parze z ak-ceptacją amerykańskich wartości, a demokracja i wolność słowa nie przeniknęły jeszcze głęboko do świadomości mieszkańców Europy Środkowej i Wschodniej,
0,121 dla idei demokracji a skalą American Dream
0,069 0,071
0,074
0,060 0,080 0,100 0,120 0,140 0,160 0,180 0,200 0,220
Ukraina Rosja Białoruś
W s p ó ł c z y n n i k k o r e l a c j i e
widać, gdy weźmiemy pod uwagę odpowiedzi na pytanie o cenzurę. Okazuje się, że ogółem im wyżej respondenci cenili indywidualny aktywizm w osiąganiu sukcesu, tym silniej opowiadali się również za cenzurą, choć zależność ta – trzeba przyznać – była bardzo słaba (r = 0,059, p = 0,01). W krajach, takich jak Rumunia, Rosja, Mołdawia i Białoruś tendencja ta zaznaczała się nieco wyraź-niej (wyniki r pomiędzy 0,1 a 0,17), choć wciąż słabo. Nawet tak słabe korelacje uzmysławiają jednak, jak selektywne jest przejmowanie zachodnich wzorców i do zinternalizowania jakich – pozornie przynajmniej – sprzecznych wartości prowadzi.
Kapitalizm. Porównajmy wreszcie, jak ocena ważności ciężkiej pracy, zdol-ności i ambicji wpływa na poparcie dla idei kapitalizmu. Także i tu zauważyć moż-na, że wyższe poparcie dla skali American Dream koreluje (choć znowu bardzo słabo) z wyższym poparciem dla idei wolnego rynku (r = 0,07) i z przekonaniem, że wolny rynek wywiera pozytywny wpływ na poziom życia (r = 0,05), za to wyż-sze oceny na skali rodzinno-towarzyskich koligacji idą w parze (jednak ponow-nie – bardzo słabo) z niższymi ocenami kapitalizmu (r = –0,07 i odpowiednio r = –0,03). Na poziomie poszczególnych krajów warto odnotować, że wiara w in-dywidualny aktywizm nie wiązała się z poparciem dla idei kapitalizmu w Bułga-rii i Rumunii, na Węgrzech, Białorusi i Ukrainie (zwróćmy uwagę, że w BułgaBułga-rii, Rumunii i na Węgrzech brak zależności zaobserwowano także w przypadku ze-stawienia ze skalą demokracji). Wartości korelacji dla innych krajów przedstawia wykres 12 (ponownie na pierwszych miejscach znalazła się Słowacja i Czechy).
Wykres 12. Współczynniki korelacji między skalą akceptacji idei wolnego rynku a skalą Ame-rican Dream idei wolnego rynku a skalą American Dream
0,070
Jeszcze bardziej różnice uwidoczniły się, gdy w poszczególnych państwach pytano o pozytywny wpływ kapitalizmu na poziom życia (wykres 13). Tym razem, paradoksalnie, na Łotwie zaobserwowano nawet bardzo słabą, ale ne-gatywną zależność (im większą rolę przypisywano skali indywidualnego akty-wizmu, tym bardziej negatywnie oceniano wpływ wolnego rynku na poziom życia). Kolejny raz ujawniają się zatem pewne sprzeczności i niespójności w przyswajaniu wzorców zachodnich.
Wykres 13. Współczynniki korelacji między skalą pozytywnej oceny wpływu wolnego rynku na poziom życia a skalą American Dream
Przeprowadzone obliczenia pokazują, że akceptacja amerykańskiego mitu osiągania sukcesu w społeczeństwach Europy Środkowej i Wschodniej nie idzie w równym tempie z akceptacją bardziej fundamentalnych i trudniejszych do za-akceptowania, bo wymagających bardziej radykalnych zmian światopoglądu idei, takich jak demokracja czy kapitalizm. Problemem jest stopień zharmonizowania między przyswajaniem poszczególnych rodzajów wzorów. Warto podkreślić, że w tej sytuacji Czechy urastają na swoistego „prymusa transformacji” (do podobnych wniosków dochodzą też F. Schmidt i P. Pluciński, L. Majka – por. ich teksty w tym tomie). Wysoki stopień poparcia dla mitu American Dream (śred-nia 3,92) stosunkowo najbardziej harmonijnie wśród badanych krajów Europy Środkowej i Wschodniej Czesi łączą bowiem z poparciem dla demokracji i kapi-talizmu. Ciekawym przypadkiem jest natomiast Słowacja – choć na skali Ame-rican Dream uzyskała średnią tylko 3,62 (przypomnijmy, że był to jeden z nie-licznych krajów, w których skala nieformalnych więzi jako czynników sukcesu
0,093
0,140 0,164
0,197
Polska Estonia Słowacja Czechy
Kr aj e
Współczynnik korelacji między skalą pozytywnej oceny wpływu wolnego rynku na poziom życia a skalą American Dream
-0,086
0,093
-0,1 -0,08 -0,06 -0,04 -0,02 0 0,02 0,04 0,06 0,08 0,1 0,12 0,14 0,16 0,18 0,2 Łotwa
Bułagria
W s p ó ł c z y n n i k k o r e l a c j i
znalazła się na pierwszym miejscu – por. wykres 1), to jednak ci, którzy wysoko cenili indywidualną aktywność, byli dość konsekwentni w przejmowaniu innych zachodnich wzorców. Z kolei w krajach, takich jak: Bułgaria, Rumunia, Ukraina i Węgry ponadprzeciętne wyniki na skali American Dream (por. wykres 1) nie mają zupełnie przełożenia na poparcie bardziej fundamentalnych idei, takich jak demokracja czy kapitalizm22.