Przychody z działalności dydaktycznej

Struktura przychodów z tytułu działalności dydaktycznej szkół wyższych ogółem wykazuje niewielkie zmiany na przestrzeni 16 lat (1997-2012). Od 2004 r. dotacja podstawowa na działalność dydaktyczną stanowi około 60%, choć w 1997 r. sięgała nawet 70% przychodów z działalności dydaktycznej ogółem. Przeciętnie niemal dwukrotnie niższy udział (32%) mają opłaty za zajęcia dydaktyczne. Ich znaczenie było większe w latach 2000-2004, ale od 2009 r. maleje w konsekwencji trudności z rekrutacją na skutek niżu demograficznego, spadku liczby korzystających z odpłatnych form kształcenia i wzrostu liczby studiujących nieodpłatnie.

W uczelniach niepublicznych wzrosło finansowanie z budżetu państwa i ze źródeł pozostałych, a spadło znaczenie opłat za studia. Uczelnie publiczne w mniejszym stopniu zostały dotknięte spadkiem wpływów z płatnych usług edukacyjnych. Spadek nominalnych wpływów z opłat studenckich w 2012 r. r/r wyniósł w publicznych szkołach wyższych 6,4%, w niepublicznych szkołach wyższych 10,2%, a w porównaniu do najlepszego roku z punktu widzenia wpływów ogółem z czesnego (2010 r.) odpowiednio 8,8% nominalnie w publicznych szkołach wyższych i 13,9% w szkołach niepublicznych.

Rysunek 4.5. Struktura przychodów z działalności dydaktycznej szkół wyższych ogółem, publicznych i niepublicznych w latach 1997-2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse 1997-2012.

Dynamika kosztów kształcenia w szkołach wyższych ogółem w 9 na 15, a w uczelniach publicznych w 6 na 15, analizowanych latach z okresu 1997-2012 przewyższała tempo wzrostu przychodów z działalności dydaktycznej. Niepubliczne szkoły wyższe najczęściej doświadczały wyższej dynamiki wzrostu kosztów działalności dydaktycznej niż wpływów z czesnego (w 11 z 15 analizowanych okresów rocznych). Od 2008 r. szkoły wyższe ogółem, a od 2010 r. także uczelnie publiczne nie były w stanie przeciwdziałać przyrostowi kosztów działalności dydaktycznej powyżej wzrostu przychodów z usług edukacyjnych ze względu na znaczny spadek finansowania szkolnictwa z budżetu państwa, jak i ostry spadek liczby i odsetka studentów płacących za studia. Rezygnacji z podejmowania płatnych studiów sprzyja również zwiększanie oferty studiów bezpłatnych ze względu na wpływ liczby studentów studiów stacjonarnych na wysokość dotacji z budżetu opartej na algorytmie (składnik studencko-doktorancki). Chociaż ustawodawca w prawie szkolnictwa wyższego hamuje wzrost liczby studentów kształcących się nieodpłatnie poprzez ograniczenie dotacji algorytmicznej wypłacanej z tytułu prowadzenia studiów stacjonarnych w uczelniach publicznych, jeśli liczba studentów wzrośnie w stosunku rocznym o ponad 2%, to jednak w tych granicach w niektórych uczelniach wzrost następuje, a na poszczególnych kierunkach może on być znacznie większy (limit dotyczy liczby studentów w skali całej uczelni). Odsetek studentów kształcących się odpłatnie spada natomiast od 2001 r., także z uwzględnieniem słuchaczy studiów podyplomowych i uczestników niestacjonarnych studiów doktoranckich. 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Szkoły wyższe ogółem

dotacje z budżetu

opłaty za zajęcia dydaktyczne

środki z budżetów gmin i inne fundusze publiczne pozostałe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Publiczne szkoły wyższe

dotacje z budżetu

opłaty za zajęcia dydaktyczne

środki z budżetów gmin i inne fundusze publiczne pozostałe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Niepubliczne szkoły wyższe

dotacje z budżetu

opłaty za zajęcia dydaktyczne

środki z budżetów gmin i inne fundusze publiczne pozostałe 32% 60% 7,8% 72% 19% 8,5% 93% 4,3% 2,8%

Rysunek 4.6. Dynamika przychodów działalności dydaktycznej szkół wyższych ogółem i publicznych a zmiana struktury finansowania w latach 1997-2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse 1997-2012.

