Koszty bezpośrednie i pośrednie

W uczelniach wyższych koszty dzielone są na koszty bezpośrednie i pośrednie. Z uwagi na fakt, iż uczelnie stosują Ustawę o rachunkowości, następuje wyraźne oddzielenie kosztów ogólnouczelnianych (kosztów ogólnego zarządu) i kosztów wydziałowych (według terminologii rachunkowej występuje również nazwa „koszty wydziałowe”). Z kolei z uwagi na wymogi Ustawy o szkolnictwie wyższym konieczne jest wyliczenie kosztu kształcenia na studiach niestacjonarnych, tak aby możliwe było ustalenie odpłatności za te studia. Należy zauważyć, iż uczelnie w różny sposób interpretują, co wchodzi w skład usługi edukacyjnej i jak należy ustalić jej wartość.

Koszty bezpośrednie w uczelniach wyższych w badanej próbie składają się z:

a) Kosztów wynagrodzeń pracowników naukowo-dydaktycznych

b) Kosztów wynagrodzeń pracowników dydaktycznych

c) Kosztów bezpośrednich związanych z procesem kształcenia (takich jak np. materiały laboratoryjne)

W skład kosztów pośrednich wchodzą:

a) Koszty ogólnouczelniane

c) Koszty biblioteki (w przypadku niektórych uczelni koszty te obciążają koszty ogólnouczelniane, zaś w innych w sposób bezpośredni obciążają koszty dydaktyki, zarówno na studiach stacjonarnych, jak i niestacjonarnych)

W przypadku badanych uczelni dodatkowo należy rozważyć sposób rozliczania:

a) Kosztów utrzymania nieruchomości

b) Kosztów utrzymania obiektów sportowych

c) Kosztów utrzymania centrów języków obcych

Podział wynagrodzeń w badanych uczelniach dokonywany jest na różne sposoby. Dominuje jednak podejście, w którym:

 podział wynagrodzeń pracowników naukowo dydaktycznych na część dydaktyczną, badawczą, organizacyjną, dokonywany jest w proporcji np. 40-40-20, czy też 45-45-10

 podział wynagrodzeń pracowników dydaktycznych na część dydaktyczną, część dotyczącą samokształcenia i część organizacyjną dokonuje się w proporcji np.70-20-10.

Tym samym przy ustalaniu kosztów kształcenia wydzielana jest część wynagrodzeń pracowników dedykowana dydaktyce.

W uczelniach występują dwa warianty ustalania stawek za godziny nadliczbowe za zajęcia dydaktyczne dla pracowników:

 stosowana jest jednolita stawka za godziny nadliczbowe prowadzenia zajęć dydaktycznych dla pracowników na wszystkich wydziałach; decyzja jest podejmowana w formie uchwały przez senat;

 każdy z wydziałów stosuje własne stawki za godziny nadliczbowe za zajęcia dydaktyczne dla pracowników; decyzje zapadają w postaci uchwał rad wydziałów.

W przypadku zatrudniania pracowników nieetatowych uczelnie stosują umowy cywilnoprawne a stawki są takie, jak dla pracowników etatowych, bądź są ustalane indywidualnie (przypadek uczelni niepublicznej). W przypadku projektów finansowanych z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej stosowany jest niekiedy przepis dotyczący trzykrotności stawki.

Koszty kierunków najczęściej nie są ustalane osobno dla poszczególnych kierunków studiów, a jedynie ustalany jest średni koszt kierunku studiów na poziomie wydziału. Związane jest to z faktem, iż ustalenie, ile godzin zajęć przepracował pracownik naukowo-dydaktyczny lub dydaktyczny na poszczególnych kierunkach studiów wymagałoby zintegrowanych systemów informacyjnych uczelni. W większości badanych uczelni osobno funkcjonują systemy finansowo-księgowe, zaś osobno systemy obsługi studentów, gdzie znajdują się informacje nt. liczby godzin zajęć wykładowcy na poszczególnych kierunkach studiów.

