Determinanty jakości kształcenia w szkołach wyższych

Zapewnianie jakości kształcenia w szkolnictwie wyższym definiuje się jako wszelkie planowane i systematyczne działania bezpośrednio związane z utrzymaniem i podwyższeniem jakości kształcenia i badań, niezbędne do stworzenia odpowiedniego stopnia zaufania co do tego, że usługa edukacyjna spełni ustalone wymagania jakościowe „klientów" wewnętrznych i zewnętrznych (Skrzypek, 2001). Studenci, czyli klienci wewnętrzni, oczekują zapewnienia jakości kształcenia, w tym m.in. nowoczesnego programu kształcenia, jakości kadry nauczającej, odpowiedniego wyposażenia sal dydaktycznych, dostępności do lektur i innych materiałów natomiast pracodawcy, czyli klienci zewnętrzni, potrzebują zapewnienia, że zatrudniani przez nich absolwenci posiadają odpowiednie kwalifikacje (Randall, 2002).

Dlatego zapewnienie wysokiej jakości kształcenia jest jednym z podstawowych celów, jakie stawiają sobie szkoły wyższe. Często zadanie to jest podkreślone w misji szkoły wyższej.

Przykładowo, jedna z badanych uczelni swoją misję definiuje jako „kształcenie na najwyższym poziomie, prowadzenie badań naukowych na możliwie wysokim poziomie oraz szeroka współpraca międzynarodowa”.

Wysoką jakość zapewnia realizacja szeregu działań składających się na tzw. system zapewnienia

jakości kształcenia. Obowiązek posiadania takiego systemu przez szkołę wyższą został wprowadzony

Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia.175 Znowelizowana w 2011 roku ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym176 rozszerzyła ten obowiązek. Zgodnie z treścią wydanego do niej Rozporządzenia MNiSW z dnia 5 października 2011 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów177 jednym z warunków prowadzenia studiów jest wdrożenie wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia, obejmującego mechanizmy doskonalenia programu kształcenia (par. 9 ust. 1 pkt 9).

Rozporządzenie to określa też ogólne wymagania, jakie powinien spełniać wewnętrzny system zapewniania jakości kształcenia (par. 11 ust. 1). Powinien on odnosić się do wszystkich etapów i aspektów procesu dydaktycznego i uwzględniać w szczególności:

 wszystkie formy weryfikowania efektów kształcenia osiąganych przez studenta w zakresie wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych,

 dokonywane przez studentów oceny nauczycieli akademickich w zakresie wypełniania przez nich obowiązków dydaktycznych,

 wnioski z monitorowania karier zawodowych absolwentów uczelni (po trzech i pięciu latach od dnia ukończenia studiów).

Ponadto, rozporządzenie zobowiązuje kierownika jednostki prowadzącej studia (dziekana) do przedkładania corocznie radzie jednostki (radzie wydziału) oceny efektów realizowanego procesu kształcenia (par. 11 ust. 2). Ocena ta – dokonana po zasięgnięciu opinii zespołu nauczycieli akademickich zaliczanych do minimum kadrowego kierunku – powinna stanowić podstawę do określenia właściwych sposobów doskonalenia procesu kształcenia.

Przepisy znowelizowanej ustawy oraz wydanych na jej podstawie rozporządzeń zdecydowanie zwiększają znaczenie wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia. W szczególności:

 zobowiązują rektora uczelni publicznej do sprawowania nadzoru nad wdrożeniem i doskonaleniem uczelnianego systemu zapewnienia jakości kształcenia (nowy przepis wprowadzony do ustawy – art. 66 ust. 2 pkt 3a),

 czynią ocenę funkcjonowania wewnętrznego systemu zapewnienia jakości kształcenia kluczowym – obok oceny warunków prowadzenia studiów – elementem oceny programowej

175 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. Nr 164, poz. 1166). 176

Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455).

177

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. Nr 234, poz. 1445).

dokonywanej przez Polską Komisję Akredytacyjną (Rozporządzenie w sprawie warunków oceny programowej i oceny instytucjonalnej, par. 2).¹⁷⁸

Zaprojektowanie i wdrożenie wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia jest złożonym zadaniem, stanowiącym dosyć długi proces. System taki musi bowiem odnosić się do wielu etapów i aspektów procesu kształcenia, takich jak: projektowanie i sporządzanie dokumentacji programu kształcenia, sposób realizacji procesu kształcenia oraz weryfikacja osiąganych w jego wyniku efektów.

