Dorośli z otoczenia społecznego dziecka mogą i powinni wesprzeć je w procesie radzenia sobie z sytuacją hospitalizacji psychiatrycznej. Poniżej kilka spostrzeżeń i wskazówek dotyczących wspierania dziecka w tej sytuacji:
1. Przygotowanie dziecka do hospitalizacji.
Istotne, by rodzice i opiekunowie próbowali ułatwić dziecku pobyt w szpi-talu psychiatrycznym, przygotowując je do tego, zanim opuści ono dom ro-dzinny i znajdzie się na oddziale. W sposób dostosowany do wieku dziecko powinno być poinformowane o celu hospitalizacji, dowiedzieć się, jak będzie wyglądała jego codzienność w szpitalu, jak często i w jaki sposób będzie mo-gło kontaktować się z bliskimi; jeżeli wiadomo, jak długo potrwa jego pobyt w szpitalu, należy przekazać dziecku również i tę informację. Warto odwołać się do doświadczeń osób z otoczenia, które przebywały w szpitalu, nie tylko psychiatrycznym.
2. Normalizowanie doświadczenia leczenia psychiatrycznego.
Jeżeli dziecko jest starsze, dobrze postarać się w rozmowie z nim znorma-lizować sytuację leczenia psychiatrycznego. Starsze dzieci i młodzież wstydzą się pobytu w szpitalu psychiatrycznym, obawiają się, że zostanie im nadana etykieta „wariata”. Potrzebne są im rozmowy wskazujące, że doświadczenie hospitalizacji psychiatrycznej jest trudne, ale jej celem jest powrót do zdrowia psychicznego i że może dotyczyć na jakimś etapie życia wielu ludzi. Z roz-mów z młodzieżą hospitalizowaną wynika, że niekiedy boją się oni, że pobyt w szpitalu na zawsze zmienia bieg ścieżki ich życia. Lęk towarzyszy również dzieciom, których rodzice chorują psychiatrycznie, jeżeli objawy ich zabu-rzeń w istotny sposób wpływają na życie rodziny. Można wtedy wskazać na różnice w sytuacji dziecka i jego rodzica, na wagę podejmowanego wcześnie leczenia, na to, że na bieg ludzkiego życia oddziałuje wiele czynników, a na niektóre z nich mamy wpływ.
3. Nadanie znaczenia przyszpitalnej szkole.
Niekiedy dzieci hospitalizowane mają tendencję do traktowania szkoły przyszpitalnej jako nieistotnej, mniej „poważnej” niż „prawdziwa” szkoła w ich miejscu zamieszkania. Zdarza się, że rodzice wzmacniają te tendencje, mówiąc
„teraz jest ważne tylko to, żebyś wyzdrowiał, nie przejmuj się tą szkołą”. Po-zytywna i zaangażowana postawa wobec szkolnych obowiązków w szpitalu, jak wspomniano już wcześniej, sprzyja normalizacji sytuacji w oczach dziecka, może być przestrzenią rozwijania mocnych stron, zwłaszcza w sytuacji, kie-dy dziecko dobrze sobie radzi z nauką. Nauczyciel szkoły przyszpitalnej może stać się bardzo ważną osobą wspierającą rozwój dziecka w warunkach szpi-talnych, pod warunkiem że w sposób indywidualny określi cele pracy z dzie-ckiem, uwzględni znaczenie choroby dla procesów uczenia się, poszuka dróg osiągania celów edukacyjnych właściwych dla konkretnego dziecka (Huotari, 2003). Niekiedy, szczególnie w obliczu objawów wytwórczych, osoba w każ-dym wieku może dojść do przekonania, że jej umysłowi nie warto ufać. Dysku-sje ze wspierającym nauczycielem, wskazującym na kompetencje w radzeniu sobie dziecka z materiałem szkolnym, pomagają mu pokonać ten osąd.