W badanych uczelniach stosowane są dwa sposoby ustalania podstawy wyliczenia kosztów pośrednich. W jednej grupie uczelni koszty pośrednie są liczone od kosztu kształcenia (od kosztów bezpośrednich), a nie od fizycznej liczby zrealizowanych godzin.

W drugiej grupie uczelni jako podstawowy klucz podziałowy stosowana jest godzina dydaktyczna. W przypadku nieustalenia, którzy pracownicy (w podziale na profesorów, doktorów habilitowanych, doktorów i doktorantów) prowadzili zajęcia w ramach danej godziny dydaktycznej, faktyczny poziom kosztów nie będzie Itaki sam, co może zaburzać kalkulacje. W niektórych spośród badanych uczelni koszty studiów stacjonarnych i niestacjonarnych są dzielone wyłącznie w oparciu o wynagrodzenia. Natomiast w przypadku jednej z politechnik koszty studiów stacjonarnych i niestacjonarnych dzielone są w proporcji do wartości kosztów bezpośrednich, nie tylko takich jak koszty wynagrodzeń, ale również koszty materiałów przypisanych do studenta (zużytych w trakcie zajęć laboratoryjnych).

Badane uczelnie w zróżnicowany sposób traktują jednostki wspomagające działalność dydaktyczną, tzn. centra języków obcych, biblioteki, centra komputerowe, centra nauczania matematyki i fizyki. Możliwe są następujące rozwiązania:

 kosztami świadczonych usług obciążane są jednostki uczelniane zlecające przeprowadzenie zajęć np. z języków obcych, matematyki, fizyki, czy też zajęć komputerowych, zaś koszty biblioteki są kosztami ogólnouczelnianymi nie odnoszonymi do kosztów poszczególnych kierunków kształcenia;

 kosztami świadczonych usług obciążane są jednostki uczelniane zlecające przeprowadzenie zajęć np. z języków obcych, matematyki, fizyki, czy też zajęć komputerowych, zaś koszty biblioteki są odnoszone proporcjonalnie do kosztów studiów niestacjonarnych i koszt studiów stacjonarnych;

 kosztami świadczonych usług obciążane są jednostki uczelniane zlecające przeprowadzenie zajęć np. z języków obcych, matematyki, fizyki, czy też zajęć komputerowych, zaś koszty biblioteki są odnoszone proporcjonalnie do liczby studentów studiów niestacjonarnych i liczby studentów studiów stacjonarnych.

W przypadku centrów języków obcych może wystąpić sytuacja, gdzie nie jest rozliczane 100% kosztów takiego centrum pomiędzy koszty zajęć dydaktycznych, gdyż część stanowią koszty działalności badawczej. Centrum języków obcych może posiadać pracowników naukowo-dydaktycznych i rozliczać w pewnej proporcji ich wynagrodzenia zarówno między działalność dydaktyczną, jak i badawczą. Następnie według tej samej proporcji rozdzielane są koszty administracyjne.

W przypadku zajęć wychowania fizycznego może wystąpić sytuacja, w której tego typu zajęcia nie odbywają się na studiach niestacjonarnych i w takiej sytuacji koszty funkcjonowania centrum wychowania fizycznego i sportu są przypisane jedynie kosztom funkcjonowania studiów stacjonarnych. Warto podkreślić, iż niektóre uczelnie deklarują dostępność infrastruktury sportowej dla studentów studiów niestacjonarnych, jednakże nie uwzględniają tego w kosztach kształcenia (z uwagi na małą skalę korzystania przez studentów niestacjonarnych z tego typu infrastruktury).

W badanych uczelniach publicznych występują następujące sposoby ustalania kosztów kierunków studiów:

 koszty ogólnouczelniane nie są przypisywane do kosztów kierunków studiów i są finansowane z dotacji dydaktycznej,

 stosowana jest kalkulacja doliczeniowa kosztów (gdzie możliwe jest ustalenie kosztów tzw. niewykorzystanych mocy produkcyjnych).

W badanych uczelniach w różny sposób są rozliczane koszty rekrutacji. W przypadku jednej uczelni koszty rekrutacji ponoszone są wyłącznie na wydziałach, zaś w pozostałych ponoszone są na poziomie centrali lub częściowo przez centralę a częściowo przez wydziały.