Zgodnie z Rozporządzeniem MNiSW w sprawie warunków prowadzenia studiów system powinien też obejmować procedury służące doskonaleniu programu kształcenia. Dlatego wskazane wydaje się uwzględnienie w systemie mechanizmów motywujących głównych realizatorów procesu dydaktycznego do podejmowania działań na rzecz podnoszenia jakości kształcenia, a zwłaszcza:

 tworzenie zachęt i warunków do podnoszenia kompetencji kadry (osób zarządzających i administrujących procesem kształcenia oraz nauczycieli akademickich) w zakresie projektowania i realizowania procesu dydaktycznego,

 redefiniowanie kryteriów używanych do oceny jakości pracy dydaktycznej nauczyciela akademickiego (w ramach ocen okresowych i ocen związanych z awansami),

 premiowanie – w sposób stanowiący rzeczywistą zachętę do angażowania się w doskonalenie kształcenia – nauczycieli akademickich prowadzących kształcenie o wysokiej jakości, a w szczególności stosujących w procesie dydaktycznym innowacyjne metody, techniki i narzędzia (OECD, 2009).

Niezależnie od stosowanych przez uczelnię i jej jednostki rozwiązań w zakresie zapewniania jakości kształcenia powinny one mieć charakter formalny, tzn. działanie systemu powinno być oparte na zestawie wdrożonych procedur. Warto też, aby zgodnie ze standardami europejskimi informacja o systemie i stosowanych procedurach była publicznie dostępna (European Association for Quality Assurance in Higher Education, 2005).

W oparciu o informacje uzyskane w trakcie badania 12 uczelni można stwierdzić, że wszystkie, zgodnie z wymogami Rozporządzenia MNiSW w sprawie warunków prowadzenia studiów, wprowadziły w formie uchwały Senatu uczelni tzw. system zapewniania jakości kształcenia. Rozporządzenie jedynie bardzo ogólnie określa, elementy systemu zapewnienia jakości kształcenia, zostawiając uczelniom dużą swobodę w decydowaniu o szczegółach przyjmowanych rozwiązań. Dlatego też systemy funkcjonujące w poszczególnych uczelniach w sposób istotny różnią się od siebie, tzn. uwzględniają nieco inny zestaw działań zapewniających jakość kształcenia.

W większych uczelniach system wewnętrznego zapewniania jakości kształcenia ma zazwyczaj charakter dwustopniowy – jego ogólna struktura i podstawowe zasady funkcjonowania, w tym zestaw procedur, określane są na szczeblu centralnym (uczelniane systemy zapewnienia jakości kształcenia), zaś podstawowym jednostkom organizacyjnym (wydziałom) pozostawia się możliwość wprowadzenia szczegółowych rozwiązań (procedur, instrukcji), dostosowanych do indywidualnych potrzeb danej jednostki (systemy wydziałowe).

178

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 29 września 2011 r. w sprawie warunków oceny programowej i oceny instytucjonalnej (Dz. U. Nr 207 poz. 1232).

Warto podkreślić, że cele wdrożenia systemu zapewniania jakości kształcenia są w przypadku poszczególnych uczelni dosyć podobne. Obejmują one najczęściej: kreatywne planowanie oraz właściwą realizację procesu dydaktycznego, zapewnienie wysokiego poziomu kompetencji, stałego rozwoju umiejętności pedagogicznych i wiedzy nauczycieli akademickich, wspieranie innowacyjności w pracy dydaktycznej, stałe monitorowanie i analizę jakości kształcenia, podejmowanie działań doskonalących system. A więc mimo braku szczegółowych wytycznych w rozporządzeniu MNiSW istnieje dość duża zgodność co do zadań, jakie powinien pełnić system.