4. Związki z naturalnym otoczeniem społecznym.
Jest oczywiste, że bliskie związki z otoczeniem społecznym, szczególnie ro-dzinne i rówieśnicze, sprzyjają zdrowiu psychicznemu (Oldfield, Humphrey, Hebron, 2016). W przypadku rodziców mogą oni nie tylko wspierać dziecko swoją obecnością, ale i tłumaczyć zmiany, jakie się dokonują w dziecku, towa-rzyszyć czynnie w procesie leczenia (Parrot, Macinnes, Parrott, 2015).
Kiedy dziecko pozostaje w szpitalu, istotne jest zatem pozostawanie z nim w częstym kontakcie. Dotyczy to zarówno rodziny, jak i – co mniej oczywi-ste – rówieśników. Niekiedy kontakty pomiędzy dzieckiem czy adolescen-tem a jego rówieśnikami są ograniczone z powodu obaw opiekunów doty-czących reakcji zdrowego dziecka na objawy zaburzeń psychicznych, które mógłby dostrzec w szpitalu. Te obawy należy uwzględnić, planując wizytę, np. w przyszpitalnym parku.
Niekiedy istnieje konieczność odseparowania osoby podlegającej leczeniu od grupy rówieśniczej, np. w przypadku uzależnienia, które zazwyczaj wiąże się z przynależnością do grupy osób również nadużywających substancji psychoak-tywnych, czy kiedy młody człowiek należy do grupy osób komunikujących się ze sobą za pośrednictwem konfliktu; może to nasilać, np. tendencje autodestruk-cyjne u dzieci czy młodzieży i negatywnie wpływać na proces leczenia.
5. Przynależność do grupy rówieśniczej w szpitalu.
Istotnym czynnikiem wspomagającym leczenie jest aktywne uczestni-ctwo dzieci i młodzieży w społeczności szpitalnej. Co ważne, nie są to jedynie obserwacje dorosłych, ale podkreślają to sami młodzi pacjenci (Moses, 2011).
Dziecko w szpitalu psychiatrycznym 173 Z rozmów z młodymi hospitalizowanymi osobami wynika, że częściej, niż można sądzić5, odbierają oni grupę rówieśniczą w szpitalu jako pomocną. Na-wiązują się relacje, w których osoby z problemami psychicznymi doświadcza-ją nie tylko wsparcia, ale i zrozumienia. Często młodzież wskazuje, że dotąd nikt nie rozumiał ich problemów, lęku i smutku tak dogłębnie, jak inni pa-cjenci szpitala. Trzeba pamiętać, że jakkolwiek osoby hospitalizowane mogą dzielić swoje doświadczenie zaburzenia psychicznego, to jednak w grupie są osoby na różnym etapie leczenia. Ci, którzy są w gorszym stanie, na począt-ku leczenia są wspomagani przez osoby bardziej zaawansowane w procesie zdrowienia, a następnie „przejmują pałeczkę” i sami udzielają wsparcia, co jest równie wzmacniające jak jego odbieranie (Yalom, 2006).
6. Uczenie umiejętności.
Warto, by rodzice i opiekunowie traktowali pobyt dziecka w szpitalu psy-chiatrycznym jako przestrzeń do nabywania nowych umiejętności (Moses, 2011), uczenia się odmiennych niż dotąd sposobów radzenia sobie z rzeczy-wistością.
Dzieci i młodzież uczy się rozpoznawać emocje, kontrolować ich ekspre-sję, dzielić emocje z innymi. Mogą również nauczyć się rozpoznawać myśli, które są dla nich adaptacyjne, od tych, które utrudniają spokojne i szczęśliwe życie. Wreszcie eksperymentują z nowymi zachowaniami, takimi jak prosze-nie o pomoc w trudnościach czy przeczekiwaprosze-nie chęci zrobienia sobie krzyw-dy6. Samo przedstawienie terapii jako procesu uczenia się pozwala dzieciom odwołać się do znanych im doświadczeń, minimalizuje lęk przed udziałem w terapii i poczucie własnej odmienności w stosunku do dzieci, których prob-lemy ze zdrowiem psychicznym nie dotyczą.