Wiele uczelni w Polsce stosuje kalkulator kosztów kształcenia dostarczany przez firmę MHM autorstwa Henryka Miłosza i taka uczelnia znalazła się również w próbie badawczej. Uczelnia ta przyjęła, iż koszt kształcenia rozkłada się na 1 godzinę dydaktyczną zajęć ze studentami, a tym samym nośnikiem kosztów jest 1 godzina dydaktyczna. Do tej godziny dydaktycznej przypisany jest zarówno koszt bezpośredni prowadzenia zajęć dydaktycznych (składający się przede wszystkim z wynagrodzeń), koszty pośrednie wydziałowe, ale również koszty ogólnouczelniane. Do tych ostatnich na badanej uczelni zaliczane są również wydatki na remonty. Tym samym można stwierdzić, iż w przypadku wystąpienia względnie wysokich kosztów remontów, koszt kształcenia w danym okresie będzie nieco zawyżony w stosunku do okresów, w których nie wystąpiły względnie wysokie koszty remontowe.

Trudność w ustalaniu kosztów kształcenia polega również na braku możliwości amortyzowania budynków dydaktycznych używanych w procesie kształcenia. Wydatki inwestycyjne ponoszone z różnych źródeł na budowę budynków uczelnianych nie są tym samym przenoszone na koszt kształcenia. Dokonywanie amortyzacji urządzeń i innych środków trwałych w okresach innych niż faktyczny okres użytkowania również może nieco utrudniać wyznaczenie faktycznego kosztu kształcenia. Ponadto według Ustawy o finansach publicznych meble oraz zbiory biblioteczne są ujmowane w kosztach w momencie zakupu i np. jeśli uczelnia dokonałaby w jednym roku znaczącego zakupu zbiorów bibliotecznych oraz mebli (np. w związku z wybudowaniem nowego obiektu), to koszty danego okresu byłyby zawyżone w stosunku do kosztów przyszłych okresów.

Warto zaznaczyć, iż kalkulator kosztów autorstwa Henryka Miłosza nie umożliwia rozdzielenia kosztów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych, aczkolwiek można sumując liczbę odbytych zajęć uzyskać taki koszt (po jednakowej wycenie jednej godziny).

Podsumowując należy wyróżnić następujące sposoby rozliczania kosztów kierunków studiów:

 koszty kierunków studiów są wyznaczane na poziomie średniego kosztu kierunku w danej jednostce uczelnianej (wydział, instytut lub katedra)

 koszty kierunków studiów są wyznaczane za pomocą kalkulatora kosztów, którego podstawą jest podział na studia stacjonarne i niestacjonarne

 koszty kierunków studiów mają być wyznaczane (w przypadku jednej z badanych uczelni) poprzez rejestrowanie kosztów bezpośrednio na danym kierunku studiów oraz poprzez stosowanie kalkulacji doliczeniowej kosztów (dzięki czemu możliwe jest ustalanie kosztów tzw. „pustych przebiegów” występujących w sytuacji np. niewykorzystywania w pełni powierzchni dydaktycznej).

Tym samym możliwe są sytuacje, gdzie koszty kształcenia są podobne na kierunkach o podobnej liczbie godzin, jak również może wystąpić sytuacja, gdzie na każdym wydziale może być inny koszt kształcenia, gdyż kierunki studiów są prowadzone poziomie przez poszczególne wydziały. Stąd może wynikać zróżnicowanie kosztów, m.in. poprzez różnice w poziomie wynagrodzeń.

Na politechnikach, które znalazły się w próbie badawczej, kosztem, który może wpływać na koszty kształcenia na kierunku jest różny poziom wykorzystania laboratoriów, jak również materiałów używanych w trakcie zajęć laboratoryjnych. W efekcie uzyskiwane są kalkulacje w których:

 wszystkie kierunki na wydziale kosztują tyle samo,

 występuje zróżnicowany koszt poszczególnych kierunków studiów niestacjonarnych ze względu na potrzeby ustalania odpłatności za studia.