Problem wyodrębnienia kosztu pracy nauczyciela akademickiego

akademickiego

Wynagrodzenia stanowią ponad połowę kosztu kształcenia w szkołach wyższych – w 2012 roku 56,6%. Udział ten zmienia się nieznacznie od 2004 r., kiedy wynosił 55,6%. Występują przy tym pewne różnice miedzy typami uczelni – stosunkowo najwięcej kosztów związanych z zatrudnieniem występuje w uczelniach artystycznych, pedagogicznych, ekonomicznych, w których materialne koszty działalności utrzymują się na niskim poziomie. Najmniejszy udział zaś mają te koszty w uczelniach medycznych, wyższych szkołach rolniczych i na uniwersytetach, gdzie z kolei wysokie jest zużycie materiałów w trakcie zajęć prowadzonych w formie różnorodnych doświadczeń, jak i wysokie są koszty amortyzacji majątku trwałego (poza nieruchomościami nieobciążonymi amortyzacją). Takie ogólne informacje zdają się być jednak zbyt skąpe, by były przydatne dla identyfikacji wynagrodzeń jako podstawowego kosztu kształcenia.

Tabela 7.1. Udział wynagrodzeń w kosztach uczelni wyższych

Typ uczelni Udział wynagrodzeń w kosztach uczelni

2004 2008 2012 2013

WYŻSZE SZKOŁY PUBLICZNE 58,9 59,6 56,4 56,6

Uniwersytety 59,3 59,9 56,2 56,6

Wyższe szkoły techniczne 58,7 59,1 54,5 54,6

Wyższe szkoły rolnicze 59,0 58,6 56,2 56,4

Wyższe szkoły ekonomiczne 53,1 56,2 54,1 55,4

Wyższe szkoły pedagogiczne 65,6 64,9 63,6 64,2

Uniwersytety medyczne 68,6 69,2 64,7 63,3

Akademie wychowania fizycznego 57,3 58,7 53,9 55,0

Wyższe szkoły artystyczne 60,1 63,0 61,4 62,1

Pozostałe szkoły wyższe 66,9 64,8 65,2 65,3

Inne 65,6 65,0 63,7 64,0

WYŻSZE SZKOŁY NIEPUBLICZNE 57,4 62,4 54,0 54,6

Wyższe szkoły ekonomiczne 56,8 57,8 57,5 56,5

Pozostałe szkoły wyższe 56,1 56,9 55,3 54,2

średnia 60,3 61,4 58,7 58,8

mediana 58,9 60,8 56,8 56,4

odchylenie standardowe 5,1 4,1 4,7 4,5

wskaźnik zmienności 0,1 0,1 0,1 0,1

Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse, wydania różne.

Praca nauczycieli akademickich silnie wpływa na wytwarzanie usługi edukacyjnej nie tylko jako kluczowy nakład, ale i podstawowy koszt. Zarazem wpływa niejednoznacznie – nauczyciel akademicki w zdecydowanej większości przypadków (poza wykładowcami i starszymi wykładowcami) jest zobowiązany jednocześnie do pracy dydaktycznej i naukowej stanowiących główny przedmiot

jego działań zawodowych, jak również często do innych prac, w tym administracyjno-organizacyjnych, mających znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania uczelni, ale nie będących sensu stricte pracą z dwóch pierwszych, wymienionych obszarów np. przy organizacji konferencji naukowych czy ocenie jakości kształcenia.

Rysunek 7.1. Praca nauczyciela akademickiego i jej wynagradzanie

Praca wykonywana Rodzaje pracy

na rzecz pracodawców:

w ramach : dydaktyka badania naukowe inne działania zawiązane z funkcjonowa-niem uczelni działania nie związane z funkcjonowaniem uczelni uczelni – podstawowego miejsca pracy W ramach obowiązków podstawowych ***

Wynagrodzenie zasadnicze w uczelni – podstawowym miejscu pracy

W ramach obowiązków dodatkowych

Wynagrodzenie dodatkowe (dodatki do wynagrodzeń zasadniczych, osobne umowy) w uczelni – podstawowym miejscu pracy

poza uczelnią – podstawowym miejscem pracy* ale w związku z nią

W ramach umów z innymi pracodawcami

Wynagrodzenia ze strony innych pracodawców niż uczelnia macierzysta niezależnych od uczelni – podstawowego miejsca pracy ** W ramach umów z innymi pracodawcami

Wynagrodzenia ze strony innych pracodawców niż uczelnia macierzysta

Źródło: opracowanie własne Uwagi:

* prace, na które z zasady (ze względu na karierę zawodową, dobro uczelni – podstawowego miejsca pracy) pracownik wyraża zgodę np. recenzowanie dorobku naukowego w postępowaniu o uzyskanie stopnia /tytułu naukowego, udział w pracach ciał akademickich (wybieralnych lub mianowanych), udział we współpracy uczelni macierzystej z innymi podmiotami (np. w ramach rad pracodawców, komisji wspólnych itp.)

