je Europy Środkowej i Wschodniej traktowane są jako „nowa” Europa, co wię-cej w kontekście integracji europejskiej (Unii Europejskiej) mówi się o Europie
„dwóch prędkości”. Odmienne jest również podejście do tożsamości w Europie Zachodniej oraz Środkowej. Tożsamość środkowoeuropejska była przez prawie 50 lat wyrazem sprzeciwu wobec radzieckiej dominacji w tej części kontynentu.
Ten region charakteryzuje się raczej etnicznym poczuciem tożsamości niż poli-tycznym, które dominuje w Europie Zachodniej (Pawlak, 2008). Obecność tych cech może stanowić podstawę określenia przynależności poszczególnych krajów europejskich do Europy Zachodniej, Wschodniej czy Środkowej.
Poniżej prezentujemy propozycję interpretacji wybranych kwestii związa-nych z etnicznością1 na podstawie badań przeprowadzonych w 2007 roku w wy-branych 13 krajach europejskich.
Zróżnicowanie etniczne krajów Europy Środkowej i Wschodniej z pewnością nie jest podstawową przyczyną nierówności społecznych. Biorąc pod uwagę et-niczną homogeniczność większości krajów omawianego regionu, czynnik ten na ogół nie ma kluczowego znaczenia. Są jednak kraje, gdzie owa homogeniczność nie jest tak silna lub w których czynniki geopolityczne i historyczne powodują, że nawet niewielkie zróżnicowanie etniczne bądź groźba wzmocnienia pozycji mniejszości etnicznej może stanowić istotny problem. Jako mieszkańcy Europy Środkowej i Wschodniej nie różnimy się od siebie �izycznie, mówimy zbliżonymi językami (z wyjątkiem języka węgierskiego i estońskiego należących do grupy języków ugro�ińskich) i żyjemy w kręgu kultury chrześcijańskiej, a jednak silne poczucie odrębności od najbliższych sąsiadów powoduje, że także na mniejszo-ści zamieszkujące określone kraje patrzymy przez pryzmat relacji „swój – obcy”.
Półwieczna zależność od Związku Radzieckiego i próby wykorzenienia etnicz-ności ze świadomości społecznej spowodowały, że w momecie przemian ustro-jowych owa etniczność zyskała na znaczeniu jako symbol niezależności. Z tego też powodu niektóre teorie społeczne tłumaczące relacje etniczne lub ewolucję zjawiska etniczności w Europie Zachodniej, na Wschodzie Europy nie znajdują odzwierciedlenia.
Nierówności etniczne rozpatrywane są jako zasadniczy element relacji mię-dzygrupowych. Pomimo znaczenia nierówności etnicznych, wiedza na temat ich dynamiki, zarówno teoretyczna, jak i empiryczna, jest skromna. W literaturze możemy znaleźć trzy alternatywne podejścia do etnicznych i rasowych nierów-ności mówiące o słabnących nierównierów-nościach, rosnących nierównierów-nościach oraz stabilizujących się nierównościach. Różne procesy modernizacyjne, szczególnie industrializacja oraz wprowadzenie państwa opiekuńczego, przyniosły nie
tyl-1 W swoich rozważaniach przyjmujemy bez większych zastrzeżeń etnologiczną de�inicję niczności, która w ogólnym zarysie określa „(...) podstawową właściwość jakiejkolwiek jednostki et-nicznej, decydującą o istotnych różnicach międzyetnicznych, przejawiających się poprzez kompleks historycznie ukształtowanych cech społeczno-kulturowych (...)” (Posern-Zieliński, 1987: 79).
ko większą równość społeczną, ale także pośrednio, większą równość etniczną (Smoha, Peres, 1980: 165-166). Model ten dobrze sprawdza się przy opisywaniu społeczeństw Europy Zachodniej, w której kraje demokratyczne od dziesiątków lat praktykowały kapitalizm, przyczyniając się tym samym do powstania grupy zamożnych obywateli, którzy budowali dostatek tych państw. Dzięki temu można było realizować model państwa opiekuńczego jako formę swoistej redystrybucji dóbr.
