N
iemal 200-letnia tradycja polskiego czasopiśmiennictwa dziecięcego i jego nieustanny rozwój potwierdzają doniosłość tego typu publikacji dla rozwoju młodych Polaków. Oczekiwania wobec tych wydawnictw zmieniały się na przestrzeni lat. W niniejszym artykule postaram się przedstawić funk-cje polskich pisemek kierowanych do dzieci, odnosząc się nie tylko do współ-czesnych pozycji, lecz uwzględniając cały dotychczasowy dorobek w tej dzie-dzinie.W pewnych momentach historii naszego kraju nakładano na dziecięce pe-riodyki szczególne zadania, niemniej badacze tematu najczęściej wymieniają trzy podstawowe funkcje prasy, w tym także tej adresowanej do najmłod-szych: informacyjną, rozrywkową i wychowawczą (Żebrowska, 1997). Funk-cja informacyjna polega na dostarczaniu wiadomości o rzeczywistości ze-wnętrznej (Cysewski, 2001). W jej ramach, przy użyciu znaków literackich, przekazuje się informacje dotyczące zjawisk historycznych, społecznych, geograficznych i innych obszarów pozaliterackich (Konopnicka, 2013), roz-budzając jednocześnie zainteresowanie odbiorcy otaczającym światem. Wraz z wydaniem przez Ewerysta Estkowskiego „Szkółki dla Dzieci” w 1850 roku, polską prasę dziecięcą powiązano z oświatą i uczyniono zeń istotną pomoc dydaktyczną dla nauczyciela (Papuzińska, 1978). Jej zadaniem stało się pogłę-bianie i utrwalanie wiadomości zawartych w programie szkolnym, w czym przodowały pisma pod patronatem Związku Nauczycielstwa Polskiego (Papuzińka, 1979). Wątki społeczno-kulturowe, geograficzne, przyrodnicze, techniczne, poruszane na łamach periodyków, dostosowane były do możli-wości rozwojowych dziecka i bieżących wymagań szkolnych. W latach 50.
XX wieku toczyła się dyskusja, czy czasopisma dziecięce nie powinny zastą-pić podręczników, górując nad nimi szatą graficzną i stopniem aktualności.
Zresztą tuż po II wojnie światowej periodyki dziecięce rzeczywiście przejęły ich rolę. Przez cały XIX i większość XX wieku w Polsce dominował model prasy dla najmłodszych przeładowanej informacjami o wyraźnych eduka-cyjnych ambicjach (Grabowski, 2001). Wydawcy wielu współczesnych
cza-ŚWIAT MAŁEGO DZIECKA
UAM 2017
sopism, takich jak „Abecadło”, „Gryzmołek” czy „Świerszczyk”, podkreślają zgodność ich oferty z podstawą programową wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego.
Funkcja rozrywkowa, inaczej ludyczna, jest realizowana poprzez zdolność inspirowania czytelnika do zabawy, czy to intelektualnej, psychicznej, słow-nej bądź ruchowej (Konopnicka, 2013). Zadań tych nie można lekceważyć, zwłaszcza w prasie kierowanej do dzieci, których każda forma aktywności przyjmuje postać zabawy. Służą temu humorystyczne historyjki obrazkowe, wierszyki, inscenizacje, piosenki, zabawy ruchowe, dołączane do czasopism plansze do gier, ale także zagadki, rebusy i szarady (Kruszyńska, 2013). Do-datkową zaletą takich propozycji jest stwarzanie najmłodszym okazji do re-laksu i rekreacji psychicznej (Nicz, 1980) oraz propagowanie wartościowego wzorca spędzania wolnego czasu (Papuzińska, 1979). Pierwszą polską propo-zycją dla dzieci do lat 10, o wyraźnie rozrywkowym charakterze, było „Moje Pisemko”, ukazujące się w latach 1902-1936. Miast, jak to czyniono wcześ-niej, pouczać i moralizować, poprzez karty tego wydawnictwa pozwolono najmłodszym po prostu śmiać się i bawić (Grabowski, 2001). W okresie PRL-u, kiedy to prasa dziecięca uwikłana była w większym lub mniejszym stopniu w politykę, jedynie „Miś”, pod redakcją Czesława Janczarskiego, stronił od aktualnych kwestii społeczno-politycznych, zachowując przede wszystkim rozrywkowy charakter (Rogoż, 2009). Obecnie każdy dziecięcy magazyn za jeden z głównych celów stawia sobie bawienie czytelnika.
