dobrem wolnym są natomiast te obszary przestrzeni, które dotrwały do cza- do cza-sów współczesnych w stanie niezagospodarowanym przez człowieka (choć

mogą nosić skutki negatywnego antropogenicznego oddziaływania na nie – na przykład rozprzestrzeniających się zanieczyszczeń wyemitowanych z dala od tych miejsc) i nieobjętym ochroną w formie konserwatorskiej lub innej (ponieważ wówczas byłaby to już kategoria dobra publicznego); pod-mioty prywatne i publiczne nie ponosiły kosztów na zagospodarowanie

7 Z tym zjawiskiem wiąże się występowanie w przestrzeni negatywnych technologicznych efektów zewnętrznych (o którym to problemie będzie mowa dalej), co implikuje potrzebę planowania zagospodarowania przestrzennego również na terenach będących przestrze-nią prywatną (własnością prywatną).

8 Wprowadzanie w przestrzeni różnych form ochrony obszarowej (np. konserwatorskiej ochrony przyrody) jest więc również przykładem dostarczania dobra publicznego.

(przekształcenie) lub ochronę (zachowanie w stanie niezmienionym) tych obszarów; powierzchni (przestrzeni) ziemskiej reprezentującej ten typ do-bra jest już obecnie na świecie niewiele – są to na przykład oceaniczne głę-bie, odległe tereny lądolodów Antarktydy, Arktyki, wnętrza pustyń czy też niespenetrowane jeszcze obszary najwyższych gór, tundry, lasów borealnych czy równikowych.

Podstawowym problemem w gospodarowaniu przestrzenią reprezentującym kategorię dobra publicznego (lub dobra wolnego) jest zazwyczaj znacząca prze-waga popytu nad podażą, wynikająca z faktu nieponoszenia kosztów wytworze-nia tego dobra przez jego użytkowników (podmioty mikroekonomiczne). Brak ceny rynkowej równowagi jest czynnikiem, który powoduje, że popyt na prze-strzeń publiczną – różne jej elementy (np. infrastrukturę drogową) i walory (np. tereny chronione) – jest zwykle niezrównoważony podażą. Trudność dostosowa-nia podaży do popytu na przestrzeń publiczną (jej elementy i walory), skutkująca okresowym lub permanentnym niedoborem tych dóbr, wynika przede wszystkim z dwóch przyczyn:

1) państwo dysponuje ograniczonymi środkami służącymi dostarczaniu róż-nych „przestrzenróż-nych” dóbr publiczróż-nych (takich jak na przykład budowa infrastruktury drogowej, porządkowanie zagospodarowania w przestrzeni publicznej miast, tworzenie obszarów chronionych),

2) siły przyrody w ograniczonym zakresie lub w ogóle nie mogą odtwarzać na-turalnego czy pierwotnego stanu przestrzeni (dobro wolne).

Mając na względzie scharakteryzowane wyżej problemy wiążące się z gospo-darowaniem dobrami publicznymi i wolnymi, stwierdzić można, iż planowanie w odniesieniu do przestrzeni będącej dobrem publicznym jest przede wszystkim podstawowym instrumentem służącym określeniu skali podaży i alokacji tego dobra. Posługując się planem zagospodarowania przestrzennego, państwo (ad-ministracja samorządowa i/lub rządowa) alokuje w przestrzeni rozmieszczenie

określonych rodzajów dóbr publicznych (np. infrastrukturę techniczną

i społecz-ną, a także rozmieszczenie terenów chronionych), prognozując uprzednio

po-pyt na nie. Planowanie zagospodarowania przestrzeni publicznych może również

służyć wprowadzaniu określonych reguł (procedur) użytkowania, chroniących przestrzeń publiczną przed nadmiernym zawłaszczaniem jej przez poszczegól-ne podmioty mikroekonomiczposzczegól-ne – w swoisty sposób służy więc kontroli popytu na przestrzeń publiczną (w sytuacji kiedy brakuje „ceny” dobra publicznego). Moż-na więc powiedzieć, że określanie w plaMoż-nach zagospodarowania przestrzennego zasad, reguł czy wreszcie konkretnych przepisów i procedur administracyjnych gospodarowania przestrzenią publiczną jest swoistym narzędziem doprecyzowa-nia praw własności, które mają zbiorowy charakter w przypadku dóbr publicznych.