W latach 2010-2012 odsetek studentów studiów niestacjonarnych kształcących się odpłatnie spadł poniżej 50% ogółu studentów (stacjonarnych i niestacjonarnych) publicznych i niepublicznych szkół wyższych. Liczba studentów niestacjonarnych spadła z 1003 tys. w 2005 r. (maksymalna liczba studentów niestacjonarnych na przestrzeni analizowanego okresu 1997-2012) do 707 tys. w 2012 r. (o 297 tys., tj. o 29,6% stanu z roku akademickiego 2005/2006). W tym samym czasie liczba studentów ogółem spadła z 1953,8 tys. w 2005 r. do 1677 tys. w 2012 r. (o 14% stanu z 2005 r.) Spadek ten wynika głównie ze zmniejszenia ogólnej liczby studiujących (w 93%) i w zdecydowanie mniejszej części ze wzrostu liczby studiujących nieodpłatnie (7%). W konsekwencji od 2010 r. zmieniła się struktura źródeł finansowania kształcenia na studiach I i II stopnia (wcześniej jednolitych magisterskich, magisterskich i licencjackich) – opłaty za studia (czesne) w 2005 r. wnosiło bowiem aż 58,9% studentów, a w 2012 r. tylko 47,1%. W uczelniach publicznych odsetek studentów studiów niestacjonarnych spadł z 46,4% w 2001 r. do 43,8% w 2005 r. i dalej do poziomu 27,2% w 2012 r.

Szersze spojrzenie na finansowanie systemu szkolnictwa wyższego przez studiujących bezpłatnie (składnik studencko-doktorancki wpływający na wysokość dotacji algorytmicznej w uczelniach publicznych i dotacja związana ze stacjonarnym kształceniem doktorantów w uczelniach niepublicznych) i odpłatnie (opłaty za studia wnoszone przez studentów niestacjonarnych studiów wszystkich stopni i podyplomowe w publicznych i w niepublicznych szkołach wyższych, oraz opłaty za studia stacjonarne I, II i jednolite magisterskie w uczelniach niepublicznych) wskazuje, że odsetek płacących za usługi edukacyjne szkolnictwa wyższego stopniowo ale systematycznie maleje. W szkołach wyższych ogółem udział uczestników studiów płatnych spadł z 66% w 2000 r. do 61% w 2008 r., a następnie spadek odsetka płacących za studia nabrał jeszcze przyspieszenia, w konsekwencji w 2012 r. tylko 51,5% płaciło za usługi edukacyjne. Gwałtowna zmiana struktury finansowania usług edukacyjnych szkół wyższych ogółem, spotęgowana procesami demograficznymi, odbiła się negatywnie na sytuacji finansowej uczelni z obu sektorów własności.

0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.9 0.95 1 1.05 1.1 1.15 1.2 1.25 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Szkoły wyższe ogółem

dynamika przychodów z dz. dydaktycznej dynamika kosztów dz. dydaktycznej

odsetek studentów studiów stacjonarnych (p. oś) odsetek studentów studiów niestacjonarnych (p. oś) odsetek studentów studiów bezpłatnych (p. oś) odsetek studentów studiów płatnych (p. oś)

0.2 0.35 0.5 0.65 0.8 0.9 0.95 1 1.05 1.1 1.15 1.2 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Publiczne szkoły wyższe

dynamika przychodów z działalności dydaktycznej publicznych szkół wyższych

dynamika kosztów działalności dydaktycznej publicznych szkół wyższych

odsetek studentów studiów stacjonarnych (p. oś) odsetek studentów studiów niestacjonarnych (p. oś) odsetek studentów studiów bezpłatnych (p. oś) odsetek studentów studiów płatnych (p. oś)