Czasopismo dziecięce jest pierwszą w historii próbą regularnego oddzia-ływania wychowawczego za pomocą technicznych środków przekazu (Pa-puzińska, 1979). Periodyk pełni funkcję wychowawczą, gdy kształtuje opinie i postawy czytelników. Może to czynić, kreując pozytywny wzorzec, uwi-daczniając kontrast między tym, co właściwe, i tym, co niepożądane, lub też jawnie negując pewne zjawiska. Zamieszczane w pismach dziecięcych opo-wiadania zazwyczaj osadzone są w bliskim czytelnikom kontekście – domu, przedszkola/szkoły, podwórka, i służą prezentacji pochwalanych społecznie norm i wartości (Budniak, 2009). Od początku swego istnienia polska prasa dla dzieci, ze względu na dominację form literackich i paraliterackich nad innymi, np. dziennikarskimi czy zabawowymi, przyjęła typ periodyku, jakim jest magazyn literacki z nadrzędną funkcją wychowawczą (Olszewska, 1996).
Śledząc historię rodzimych periodyków dziecięcych, można zauważyć zależ-ność między sytuacją społeczno-polityczną kraju a celami wychowawczymi, jakie wówczas wytyczano. „Rozrywki dla Dzieci” pod redakcją Klementyny Hoffmanowej – pierwszy polski periodyk dla najmłodszych, ukazujący się w latach 1824-1828, podobnie jak inne czasopisma okresu zaborów, dążył do ukształtowania swoich czytelników na jednostki świadome narodowej przy-należności i związane z polską kulturą, zastępując w tych zabiegach szkołę
Funkcje polskich czasopism dla dzieci 121 (Papuzińska, 1979). Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku za cel obrano konsolidację najmłodszych obywateli (uwidacznia się tu kolejna funkcja pra-sy – integracyjna) i jak najsilniejsze emocjonalne związanie ich z odrodzonym państwem. Propagowanym wówczas wzorem osobowym był katolik-patriota (Michalska, 1994). Prospekt wydawniczy „Naszej Księgarni” z 1934 roku za-wierał następującą treść: „czasopisma świadomie i planowo służą wszystkim celom urobienia pełnej osobowości wychowanka, a więc celom wychowania religijno-moralnego, intelektualnego, kulturalno-higienicznego, fizycznego i w rezultacie państwowego” (Papuzińska, 1979, s. 25). Pisma adresowane do dzieci podczas II wojny światowej, np. „Biedronka” czy „Jawnutka”, sta-rały się budzić aktywność narodową i zachęcać do samokształcenia na po-trzeby wyzwolonego w przyszłości kraju (Aleksandrzak, 1974). W okresie PRL-u czasopisma zaangażowały się w tzw. wychowanie internacjonalistycz-ne, którego celem było wytworzenie więzów przyjaźni między dziećmi róż-nych narodowości (Aleksandrzak, 1968), przede wszystkim z ZSRR i krajów satelickich. W 1961 roku na konferencji poświęconej literaturze dla najmłod-szych zwrócono uwagę, iż masowość oddziaływania czasopism pozwala wy-korzystać je do celów politycznych. Jan Kopczewski (1968, s. 276) tak relacjo-nował te obrady: „mówiono o «organizowaniu wyobraźni» milionów dzieci, wyobraźni, która właściwie rozwinięta pozwoli w starszym wieku poznać i pokochać te ideały, które kształtują świadomego obywatela socjalistycznego społeczeństwa”. Na powyższym przykładzie widać bliskie powiązanie funk-cji wychowawczej i propagandowej prasy.
Danuta Żebrowska (1997), analizując pisma dziecięce ukazujące się w III RP, takie jak „Świerszczyk” czy „Gazeta Dzieci”, odnotowała, że promują one przede wszystkim szacunek i miłość do ojczyzny, przyrody, pracy, szkoły, rodziców i innych osób z najbliższego otoczenia; propagują przyjaźń, życzliwość, empatię i odpowiedzialność. Wśród społecznie po-chwalanych postaw, przedstawianych na ich łamach, znalazły się także obowiązkowość, perfekcjonizm czy samodoskonalenie. Iwona Konopnicka (2013) zauważa jednak, że współczesna prasa nie stara się już za wszelką cenę wychowywać czytelnika, lecz w pogoni za zyskiem przybiera taką for-mę, która sprzeda się najlepiej.
Wielu badaczy zwróciło także uwagę na funkcję estetyczną czasopism.
Zdaniem Aliny Budniak (2009) wrażenia estetyczne dostarczają małym czy-telnikom wiersze oraz ilustracje, zarówno te bogate i kolorowe, jak i uprosz-czone. Dzisiejsze magazyny dziecięce, chociażby „Kubuś Puchatek” lub
„Truskawkowe Ciastko”, cechuje feeria barw i pieczołowitość wykonania ilu-stracji. W opinii I. Konopnickiej (2013) periodykom dziecięcym można także przypisać funkcję kompensacyjną i terapeutyczną, gdyż w ramach zadań wy-chowawczych wspierają one rozwój dziecka. Wartości terapeutycznych
do-patrzyć się można m.in. w literaturze dla najmłodszych zamieszczanej w cza-sopismach. Niektóre opowiadania, a przede wszystkim baśnie, potrafią ukoić dziecięce lęki, dać nadzieję, pomóc w rozwiązaniu problemów i zrozumieniu własnych uczuć (Cysewski, 2001). W tym miejscu warto wspomnieć o „Ma-łym Przeglądzie”, redagowanym w latach 1926-1939 przez Janusza Korczaka i Igora Newerlego, którego prawdziwymi autorami były dzieci i młodzież.