Według wielu makrosocjologicznych teorii nierówności etnicznych typ spo-łeczeństwa kształtuje strukturę etnicznych relacji. Inaczej mówiąc, gdy społe-czeństwo podlega transformacji, także te relacje ulegają zmianie. Na charakter relacji etnicznych wpływ mają również inne czynniki, takie jak: odsetek mniej-szości etnicznych w stosunku do grupy dominującej, natura spotkania (migracje czy podbój) oraz charakter władzy (np. polityczna, ekonomiczna). Model
straty-�ikacji etnicznej, zaproponowany przez Ch. Hirschmana, to w zasadzie mierze-nie mierze-nierówności społeczno-ekonomicznych poziomem dochodów, wykształcenia oraz kategorią zawodu. Z tej perspektywy nierówności etniczne interpretowane są jako wskaźniki dyskryminacji – umieszczania członków grup upośledzonych na pewnych pozycjach według ich cech przypisanych – rasy bądź przynależno-ści do grupy etnicznej (Hirschman, 1980: 2-4). Podobnie klasyczna teoria socjo-logiczna proponuje wyjaśnianie nierówności etnicznych modelem asymilacji, który zakłada, że cechy charakterystyczne społeczeństwa nowoczesnego: indu-strializacja, instytucje demokratyczne oraz rynek pracy oparty na konkurencji spowodowały stopniowe zmniejszenie znaczenia cech przypisanych, takich jak rasa i grupa etniczna w zróżnicowaniu społecznym (Hirschman, Lee, 2005: 109).
Także ta teoria opisuje w głównej mierze kraje Europy Zachodniej, w której pro-ces industrializacji i rozwój instytucji demokratycznych trwają od dawna. Euro-pa Środkowa i Wschodnia natomiast jest na początku tego procesu. Przemiany gospodarcze związane z upadkiem niewydolnej gospodarki socjalistycznej spo-wodowały, że całe rzesze obywateli znalazły się w trudnej sytuacji materialnej.
Trudności ekonomiczne są czynnikiem, który nie sprzyja asymilacji. W takiej sy-tuacji grupy imigranckie i mniejszości rodzime są postrzegane jako konkuren-cja. W badaniach nierówności etnicznych bierze się najczęściej pod uwagę takie zmienne, jak: dobra ekonomiczne (dochód, własność, wydatki), edukację, zawód, dostęp do władzy (np. politycznej, ekonomicznej) oraz różne specy�iczne wskaź-niki nierówności etnicznych. Konsekwencją jest zatem zmierzenie i interpretacja socjoekonomicznych nierówności etnicznych.
W niniejszym artykule nacisk został położony nie tyle na badanie sytuacji społeczno-ekonomicznej mniejszości etnicznych w porównaniu z dominującą grupą etniczną, co na określenie czynników generujących nierówności etnicz-ne w całym badanym regionie. Należy dodać, że na postrzeganie nierówności społecznych wpływ ma wiele różnych czynników, m.in. sytuacja �inansowa, płeć,
wiek, wykształcenie, jednakże przedmiotem analiz, w tym tekście, jest związek pomiędzy etnicznością (przynależnością etniczną, homogenicznością etniczną) a postrzeganiem i występowaniem nierówności społecznych na tle etnicznym w badanych krajach. Pytając o związek pomiędzy homogenicznością etniczną a nierównościami społecznymi na tle etnicznym, interesujące są, przede wszyst-kim, kwestie, czy w krajach homogenicznych etnicznie istnieją nierówności spo-łeczne na tle etnicznym, tzn. mniejszości etniczne znajdują się w gorszej sytuacji społeczno-ekonomicznej, mają mniejszą szansę na osiągniecie sukcesu życiowe-go (w jakim stopniu przynależność etniczna na to wpływa), ale także pytania o takie czynniki generujące nierówności etniczne, jak postawa wobec równego traktowania przez państwo wszystkich bez względu na narodowość oraz po-strzeganie innych grup etnicznych (mierzone oceną własnego podobieństwa do różnych grup).
Kraje Europy Środkowej i Wschodniej wyróżnia wyraźnie wysoki poziom homogeniczności etnicznej. Przykładem mogą być kraje Europy Środkowej, w których „przestrzeń (…) coraz bardziej się homogenizuje, zwłaszcza pod względem narodowościowym. Przed II wojną światową Czechosłowacja i Pol-ska były państwami z największym udziałem mniejszości narodowych w Eu-ropie. Dziś Czechy i Polska znajdują się na przeciwnym końcu – lub począt-ku, jak kto woli – tej tabeli. Podobno tylko Islandia jest etnicznie „czystsza”.