7. Przestrzeń dla procesów zdrowienia.
Powyżej wspominano, że pożądane jest regularne odwiedzanie dziecka i utrzymywanie z nim kontaktu. Służy to podtrzymaniu jego poczucia bezpie-czeństwa. Równie istotne jest jednak stworzenie mu możliwości zanurzenia się w rzeczywistość szpitala. Niektórzy pacjenci wskazują, że przeszkadzają im codzienne wizyty rodziców. Innym powodem rozważenia, czy wizyty nie są zbyt częste, są sytuacje, kiedy dziecko nie trzyma się zasad szpitala. War-to poszukiwać równowagi pomiędzy War-towarzyszeniem dziecku w trudnej dla niego sytuacji a zostawianiem mu przestrzeni potrzebnej do rozwoju, także w procesie leczenia psychiatrycznego.
5 Tally Moses (2011) wskazuje, że przed cytowanymi badaniami nie wskazywano jasno na uczestnictwo w szpitalnej społeczności rówieśniczej jako na czynnik leczący.
6 Powyższe ujęcie – leczenie jako nauka umiejętności – zostało opisane jako podejście skon-centrowane na rozwiązaniu, wywodzi się z założeń terapii poznawczo-behawioralnej (Kendall, 2014), ale jego elementy można rozpoznać również w innych szkołach terapeutycznych.
8. Wsparcie dziecka po zakończonej hospitalizacji.
Dziecko po skończonej hospitalizacji również potrzebuje wsparcia w pro-cesie radzenia sobie z jej skutkami. Może dojść bowiem do uruchomienia auto-stygmatyzacji (Moses, 2015) czy podlegania auto-stygmatyzacji. Dziecko nadające znaczenie hospitalizacji jako etapowi na drodze do zdrowia jest w zupełnie innej sytuacji psychologicznej, niż to, które uważa, że pobyt w szpitalu uczynił z niego „wariata”. Zazwyczaj trzeba pomóc dziecku w przyjęciu korzystnej perspektywy omawianego doświadczenia. Jak wskazano wyżej, młody pa-cjent zazwyczaj uczy się nowych umiejętności związanych z postrzeganiem, przeżywaniem i interpretowaniem sytuacji. Utrwalenie tych umiejętności bę-dzie wymagało kolejnych ćwiczeń i wsparcia także po wyjściu ze szpitala.
Jak widać, dziecku leczącemu się psychiatrycznie może pomóc w procesie zdrowienia dorosły otwarty na refleksję, gotowy do towarzyszenia dziecku w problemach, spokojny, ale odważny w podejmowaniu wyzwań związa-nych z chorobą. W rzeczywistości rodzice dziecka z zaburzeniami psychicz-nymi borykają się z lękiem o nie, poczuciem żalu do losu (Kubiak, Zięba, 2015). Nie znaczy to jednak, że nie mogą odnaleźć równowagi pomiędzy lę-kiem o przyszłość a zaufaniem do losu, wycofaniem się a wspieraniem dzie-cka, pomiędzy akceptacją doświadczenia a działaniem (Keegan, 2016). Będzie to dynamiczna, może niekiedy niestabilna równowaga. Dobrze, aby szpi-tal psychiatryczny stał się środowiskiem, w którym ten cel jest możliwy do osiągnięcia. Wiele zależy od warunków leczenia, jakie w tym miejscu zostaną stworzone dzieciom i młodzieży, niemało również od tego, jakie znaczenie będziemy nadawać psychiatrycznej hospitalizacji my wszyscy – pedagodzy, psycholodzy, rodzice, lekarze, przyjaciele, sąsiedzi i nieznajomi pacjentów z problemami psychicznymi.
BIBLIOGRAFIA
Achtergarde, S., Becke, J., Beyer,T. (2014). Preschool-Age Male Psychiatric Patients with Specific Developmental Disorders and Those Without: Do They Differ in Behavior Problems and Treatment Outcome? Infants and Young Children, 27(4), 359-377.
Adrian, M., Zeman, J,, Erdley, C., Lisa, L., Sim, L. (2011). Emotional Dysregulation and In-terpersonal Difficulties as Risk Factors for Nonsuicidal Self-Injury in Adolescent Girls.