Zachęcane przez Korczaka, dzieliły się z rówieśnikami swymi troskami, przeżyciami, wątpliwościami. Na łamach czasopisma rozwijało się dzienni-karstwo interwencyjne, stawiające redaktora w roli rozstrzygającego spory mediatora. Analizując odpowiedzi Starego Doktora na listy dzieci, można za-uważyć, że jako wychowawca kładł on szczególny nacisk na odpowiedzial-ność, uczciwość oraz prospołeczne nastawienie. W kontaktach z czytelnikami nie przyjmował protekcjonalnego tonu, lecz stawiał na szczery i cierpliwy dialog z młodym ludźmi (Ługowska, 2013).
Pozostając przy temacie literatury dziecięcej z łamów pism dla najmłod-szych, warto zauważyć, że rozbudza ona u dzieci wrażliwość literacką (Ko-nopnicka, 2013), ale również poszerza ich zasób pojęciowy i słownikowy oraz sprzyja opanowaniu gramatycznej struktury języka (Ratyńska, 1973). Z dru-giej strony literatura dla dzieci zawdzięcza prasie kierowanej do najmłodszych swój rozwój i popularyzację. Nierzadko to w tego typu wydawnictwach pierw-sze kroki stawiają autorzy książek dla dzieci (Kruszyńska, 2013). Rodzime cza-sopisma zwykły skupiać wybitnych prozaików i poetów, np. z periodykiem
„W Słońcu” współpracowali m.in.: Maria Dąbrowska, Jan Kasprowicz, Julian Tuwim, Kornel Makuszyński, Leopold Staff, Stefan Żeromski (Białek, 1979).
Ponadto prasa dziecięca w dużym stopniu przyczyniła się do kształtowania piśmiennictwa dziecięcego pod względem tematycznym i formalnym oraz rozwoju takich dziedzin pisarstwa, jak wiersze okolicznościowe, opowiadania, nowele czy beletrystyka stylizowana na reportaż (Papuzińska, 1978).
Czasopisma mogą także pełnić rolę organizatorską i zachęcać czytelni-ków do działań na rzecz społeczeństwa, jak np. udziału w zbiórkach żyw-ności czy środków pieniężnych, inicjatywach o charakterze ekologicznym – sadzenie drzewek, opieka nad zwierzętami. Pionierem tego typu idei był Stanisław Jachowicz na łamach wydawanego w okresie powstania listopa-dowego „Dziennika dla Dzieci”. Natomiast ogłaszane przez periodyki kon-kursy plastyczne czy literackie inspirują do twórczości artystycznej (Papu-zińska, 1979).
Co więcej, prasa stwarza doskonałą możliwość zaspokojenia potrzeby kontaktów społecznych dziecka. Młodszy odbiorca ma okazję wspólnie spę-dzić czas z opiekunem, który jest mu niezbędny do lektury wydawnictwa (Bugara, 2001), natomiast starszy czytelnik może za sprawą magazynu na-wiązać kontakt z rówieśnikami, np. o podobnych zainteresowaniach.
Funkcje polskich czasopism dla dzieci 123 Warto jeszcze przywołać za Mariuszem Bugarą (2001) wpływ czasopism dziecięcych na funkcje poznawcze odbiorców:
− Pamięć: nauka zamieszczanych tam rymowanek, wierszy, zapamięty-wanie ilustracji. W rozwoju pamięci istotne jest wielozmysłowe odbie-ranie wrażeń; podczas wspólnej lektury z dorosłym dziecko angażuje słuch, wzrok i dotyk.
− Spostrzeganie: doskonalone podczas odnajdywania różnic między obrazkami, rysowania kształtów według wzoru, wykonywania zadań wymagających dostrzegania szczegółów.
− Uwaga: ćwiczenia proponowane przez czasopisma dostosowane są do czasu skupienia uwagi dziecka; niektóre teksty i ćwiczenia wymagają podzielności i przerzutności uwagi.
− Myślenie logiczne: ćwiczone podczas rozwiązywania zagadek, opisy-wania treści obrazków, segregoopisy-wania elementów.
− Myślenie twórcze: zadania takie, jak dokończenie historyjki lub zna-lezienie nietypowego zastosowania dla danego przedmiotu rozwijają kreatywność.