(…) W naszych państwach stale przeważa etniczne rozumienie pojęcia naród w odróżnieniu od jego rozumienia politycznego, które upowszechniło się na Zachodzie” (Pithart, 2005). Także region Europy Wschodniej charakteryzuje się wysokim stopniem jednorodności etnicznej. Interesującym przypadkiem jest Rosja, w której mimo iż dominująca grupa etniczna stanowi ok. 80% spo-łeczeństwa, jest swoistą mozaiką wieloetniczną (wśród mniejszości etnicznych Rosji są m.in. Tatarzy, Ukraińcy, Baszkirzy, Czuwasze, Ormianie, Mordwini, Ose-tyńcy). Pomimo wieloletniej przynależności do Związku Radzieckiego również byłe republiki są, w mniejszym bądź większym stopniu, podobne pod wzglę-dem struktury etnicznej do reszty krajów badanego regionu, na co wpływ mia-ły m.in. emigracja Rosjan do ojczyzny oraz procesy wynarodowienia (np. ukra-inizacja). Homogeniczność etniczna danego państwa jest przez nas rozumiana jako deklaracja przynależności większości obywateli do określonej grupy et-nicznej/narodowej2. Na podstawie uzyskanych danych stopień homogeniczno-ści przedstawia tabela 1.
2 W wielu przypadkach, także na gruncie europejskim, utożsamianie grupy etnicznej z grupą narodową jest niesłuszne. Zazwyczaj – choć w literaturze przedmiotu nie istnieje ostateczny w tej sprawie konsensus – grupy narodowe, to te grupy etniczne, które mają własne państwo lub przy-najmniej a�irmują dążenia państwotwórcze. Jak zauważa Mucha: „(...) Grupy narodowe będą więc grupami etnicznymi, ale niekoniecznie na odwrót (...)” (Mucha: 2005:16).
Tabela 1. Przynależność etniczna respondenta według krajów N Przynależność etniczna respondenta
do dominującej grupy etnicznej [%]
Przynależność do dominującej grupy etnicznej wg danych CIA1
[%]
Białoruś 81,6 81,2
Bułgaria 87,4 83,9
Czechy 81,4 90,4
Estonia 68,3 67,9
Litwa 88,3 83,4
Łotwa 59,6 57,7
Mołdawia 74,5 78,2
Polska 99,3 96,7
Rosja 90,0 79,8
Rumunia 91,6 89,5
Słowacja 92,2 85,8
Ukraina 76,1 77,8
Węgry 96,8 92,3
Dla porównania w prawej kolumnie tabeli zostały umieszczone porównywalne twarde dane dotyczące struktury etnicznej badanych krajów. Można zauważyć dysproporcje wyników w niektórych przypadkach. Najbardziej znaczące różnice dotyczą dwóch krajów Rosji (90% do 80%) oraz Słowacji (92% do 86%) – w ba-daniach EUREQUAL wzięło udział więcej respondentów należących do domi-nującej grupy etnicznej. Podsumowując wyniki, większość krajów omawianego regionu charakteryzuje się jednorodnością etniczną – powyżej 80% responden-tów deklaruje przynależność do dominującej grupy etnicznej. Czynniki, które ukształtowały taki homogeniczny etnicznie obraz krajów Europy Środkowej i Wschodniej są naturalnie różnorodne. Do najbardziej typowych należą te, które odzwierciedlają wydarzenia historyczne i ich implikacje we współczesnej rze-czywistości. Na przykład stopień homogeniczności Ukrainy jest w dużym stopniu wynikiem rozpoczętej na dużą skalę w latach 50. ubiegłego wieku „ukrainizacji”
licznych grup etnicznych zamieszkujących Ukrainę. Do takich grup należą między innymi Rusini (Michna, 2004: 35). Z kolei Polska jest niemal jednorodna etnicz-nie – ponad 96% mieszkańców deklaruje przynależność do dominującej grupy etnicznej (najwyższy stopień homogeniczności etnicznej w badanym regionie).