Badane uczelnie w różny sposób definiują zakres działań składających się na system zapewniania jakości. Podstawowa różnica polega na różnym grupowaniu tych zadań. W jednej z badanych uczelni są one podzielone w sposób podmiotowy (program kształcenia i weryfikacja efektów kształcenia, nauczyciele akademiccy, wsparcie studentów w procesie kształcenia, infrastruktura dydaktyczna, współpraca z otoczeniem społeczno-gospodarczym uczelni, badania monitorujące jakość kształcenia, doskonalenie procesu zapewniania jakości kształcenia). W innej uczelni działania przyporządkowano do procesów niezbędnych do wytworzenia usługi edukacyjnej (proces główny, zarządzanie zasobami uczelni, procesy wsparcia studentów, procesy nadzorczo-kontrolne, procesy doskonalące system). W jeszcze innej uczelni działania przypisano do kolejnych etapów tworzenia usługi edukacyjnej (planowanie procesu kształcenia, monitorowanie realizacji procesu kształcenia, ocena procesu kształcenia, doskonalenie procesu kształcenia, gromadzenie informacji o ofercie usług edukacyjnych, zasobach i efektach kształcenia, informowanie o podejmowanych inicjatywach projakościowych, oferowanych programach kształcenia oraz o ocenie jakości procesu kształcenia).

Niezależnie od przyjętego sposobu klasyfikacji, na system składa się co najmniej kilkadziesiąt działań. Oczywiście o jakości decyduje nie tyle sam fakt realizacji tych działań, ile sposób ich realizacji, będący pochodną przyjętych przez uczelnię zasad/procedur postępowania. Zasady te są określone przez przepisy wewnątrzuczelniane (uchwały Senatu i zarządzenia Rektora), które muszą się mieścić w ramach wyznaczonych przez ustawę (np. minimum kadrowe, maksymalna liczba studentów na jednego nauczyciela, minimalna liczba punktów ECTS). Zasady te muszą też uwzględniać inne uwarunkowania, takie jak zasoby, którymi uczelnia dysponuje, otoczenie, w którym funkcjonuje, czy też wpływ przyjętych rozwiązań na koszty w kontekście konieczności zrównoważenia budżetu. Zakres działań podejmowanych przez uczelnie w procesie wytwarzania usługi edukacyjnej oraz szczegółowe zasady ich realizacji będą więc decydowały o jakości kształcenia.

Na podstawie analizy systemów zapewnienia jakości kształcenia w badanych 12 uczelniach można stwierdzić, że dla jakości kształcenia kluczowe są:

1. planowanie procesu kształcenia – powinno obejmować analizę potrzeb rynkowych i projektowanie nowych programów kształcenia adekwatnych do stwierdzonych potrzeb oraz dostosowanie zasobów kadrowych i rzeczowych do potrzeb nowego programu. W praktyce uczelnie mające dobre kontakty z interesariuszami lokalnymi (władze samorządowe, organizacje pracodawców) uzyskują z wyprzedzeniem informację, na absolwentów jakich kierunków i specjalności będzie zapotrzebowanie.

W pierwszej kolejności tworzone są nowe specjalności (w ramach istniejących kierunków), w drugiej zaś kolejności nowe kierunki, o ile uczelnia jest w stanie spełnić warunek minimum kadrowego oraz zapewnić odpowiednie warunki studiowania (co może się wiązać z koniecznością inwestycji, np. doposażenia laboratoriów). Ważnym czynnikiem decyzyjnym jest posiadanie odpowiednich zasobów kadrowych, przy czym w przypadku uczelni publicznych wynika to z potrzeby zagospodarowania posiadanych zasobów, zaś w przypadku

uczelni niepublicznych z trudności w pozyskaniu nowych pracowników, gdyż większość uczelni publicznych nie wyraża zgody na dodatkowe zatrudnienie w uczelni niepublicznej; 2. zasady opracowywania programów kształcenia – zasady te określa Senat uczelni w drodze

uchwały i on ostatecznie podejmuje decyzję, czy program studiów może być realizowany. Istotne jest, żeby program gwarantował studentom uzyskanie kompetencji, które są faktycznie potrzebne pracodawcom. Dlatego zasady powinny uwzględniać wymóg konsultacji programu z pracodawcami. Po drugie, plan studiów określa wymiar godzinowy zajęć w toku studiów (tzw. godziny kontaktowe), liczbę punktów ECTS, strukturę zajęć według form i wymiar oraz charakter praktyk zawodowych. Parametry te mogą być ustalone na minimalnym poziomie wymaganym przez przepisy, ale mogą też te poziomy przekraczać. Zależy to od polityki uczelni. Na etapie tworzenia programu kształcenia podejmuje się więc kluczowe decyzje dla jakości kształcenia;