Praca ta obrazuje bogaty dorobek polskiego czasopiśmiennictwa dziecię-cego oraz jego wartość dla kolejnych pokoleń rodaków. Czasopismo, szyb-ciej publikujące nowości niż książka, długo pozostawało jedynym medium, które mogło wywrzeć tak ogromny wpływ na młodych czytelników: dostar-czyć informacji, ukształtować odpowiedni światopogląd, skłonić do podję-cia pewnych działań. Tę siłę tkwiącą w prasie ochoczo wykorzystywali m.in.
prominenci polityczni w XX wieku, cenzurując bądź narzucając redaktorom uwzględnienie wygodnych dlań treści. Pojawienie się tzw. nowych mediów poważnie zagroziło pozycji prasy, w tym periodyków dziecięcych. Wiele cza-sopism o znakomitej tradycji, jak np. „Płomyczek”, ukazujący się w latach 1917-2013, nie wytrzymał konkurencji telewizji i Internetu. Zdecydowana większość obecnych dziś na polskim rynku wydawnictw to pisma licencyjne, nawiązujące do produkcji kinowych i telewizyjnych. Niemniej i one pełnią wymienione wyżej funkcje – znany z ekranu bohater zachęca dzieci do nauki czytania i postaw prospołecznych, czyniąc to w rozrywkowej formie. Typowa dla współczesnego świata komercjalizacja nie odrzuciła czasopiśmiennictwa dziecięcego, lecz zaadaptowała je do swoich potrzeb.
BIBLIOGRAFIA
Aleksandrzak, S. (1974). Działalność wydawnicza Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1, s. 13-40.
Aleksandrzak, S. (1968). Tendencje rozwojowe polskich czasopism dla dzieci. W: S. Alek-sandrzak (red.). Kim jesteś Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, (s. 208-223). Warszawa: Nasza Księgarnia.
Białek, J. (1979). Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawni-ctwa Szkolne i Pedagogiczne.
Budniak, A. (2009). Pedagogiczne aspekty wykorzystania czasopism w procesie wspierania rozwo-ju dzieci przedszkolnych. Katowice: Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojcie-cha Korfantego.
Bugara, M. (2001). Edukacyjny charakter prasy dziecięcej. Edukacja i Dialog, 4, s. 62-68.
Cysewski, K. (2001). O literaturze dla dzieci i młodzieży. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersyte-tu Warmińsko-Mazurskiego.
Grabowski, S. (2001). Na przyszły pożytek. Z dziejów polskiej prasy dla dzieci 1824-1939. Puł-tusk: Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora.
Konopnicka, I. (2013). Edukacja czytelnicza dzieci w młodszym wieku szkolnym. Opole: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Kopczewski, J. (1968). Konferencja w sprawach literatury dziecięcej z okazji czterdziesto-lecia działalności „Naszej Księgarni”. W: S. Aleksandrzak (red.), Kim jesteś Kopciuszku, czyli o problemach współczesnej literatury dla dzieci i młodzieży, (s. 274-279). Warszawa:
Nasza Księgarnia.
Kruszyńska, E. (2013). Dydaktyczno-wychowawcza rola czasopism dla dzieci w dwudzie-stoleciu międzywojennym (Na przykładzie „Płomyczka”). W: B. Olszewska, E. Łucka--Zając (red.), „Stare” i „nowe” – czasopisma dla dzieci i młodzieży, (s. 101-113). Opole:
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Ługowska, J. (2013). Janusza Korczaka koncepcja „pisma dzieci”. Na podstawie „Małego Przeglądu” (1926-1939). W: B. Olszewska, E. Łucka-Zając (red.), „Stare” i „nowe” – cza-sopisma dla dzieci i młodzieży, (s. 135-148), Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opol-skiego.
Michalska, I. (1994). Czasopisma Związku Nauczycielstwa Polskiego dla dzieci w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Nicz, L. (1980). Czasopisma dla najmłodszych. Wychowanie w Przedszkolu, 5, s. 273-277.
Olszewska, B. (1996). Literatura na łamach „Płomyczka” (1945-1980). Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Instytut Filologii Polskiej.
Papuzińska, J. (1978). Współdziałanie literatury dla dzieci i młodzieży z innymi środkami przekazu kultury. W: A. Przecławska (red.), Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, (s. 197-221). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Papuzińka, J. (1979). Wychowawcza rola prasy dziecięcej. Warszawa: Państwowe Wydawni-ctwo Naukowe.
Ratyńska, H. (1973). Literatura dziecięca w pracy przedszkola. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
Rogoż, M. (2009). Czasopisma dla dzieci i młodzieży Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgar-nia” w latach 1945-1989. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicz-nego.
Żebrowska, D. (1997). Wychowawcza rola prasy dziecięcej. Edukacja i Dialog, 7, s. 85-90.