** dodatkowe zatrudnienie poza macierzystą uczelnią, na które w przypadku jego etatowego charakteru bądź rejestracji jako samodzielnej działalności, należy uzyskać akceptację rektora macierzystej uczelni

*** obowiązki wynagradzane w ramach wynagrodzenia zasadniczego

Praca dydaktyczna jest regulowana zasadami pensum i zobowiązaniem nauczyciela do pracy w godzinach ponadwymiarowych w wymiarze określonym ustawą. Wykonywanie obowiązków w ramach pensum to nie tylko prowadzenie zajęć dydaktycznych ale i ich przygotowanie, sprawdzanie

prac studenckich, udzielanie konsultacji, prowadzenie egzaminów. Całość działań wiążących się z zajęciami w ramach pensum jest wynagradzana na podstawie umowy o pracę, zajęcia przekraczające pensum – wynagradzane dodatkowo, w tym zwykle zajęcia na studiach niestacjonarnych, podyplomowych itp. Uczelnia publiczna na ten cel pozyskuje środki z dotacji podmiotowej i opłat za studia, uczelnia niepubliczna z opłat za studia.

Podobnie, w uczelni publicznej nauczyciel ma obowiązek prowadzić oprócz zajęć dydaktycznych w ramach podstawowych obowiązków badania naukowe, określane zazwyczaj poprzez oczekiwane rezultaty – w odpowiednim czasie wystąpienie z procedurą nadania stopni lub tytułu, zobowiązaniem do publikacji itp., Badania są opłacane w ramach podstawowego wynagrodzenia, ale także mogą być finansowane dodatkowo poprzez granty wewnętrzne (z dotacji na tzw. badania statutowe i na rozwój młodej kadry naukowej) lub zewnętrzne (np. europejskie, NCN, NCBiR, eksperckie na zlecenie przedsiębiorstw itp.). Praca nauczyciela akademickiego czyni pożądanym udział w różnych gremiach naukowych, w zespołach recenzujących dorobek naukowy, zlokalizowanych nie tylko w uczelni ale i poza nią. W tym jednak przypadku wynagrodzenie za pracę nie trafia do nauczyciela poprzez macierzystą uczelnię. Pod tym względem oczekiwania pracodawcy - uczelni publicznych i niepublicznych mogą się różnić, kontrakt w uczelni niepublicznej nie jest zdefiniowany prawnie tak, jak kontrakt w uczelni publicznej np. co do sposobu wyłonienia kandydata do pracy, liczby godzin zajęć dydaktycznych, maksymalnego czasu zatrudnienia na danym stanowisku itd. Uczelnia niepubliczna ma możliwość odmiennego kształtowania zakresu obowiązków zatrudnianego nauczyciela akademickiego, zgodnie ze swoimi potrzebami.

Są wreszcie zajęcia zawodowe, które stanowią pewnego rodzaju alternatywę dla pracy w uczelni – czasem komplementarne (np. w firmach pozwalających zgromadzić doświadczenie przydatne w dydaktyce), czasem jednak wyraźnie konkurencyjne (w innej szkole wyższej). Dochód z tytułu takiej pracy nie pozostaje w żadnym, bezpośrednim związku z pracą w uczelni, ale czas poświęcany tym zajęciom zawodowym zawsze konkuruje z czasem przeznaczanym na pracę w uczelni. Można przypuszczać, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż zajęcia pozauczelniane czerpią know how z pracy w uczelni a niewykluczone również, że istnieje podobny przepływ w drugą stronę, kiedy zwłaszcza przedmiotem nauczania staje się praktyka uprawiania danego zawodu.

Chcąc określić wynagrodzenia nauczycieli stanowiące koszt kształcenia w uczelni będącej podstawowym miejscem pracy należałoby wyodrębnić część stanowiącą ekwiwalent za prowadzenie zajęć i wszystkich, pozostałych czynności dydaktycznych, jak również określić czas im poświęcony w ogóle czasu pracy, przy czym konieczne byłoby wyodrębnienie tej jego części, która przynależy do podstawowych wynagrodzeń w ramach umowy o pracę i część opłacaną osobno. Jednak taka identyfikacja nie rozwiązuje problemu do końca, ponieważ kształcenie jest zależne w uczelniach (zwłaszcza akademickich) od prowadzonych w nich badań i wymaga innych działań podejmowanych przez nauczycieli akademickich niż tylko prowadzenie zajęć i ich przygotowanie. W węższym zatem zakresie rozumienia kosztów kształcenia w uczelniach można przyjąć, że istnieje jakaś część wynagrodzeń osobowych i pozostałych, która identyfikuje te koszty a w szerokim w zasadzie można byłoby uznać całość wynagrodzeń (z wyłączeniem finansowanych z odrębnych funduszy badawczych) za służące celom dydaktycznym182

.

182 Praktyka sprawozdawcza jest taka, że wypłaty wynagrodzeń z funduszu osobowego dla nauczycieli akademickich są identyfikowane w całości jako koszt kształcenia, podobnie wypłaty z tytułu dodatkowych umów o pracę, jeśli jest nią prowadzenie zajęć dydaktycznych. W funduszu osobowym mogą się kryć jednak dodatki za

Natomiast na dochody nauczycieli akademickich – pomijając nawet ich zaangażowanie w pracę na rzecz innych pracodawców – składają się zarówno z części, którą oni identyfikują jako ekwiwalent działań dydaktycznych, jak i te, które łączą oni wyraźnie z podejmowaniem badań lub wykonywaniem innych czynności pozadydaktycznych i pozabadawczych. Sterowanie np. podziałem ich pracy między różne aktywności, ich wysiłkiem (np. w celu intensyfikacji kontroli efektów kształcenia rzeczywiście uzyskiwanych przez studentów albo rozwoju badań czy prac eksperckich) wymaga większej jasności, jak faktycznie dzielą oni swój czas, z jakich działań czerpią swoje dochody, w jakim stopniu te dochody stają się (mogą stać się) motywacją do zmiany proporcji zaangażowania w działania pożądane z perspektywy uczelni-pracodawcy.