3. zasady przypisywania punktów ECTS do zajęć – uczelnia przypisuje punkty ECTS do różnego typu zajęć przyjmując pewne założenia odnośnie nakładu pracy własnej studenta niezbędnej do osiągnięcia efektów kształcenia. Suma punktów za wszystkie zajęcia w planie studiów musi z kolei wypełniać minimum ustawowe dla danego typu studiów. Im większy jest więc założony nakład pracy studenta, tym mniejsza może być liczba tzw. godzin kontaktowych, a jednocześnie tym mniejszy będzie jednostkowy koszt kształcenia. Uczelnie będące pod silną presją kosztów mogą więc mieć tendencję do zawyżania nakładu pracy własnej studenta – nawet niewielkie zawyżenie może bowiem w skali dużej uczelni przynieść duże oszczędności. Dzieje się to kosztem jakości kształcenia;

4. studencka ocena nakładu pracy własnej – celem badania jest pozyskanie informacji o ocenie przez studentów nakładu pracy, jaki niezbędny jest do osiągnięcia zakładanych efektów kształcenia w ramach danego przedmiotu. Zebrane informacje mają służyć zweryfikowaniu prawidłowości przypisania danemu przedmiotowi punktów ECTS, a następnie ewentualnej modyfikacji programu kształcenia i planu studiów;

5. zasady weryfikacji efektów kształcenia – istotne jest to, aby efekty kształcenia były zdefiniowane w sposób pozwalający na ich weryfikację. Zasady weryfikacji powinny określać katalog narzędzi, które mogą być wykorzystywane w tym celu. Narzędzia powinny być skonstruowane tak, aby otrzymanie przez studenta oceny dostatecznej oznaczało, że osiągnął wszystkie zamierzone efekty kształcenia dla przedmiotu, w danym semestrze, na poziomie co najmniej minimalnym;

6. zasady planowania, organizowania oraz prowadzenia zajęć dydaktycznych – co najmniej dwa elementy planowania zajęć mogą mieć istotny wpływ na jakość kształcenia. Pierwszy to liczebność grup zajęciowych – wraz z jej wzrostem obniża się jakość, ale jednocześnie maleje jednostkowy koszt kształcenia. Drugim zaś jest dostosowanie planu zajęć do preferencji studentów, co zapewnia lepszą frekwencję a tym samym poprawia jakość kształcenia. Dobrym rozwiązaniem jest więc umożliwienie studentom rejestracji na zajęcia o różnych porach dnia. To z kolei może skutkować nierównym rozłożeniem studentów między grupami, a tym samym wzrostem kosztu jednostkowego. Należy też dążyć do minimalizacji liczby „okienek” w planie zajęć – tu ograniczeniem może być dostępność sal;

7. zasady organizacji i przebiegu egzaminów i zaliczeń – powinny być one zorganizowane w sposób zapewniający samodzielność pracy studenta, zaś zachowania nieetyczne, zarówno studenta, jak i nauczyciela, powinny być sankcjonowane. Ponadto powinny zostać zachowane wysokie standardy oceniania;

8. zasady dyplomowania – zapewnienie wysokiej jakości prac wymaga nie tylko zmotywowania nauczycieli do sprawowania właściwego nadzoru nad powstawaniem pracy dyplomowej (wynagrodzenie czasu poświęconego na indywidualne konsultacje ze studentem), ale również stosowania oceny antyplagiatowej wszystkich prac dyplomowych powstających w uczelni. 9. zasady realizacji praktyk zawodowych – zasadnicze znaczenie dla jakości kształcenia

ma zapewnienie dostępu do wartościowych miejsc odbywania praktyk zawodowych, sprawowanie realnej kontroli nad przebiegiem praktyki oraz weryfikacja realizacji celu i programu praktyki.