Journal of Abnormal Child Psychopatology, 39(3), 389-400.
Bilici, R., Secran, M., Tufan, A. (2003). Assaultiveness in Psychiatric Patients and Approach to Assaultive Patients. Journal of Psychiatry & Neurological Sciences, 26, 190-198
Coombe, P., Flynn, D., Day, L. (2003). The Internal and External Worlds of Children and Adole-scents, Collaborative Therapeutic Care. London: Karnac Books.
Czyż, E.(2007). Psychiatryk dobry na wszystko, Niebieska Linia, pozyskano w:http://www.
niebieskalinia.pl/pismo [dostęp: 30.12.2016]
Gerhardt, S. (2010). Znaczenie miłości. Jak uczucia wpływają na rozwój mózgu. Kraków: WUJ.
Dziecko w szpitalu psychiatrycznym 175 Huotari, R. (2003). Contradictions in interprofessional care: possibilities for change and
development? Journal of Interprofessional Care, 17, 2, 151-160.
Jakoniuk-Diallo, A., Kubiak, H. (2011). Hospitalizacja dziecka jako sytuacja trudna, B. An-toszewska (red.), Dziecko przewlekle chore – problemy medyczne, psychologiczne i pedago-giczne. Toruń: Wydawnictwo Akapit Pres.
Keegan, E. (2016). Zaburzenia osobowości typu borderline. Wykłady w ramach szkolenia dla psychoterapeutów poznawczo-behawioralnych, Poznań, 13 i 14 lutego, SWPS.
Kendall, P. (2010). Terapia dzieci i młodzieży. Kraków: WUJ.
Kubiak H., Zięba M.(2015). Grupa rozwoju osobistego dla młodzieży z zaburzeniami psy-chicznymi – sprawozdanie z zajęć. Studia Edukacyjne, 36, 327-345.
Mendel, M. (2006). Pedagogika miejsca. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.
Miller, A., Rathus, J., Linehan, M. (2011). Dialektyczna terapia behawioralna nastolatków z ten-dencjami samobójczymi. Kraków: WUJ.
Laceulle, O., Ormel, J., Vollebergh,W., van Aken, M., Nederhof, E. (2014). A test of the vul-nerability model: temperament and temperament change as predictors of future men-tal disorders – the trails study. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 55(3), 227-36.
Moses, T. (2011). Adolescents’ Perspectives About Brief Psychiatric Hospitalization: What is Helpful and What is Not? Psychiatric Quarterly, 82, 2, 121-137.
Moses, T. (2015). Coping strategies and self-stigma among adolescents discharged from psychiatric hospitalization: A 6-month follow-up study. International Journal of Social Psychiatry, 61, 2, 188-197.
Namysłowska, I., (2013). Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży w Polsce – stan rozwoju opieki psychiatrycznej i zadania na przyszłość. Postępy Nauk Medycznych, 1, 4-9.
Oldfield, J., Humphrey, N., Hebron, J.(2016). The role of parental and peer attachment rela-tionships and school connectedness in predicting adolescent mental health outcomes.
Child & Adolescent Mental Health, 21(1), 21-29.
Parrott, F., Macinnes, D., Parrott, J.(2015). Mental illness and parenthood: being a parent in secure psychiatric care. Criminal Behaviour & Mental Health, 25(4), 258-272.
Russel, G. (2002). Essential psychology for Nurses and Other Health Proffesionals, London-New York: Routledge, Taylor and Francis Group.
Shaked, H. (2014). Rehabilitative Learning: Education during Psychiatric Hospitalization.
International Journal of Special Education, 29(1), 87-97.
Tuckett, J. (2006). Evaluating models of the personality-psychopathology relationship in children and adolescents. Clinical Psychology Review, 26, 584- 599.
Valentino, B., Hayden, D., Nuttall, L.(2012). The Contribution of Children’s Temperamen-tal Fear and Effortful Control to Restraint and Seclusion during Inpatient Treatment in a Psychiatric Hospital. Child Psychiatry and Human Development, 43(6), 821-836.
Yalom, I. (2006). Terapia grupowa. Kraków: WUJ.