Jest to konsekwencją zmiany granic po II wojnie światowej oraz związanymi z nią wymuszonymi migracjami. Poza tym Polska dotychczas nie była interesują-cym krajem do osiedlenia z punktu widzenia obcokrajowców. Niezwykle cieka-wie wygląda także kwestia homogeniczności w przypadku Białorusi. Wskaźnik homogeniczności wynosi tu (81,6%), dla porównania w latach 1926, 1959, 1970
i 1999 wynosił odpowiednio 80,6%, 81%, 80% i 81% (Mironowicz i in., 2005:
56-144)3. Biorąc pod uwagę fakt, że zarówno terytorialnie, jak i ludnościowo, Białoruś sprzed wojny i w okresie powojennym różni się wyraźnie, to deklaracja przynależności etnicznej pozostaje w zasadzie na tym samym, wysokim pozio-mie. Jest to tym ciekawsze, że w momencie uzyskania niezależności w 1991 roku naród białoruski był o krok od utraty tożsamości narodowej (Eberhardt, 1994:
8-9) przejawiającej się między innymi w zaniku języka białoruskiego. W przy-padku Białorusi można zaryzykować tezę, że deklaracja przynależności narodo-wości jest utożsamiana ze wspólnotą terytorialną i obywatelstwem. Do krajów o najniższym stopniu homogeniczności zaliczyć można Łotwę (59,6%) i Estonię (68,3%). Warto jednak zauważyć, że w obu przypadkach ok. 30% mieszkańców stanowią Rosjanie, co jest konsekwencją wieloletniej przynależności do Związ-ku Radzieckiego. Masowy napływ imigrantów rosyjskich na tereny Łotwy miał miejsce po II wojnie światowej, ustalając w ten sposób strukturę etniczną kraju.
Natomiast zmiany narodowościowe w Estonii w kilku pierwszych latach nie-podległości związane są z emigracją Rosjan po rozpadzie Związku Radzieckiego.
Wcześniej Rosjanie przesiedlani do Estonii bądź uciekający z innych krajów byłe-go bloku komunistycznebyłe-go traktowali Estonię nie jako odrębne państwo, ale jako republikę należącą do Związku Radzieckiego (Wojciechowski, 1998: 65–69).
Tożsamość etniczna wyraża się zarówno poprzez deklarowanie przynależ-ności etnicznej (narodowość), poprzez wywodzenie swojego pochodzenia od przodków należących do tej samej grupy (trwałość, ciągłość kulturowo-etnicz-na) oraz poprzez a�irmację określonych kulturowo postaw. Takie uwikłanie po-czucia tożsamości etnicznej warunkuje liczne konsekwencje w wielu obszarach życia społeczno-kulturowego. „Tożsamość bowiem zakłada postawę, pozwala na oddzielenie tego, co istotne, od tego, co nieważne, ukierunkowuje działania i cele jednostek (...)” (Michna, 2004: 25). Charakterystyczna dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej homogeniczność etniczna, czyli świadomość, że żyje się w grupie ludzi podzielających podobne poglądy, podobnie się zachowujących i wyznających podobne wartości, sprawia, że jednym z niezwykle interesują-cych i bardzo ważnych w tym kontekście zagadnień jest dostrzeganie nierów-ności społecznych. Wynika to w głównej mierze ze stosunku poszczególnych grup etnicznych do innych nacji i/lub mniejszości narodowych i generuje (bądź nie) nierówności społeczne na tle etnicznym. Według A. Schütza (1957) znacze-nie, jakie ma zdroworozsądkowe pojęcie równości dla danej grupy społecznej jest elementem przyjętego systemu typizacji i odniesień oraz sytuacji społecz-no-kulturowej przyjętej jako oczywista w danym momencie historycznym. Co więcej, równość inaczej interpretowana jest przez członków danej grupy, a ina-czej przez członków grupy obcej. Typizujemy zatem Francuzów, Niemców,
ka-3 Dla porównania Kabzińska podaje nieco inne dane (na rok 1989): Białorusini mieli stanowić 77,9% społeczeństwa (Kabzińska 1999: 228).