10. zasady obsadzania zajęć – zajęcia powinny być przydzielane adekwatnie do posiadanych przez nauczyciela kompetencji oraz dorobku naukowego;

11. kompetencje dydaktyczne nauczycieli – w celu ich zapewnienia wskazane jest organizowanie szkoleń w zakresie metodyki prowadzania zajęć, które byłyby obligatoryjne dla osób rozpoczynających pracę dydaktyczną, zaś dla osób posiadających doświadczenie w nauczaniu – szkoleń z innowacyjnych metod dydaktycznych. Kluczowe znaczenie dla powodzenia tych działań może mieć odpowiednie motywowanie pracowników do udziału w tego typu szkoleniach oraz promowanie nauczycieli akademickich prowadzących zajęcia wysokiej jakości;

12. okresowa ocena nauczycieli akademickich – pracowników naukowo-dydaktycznych ocena motywuje do prowadzenia badań naukowych, które mogą stanowić podbudowę dla prowadzonej dydaktyki, zaś nauczycieli dydaktycznych – do rozwijania warsztatu pracy dydaktycznej poprzez udział w szkoleniach i konferencjach dydaktycznych oraz do opracowywania nowych materiałów;

13. hospitacje zajęć dydaktycznych – umożliwiają weryfikację kompetencji dydaktycznych nauczycieli i stanowią podstawę do podejmowania działań zaradczych. Stosowany przez uczelnię system hospitowania zajęć jest powiązany z kosztami. Najtańszym rozwiązaniem jest prowadzenie jedynie działań doraźnych, droższe jest objęcie planem hospitacji wybranych grup nauczycieli, zaś najdroższe – objęcie wszystkich;

14. ewaluacja pracy nauczycieli akademickich przez studentów – polega na wypełnianiu przez studentów ankiet dotyczących jakości prowadzonych przez nauczyciela zajęć. Badanie nie wiąże się więc z dużymi kosztami (w szczególności jeśli jest przeprowadzane w formie elektronicznej), ale jednocześnie może ono pełnić raczej jedynie funkcję pomocniczą przy ocenie jakości pracy dydaktycznej, gdyż stopa zwrotu ankiet jest zazwyczaj niewielka a ponadto opinie studentów mogą być w dużym stopniu subiektywne. Badaniem mogą być objęci wszyscy lub tylko wybrana część nauczycieli;

15. dostępność nauczycieli akademickich dla studentów – możliwość indywidualnej konsultacji z nauczycielem oczywiście zwiększa efektywność nauki. Absolutnym minimum wydaje się umożliwienie studentowi kontaktu bezpośredniego w trakcie stałego dyżuru (w terminie nie kolidującym z innymi zajęciami studentów) oraz kontaktu mailowego (z szybkim czasem reakcji). Jeszcze lepszym rozwiązaniem jest możliwość umówienia się na konsultacje również poza stałym dyżurem, co jednak wymaga zapewnienia odpowiedniego miejsca i opłacenia dodatkowego dyżuru;

16. organizacja obsługi toku studiów – uczelnia powinna dążyć do stworzenia takiego systemu obsługi studentów, aby z jednej strony maksymalnie zredukować czas poświęcany przez studenta na załatwianie formalności, a z drugiej strony zminimalizować jednostkowy koszt obsługi administracyjnej studenta.

Działania prowadzące do osiągnięcia tego pierwszego celu można uznać za projakościowe w tym sensie, że czas zaoszczędzony na załatwieniu formalności może zostać poświęcony na naukę. Nie jest jednak oczywiste, czy usprawnienie obsługi studentów musi się wiązać ze wzrostem kosztów. Wprawdzie wprowadzenie elektronicznego systemu obsługi studentów wymaga poniesienia wydatków na zakup systemu i jego wdrożenie, ale z drugiej strony może zredukować ilość pracy administracyjnej, co pozwoli uczelni zaoszczędzić na kosztach osobowych;

17. studencka ocena funkcjonowania administracji oraz procesu i zaplecza dydaktycznego – badanie to ma na celu bieżący monitoring jakości obsługi studentów oraz warunków studiowania, który ma prowadzić do podnoszenia jakości kształcenia;

18. działalność kół naukowych – umożliwienie studentom rozwijania swoich zainteresowań w ramach kół naukowych oczywiście podnosi zarówno jakość, jak i koszty kształcenia. Warto wspomnieć, że właśnie w ramach działalności kół naukowych powstają w Polsce projekty, które zwyciężają w międzynarodowych konkursach (np. łazik marsjański skonstruowany przez studentów Politechniki Białostockiej, który trzykrotnie zajmował I miejsce w prestiżowych zawodach University Rover Challenge w Stanach Zjednoczonych);