W uczelniach publicznych udział korzystających z odpłatnych form kształcenia sukcesywnie zmniejszał się od 2001 r. (50,7%) do 32,5% w 2012 r. Analiza jednostkowych przychodów z działalności dydaktycznej szkół wyższych ogółem (w przeliczeniu na liczbę korzystających z usług edukacyjnych uczelni) ukazuje wzrost znaczenia przychodów z działalności niezwiązanej z kształceniem, zwłaszcza od 2010 r. oraz na stabilizację nominalnej wysokości dotacji podstawowej na działalność dydaktyczną w przeliczeniu na studenta studiów stacjonarnych, szczególnie od 2009 r. Uwagę zwracają niskie, ale rosnące (zwłaszcza od 2010 r.) pozostałe przychody z działalności dydaktycznej w przeliczeniu na liczbę studentów ogółem.

Rysunek 4.7. Przychody działalności dydaktycznej szkół wyższych ogółem, publicznych i niepublicznych w przeliczeniu na studenta w latach 1997-2012 (w tys. zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse 1997-2012.

Pomimo zmniejszenia bazy rekrutacyjnej na studia płatne dokonywał się powolny wzrost opłat za zajęcia dydaktyczne w przeliczeniu na korzystających z odpłatnych usług edukacyjnych (studentów studiów niestacjonarnych I, I i III stopnia oraz uczestników studiów podyplomowych), wyższy w uczelniach publicznych niż niepublicznych (uśredniona cena usług edukacyjnych nominalnie, nieznacznie rosła). Częściowo wynika to ze zwiększenia oferty odpłatnych studiów w języku angielskim, jak i w ogóle z

0 2 4 6

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Niepubliczne szkoły wyższe

dotacje z budżetu / liczba studentów stacjonarnych opłaty za zajęcia dydaktyczne / liczba studentów I, II i III stopnia i podyplomowych

pozostałe / liczba studentów ogółem

przychody ogółem / liczba studentów I, II i III stopnia i podyplomowych 0 3 6 9 12 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Publiczne szkoły wyższe

dotacje z budżetu / liczba studentów stacjonarnych opłaty za zajęcia dydaktyczne / liczba studentów niestacjonarnych I, II i III stopnia i podyplomowych pozostałe / liczba studentów ogółem

przychody ogółem / iczba studentów niestacjonarnych I, II i III stopnia i podyplomowych

0 3 6 9 12 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Szkoły wyższe ogółem

dotacje z budżetu / liczba studentów stacjonarnych opłaty za zajęcia dydaktyczne / liczba studentów niestacjonarnych I, II i III stopnia oraz podyplomowych pozostałe / liczba studentów ogółem

przychody ogółem / iczba studentów niestacjonarnych I, II i III stopnia i podyplomowych

unikania obniżania cen usług edukacyjnych (w wartości nominalnej). Na podstawie danych GUS w 2012 r. średnie opłaty za zajęcia dydaktyczne (łącznie na studiach I, II i III stopnia oraz podyplomowych) w publicznych szkołach wyższych (4 663 zł) były o 23% wyższe niż w uczelniach niepublicznych (3 786 zł), natomiast średnio w ciągu 16 lat przewyższały czesne w niepublicznych szkołach wyższych o 3% (rysunek 4.7).

Można przypuszczać, że częściowo wpływ na tę rozpiętość w jednostkowych opłatach za usługi edukacyjne świadczonych przez uczelnie publiczne i niepubliczne miały regulacje art. 99 ustawy prawo o szkolnictwie wyższym142

, nakładające obowiązek samofinansowania przez uczelnie publiczne studiów niestacjonarnych. Mogły też one wynikać z wyższych kosztów prowadzenia studiów odpłatnych w uczelniach publicznych¹⁴³.