tolików, protestantów, obcych, sąsiadów, biednych, bogatych, kobiety, mężczyzn itp. Można powiedzieć, że wszyscy, którzy należą do tego samego typu, są „rów-ni” lub przynajmniej uchodzą za „równych”. Co więcej moralne i prawne pojęcie równości eliminuje zróżnicowanie oparte, zarówno na podstawach, które nie są przypisywane jednostce i które nie powinny być uznawane za mające jakiekol-wiek znaczenie społeczne lub prawne (kolor, rasa, płeć), jak na społecznie gene-rowanych kategoriach, takich jak język, opinie polityczne, pochodzenie etniczne lub społeczne, własność, urodzenie, status. Spójrzmy zatem, jak mieszkańcy Eu-ropy Środkowej i Wschodniej percypują nierówności społeczne? Nierówności społeczne postrzegane są zazwyczaj jako niesprawiedliwe, przede wszystkich przez tych którzy mają gorzej, i wiążą się z szeroko rozumianą sprawiedliwością społeczną. Sprawiedliwość społeczna, zgodnie z różnymi koncepcjami egalitar-nymi, wymaga zapewnienia równych zdolności do działania (Sen, 2000), rów-ności zasobów (Dworkin, 1998) czy równego dostępu do podstawowych wolno-ści (myśli, zrzeszania itp.) oraz równych szans w uzyskaniu pozycji społecznej (Rawls, 1994). Warto dodać, iż
zmiana, często drastyczna i radykalna, była udziałem tych ziem w znacznie większym stopniu niż stabilność i dobrobyt. Ten historyczny niepokój stanowi o odmienności Eu-ropy Środkowej. Analizując ostatnie 200 lat, zauważamy, że niewiele było takich dekad, w których narody i państwa tej części świata rozwijałyby się w sposób nieprzerwany i stały. Ciągłe zagrożenie najazdem, okupacją oraz zmiany granic, a co za tym idzie migra-cje ludności na niespotykaną skalę, są udziałem każdej niemal grupy etnicznej regionu.
Konsekwencją tego historycznego wrzenia był i jest odczuwalny do dzisiaj ekonomiczny niedostatek. To właśnie w nim znajdujemy praźródła relatywnej – w porównaniu z bo-gatymi państwami Zachodu – biedy, charakteryzującej ten obszar (Emilewicz, Rzegocki, 2002).
Wykres 1 prezentuje poczucie nierówności społecznych mieszkańców bada-nych krajów.
W większości krajów regionu (Bułgaria, Ukraina, Węgry, Litwa, Łotwa, Sło-wacja, Rosja, Polska) dominuje pogląd, iż nierówności społecznych jest za dużo.
Kraje te są podobne do siebie pod względem poczucia nierówności społecznych.
Co ciekawe, w niektórych krajach, takich jak Mołdawia i Białoruś uważa się, że jest za mało nierówności społecznych, a w Rumunii, że nierówności społeczne są na właściwym poziomie. Zanim podejmiemy próbę wyjaśnienia powyższych wyników, warto zastanowić się, jak są lub mogą być rozumiane nierówności spo-łeczne przez różnych ludzi. Nierówności spospo-łeczne występują wtedy, gdy z człon-kostwem w grupie bądź zajmowaniem pozycji wiąże się nierówny dostęp lub szansa dostępu do pewnych cenionych dóbr społecznych. Warto nadmienić, iż chociaż nierówności społeczne są uzasadnione i pożądane, to jednak dystanse pomiędzy kategoriami społecznymi nie powinny być zbyt duże (np. różnice w do-chodach). Pojęcie nierówności społecznych jest zabarwione negatywnie, ozna-cza, że jedni ludzie mają dostęp do społecznie pożądanych dóbr, a inni nie. Gdy
Wykres 1. Poczucie nierówności społecznych według krajów. Analiza korespondencji4
te rozbieżności są znaczne, większe jest również poczucie nierówności w da-nym kraju. Można przyjąć, iż zróżnicowanie w zakresie odczuwania nierówności społecznych w danym kraju jest konsekwencją występowania wielu łączących się ze sobą czynników. W przypadku m.in. Polski, Węgier, Bułgarii, Słowacji wskazywanie na obecność nierówności może się wiązać z faktem wciąż jesz-cze trwającego procesu przemian ekonomiczno-politycznych zapoczątkowa-nego ponad dwie dekady temu. Tam, gdzie dystans między różnymi grupami społecznymi jest oparty na fundamencie ekonomicznym (różnice dochodów), szczególnie mocno podkreśla się występowanie nierówności społecznych. Uza-sadnienia szukać można również w różnych wskaźnikach ekonomicznych (np.