19. działalność biura karier i akademickiego inkubatora przedsiębiorczości – kontakt z biurem karier oraz inkubatorem może pomóc studentowi podjęciu decyzji o wyborze specjalności, zajęć do wyboru lub zajęć dodatkowych, ukierunkowanych na planowaną karierę zawodową; 20. wsparcie materialne – obejmuje stypendia naukowe i socjalne, zapomogi oraz

zakwaterowanie w domu studenta. Wszystkie formy wsparcia przyczyniają się do wzrostu jakości kształcenia. Stypendium naukowe motywuje bowiem studentów do osiągania jak najlepszych wyników, zaś wsparcie materialne umożliwia podjęcie studiów osobom, które w przeciwnym razie nie mogłyby sobie na to pozwolić lub zwalnia je z konieczności godzenia nauki z pracą, co mogłoby mieć negatywny wpływ na jakość kształcenia. Koszty wsparcia materialnego są w przeważającym stopniu finansowane z budżetu, więc nie obciążają uczelni (z wyjątkiem specjalnych nagród i stypendiów rektora);

21. indywidualny program kształcenia (IPK) – zapewnia indywidualny dobór treści i form kształcenia do zainteresowań naukowych studenta. Z punktu widzenia indywidualnych celów kształcenia studenta zdobywana wiedza jest bardziej komplementarna, co niewątpliwie zwiększa motywację do kształcenia się. Umożliwienie studiowania w ramach tej ścieżki jest więc działaniem projakościowym. Wymaga ono jednak poniesienia przez uczelnię dodatkowych kosztów. Po pierwsze jest to koszt związany ze współpracą studenta z opiekunem naukowym, który będzie odpowiedzialny za ustalenie programu kształcenia. Po drugie jest to koszt dodatkowych zajęć;

22. międzywydziałowe i międzyuczelniane kierunki studiów – ich tworzenie wynika z potrzeby lepszego dostosowania oferty kształcenia do potrzeb rynku pracy. Jeśli więc jakość kształcenia mierzylibyśmy odsetkiem absolwentów, którzy mają pracę lub poziomem wynagrodzeń absolwentów, to tworzenie takich kierunków studiów prawdopodobnie można uznać za działanie projakościowe. Wymaga ono jednak co najmniej poniesienia kosztów koordynacji a także – często – zwiększenia nakładów na odpowiednie dostosowanie programu, wyodrębnienie grup itp.;

23. wymiana międzynarodowa studentów i nauczycieli – udział w wymianie w ramach programu Erasmus / Erasmus Plus umożliwia zapoznanie się z innymi metodami nauczania i uczenia się, innymi strukturami organizacji uczelni, a także jest okazją do sprawdzenia i rozwijania umiejętności nauczania i uczenia w języku obcym. Studentowi doświadczenie to może być

przydatne w poszukiwaniu w przyszłości pracy, gdyż jest dla pracodawcy sygnałem, że jest otwarty na zmiany, potrafi poradzić sobie w nowej sytuacji i komunikować się w języku obcym. Z kolei pracownik może wykorzystać zdobyte doświadczenie w pracy dydaktycznej, nawiązać kontakty w celu realizacji wspólnych projektów;

24. warunki lokalowe, wyposażenie sal i infrastruktura oraz bieżący monitoring w tym zakresie – odpowiednie warunki lokalowe oraz wyposażenie często warunkują możliwość prowadzenia studiów na danym kierunku oraz mają wpływ na jakość kształcenia. Przykładowo na wielu kierunkach wymagane jest prowadzenie zajęć w odpowiednio wyposażonych laboratoriach. Oczywiście można je wyposażyć zgodnie z wymaganym minimum, ale można też, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom pracodawców, wyposażyć laboratoria w sprzęt najnowszej generacji, co zwiększa koszty ale jednocześnie podnosi jakość kształcenia. Zarówno jakość jak i koszty kształcenia są też determinowane przez wielkość pomieszczeń dydaktycznych, gdyż decyduje