poziom dochodów, stopa bezrobocia), które przekładają się na subiektywne poczucie nierówności społecznych, zwłaszcza ekonomicznych. Zatem na wiel-kość poczucia nierówności społecznych wpływ mają własne doświadczenia
po-4 Analiza korespondencji (analiza odpowiedniości) to technika analizy danych statystycznych służąca m.in. do gra�icznego przedstawienia w niskowymiarowej przestrzeni numerycznych danych zawartych w tabeli kontyngencji. Upraszczając, pozwala zobrazować podobieństwa i odmienności między badanymi obiektami.
prawy bądź pogorszenia sytuacji życiowej (np. utrata pracy, pozostawanie na bezrobociu, podjęcie gorzej płatnej, nie dającej poczucia bezpieczeństwa pracy) badanych mieszkańców krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Trzy badane kraje w Europie Środkowej i Wschodniej wyraźnie odróżniają się, biorąc pod uwagę poczucie nierówności społecznych. Jak można to wyjaśnić? W Rumunii stwierdzono, że nierówności społeczne są na wystarczającym poziomie. Być może nierówności społeczne nie są w tym kraju tak odczuwalne czy dotkliwe i stąd taka odpowiedź. Warto się także zastanowić, czy swoista niechęć Rumu-nów do niwelowania nierówności społecznych nie jest przejawem dyskrymina-cji wobec licznej mniejszości romskiej5, żyjącej na marginesie społeczeństwa.
Wśród Rumunów istnieje silne przekonanie, że to Romowie są odpowiedzialni za negatywny stereotyp Rumuna w Europie6. Jednakże, najbardziej zaskakujące wydają się odpowiedzi w Mołdawii i Białorusi – „nierówności społeczne są na niewystarczającym poziomie” (za mało nierówności społecznych). Kraje te nale-żą do jednych z najbiedniejszych w regionie, co więcej w krajach tych nie zostały przeprowadzone reformy gospodarcze i polityczne. Być może w odczuciu re-spondentów wszyscy lub większość ludzi znajduje się na tym samym poziomie, a nierówności społeczne postrzegane są nie tylko jako zjawisko negatywne, ale jako takie, które różnicując ludzi, daje możliwość osiągania wyższego poziomu na drabinie społecznej. Inaczej mówiąc, być może respondenci nie mają nawet możliwości „rywalizacji” o wyższe szczeble na drabinie społecznej. Ten rodzaj egalitaryzmu, sprowadzający się de facto do współdzielenia biedy, powoduje, że społeczne postrzeganie nierówności jest de�iniowane w odmienny sposób.
Subiektywne odczucia respondentów w badanych krajach i ich ocena sytuacji grupy dominującej i grup mniejszościowych, znajduje potwierdzenie w wyni-kach badań zamożności społeczeństw, czyli stanu posiadania z uwzględnieniem zróżnicowania etnicznego.
Szczególnie istotne dla określenia istnienia nierówności etnicznych w bada-nych krajach Europy Środkowej i Wschodniej jest ocena sytuacji społeczno-eko-nomicznej (poziom dochodów respondenta, poziom wykształcenia, stan posiada-nia7) respondentów należących do dominującej i mniejszościowej grupy etnicznej (ogółem badane kraje). Aby potwierdzić różnice – udzielić odpowiedzi na pyta-nia: czy respondenci należący do dominującej grupy etnicznej i mniejszości
et-5 Romowie uważani są za najbardziej nielubianą grupę etniczną, co więcej, w wyniku raso-wych stereotypów wszędzie uważa się ich za „innych” (Kligam 2003: 44–45).
6 Twierdzenie to oparte jest na własnych doświadczeniach z wyjazdów do Rumuni w latach 1996–2000. Podczas rozmów z napotkanymi ludźmi kwestia Romów była często poruszana i byli oni obwiniani o kształtowanie negatywnego obrazu Rumunii w Europie. W Polsce Rumuni postrze-gani są jako złodzieje i biedacy, co więcej polskie �irmy bały się inwestować pieniądze w Rumunii z obawy, że zostaną rozkradzione (Ślubowski 2007).
7 Skala stanu posiadania – posiadanie trzech rzeczy: samochodu, pralki, domku letniskowego/
daczy; przyjęła wartości od: posiadają trzy rzeczy do nie posiadają żadnej z tych rzeczy.