Planowanie przestrzenne wobec ułomności mechanizmu rynkowego 35

Planowanie staje się narzędziem ochrony pewnych walorów przestrzeni (ekono-micznych, społecznych, kulturowych, przyrodniczych, krajobrazowych) w inte-resie społecznym, biorąc pod uwagę obecne i przyszłe (antycypowane) potrzeby ludności.

Można również nadmienić, iż w procesie planowania zagospodarowania prze-strzennego, zwykle po zdiagnozowaniu istniejącego stanu zagospodarowania przestrzennego, a więc uzyskaniu na tej podstawie wiedzy o istniejących w prze-strzeni walorach przyrodniczych lub krajobrazowych, kulturowych (stanowiących dobro publiczne lub wolne), dokonuje się czasem ich interwencyjnej, pozarynko-wej wyceny, wykorzystując do tego różnorodne metody (por. np. Pearce, Markan-dya, Barbier, 1990, s. 51–92; Winpenny, 1995; Georgiou, 1996, s. 120–146; Opa-luch, 1996, s. 14–33; Śleszyński, 1996, s. 63–94; Famielec, 1999). Wycena ta może być następnie podstawą lub jedną z istotnych przesłanek do określania w planach zagospodarowania przestrzennego najbardziej pożądanych (racjonalnych, opty-malnych) sposobów gospodarowania tymi zasobami przestrzeni, które są użyt-kowane wspólnie. Wycena dóbr wolnych (środowiskowych, przyrodniczych) jest często bazą do zastosowania (wobec podmiotów korzystających z tych dóbr) róż-norodnych instrumentów ekonomicznych, takich jak na przykład: opłaty, podat-ki czy kary, w celu zracjonalizowania skali i charakteru ich konsumpcji, tak aby zagwarantować trwałość lub też odtwarzalność przedmiotowych dóbr.

1.2.3. Efekty zewnętrzne w gospodarowaniu przestrzenią

Podczas zagospodarowywania przestrzeni przez jej użytkowników powstają negatywne technologiczne efekty zewnętrzne9, będące przyczyną konfliktów społecznych w „grze o przestrzeń”. W sensie fizycznym jedną z przyczyn

powsta-wania negatywnych technologicznych efektów zewnętrznych mogą być sprzeczno-ści funkcji zagospodarowania przestrzennego. Jak już wspomniano (podrozdział 1.1), podaż gruntów na Ziemi jest – w sensie absolutnym – stała (ograniczona).

9 Literatura dotycząca teorii efektów zewnętrznych jest dość obszerna. Wśród publikacji z tego zakresu wymienić można między innymi następujące prace: opublikowane w lite-raturze zagranicznej: Marshall, 1925, t. 1, s. 256–259; Meade, 1952, s. 54–67; Mishan, 1961; 1971, s. 1–29; Pigou, 1920; 1948; 1952; Scitovsky, 1954; Worcester, 1969; opublikowane w li-teraturze polskiej: Bernaciak, Gaczek, 2001, s. 23–25; Famielec, 1999, s. 74–75; Fiedor, Czaja, Graczyk, Jakubczyk, 2002, s. 9–10, 47–51, 67–68; Kamiński, 1980; Löfgren, 1996, s. 25–30; Sti-glitz, 2004, s. 253–288; Śleszyński, 2000, s. 42–43. Zagadnienia efektów zewnętrznych w od-niesieniu do gospodarki miejskiej oraz lokalnej i regionalnej prezentują prace: Jewtucho-wicz, 1987, s. 17–29, 41–46; Markowski, 1987, s. 18–23; 1999, s. 59–84; 2008b, s. 15–17; Bury, Markowski, Regulski, 1993, s. 47–64. Omówienia specyfiki efektów zewnętrznych w od-niesieniu do planowania zagospodarowania przestrzennego dokonał Artur Hołuj (2018, s. 138–152).

Wzrost liczby ludności i jej ekspansja przestrzenna prowadzą więc nieuchronnie do swoistego „zagęszczania się” aktywności społeczno-gospodarczej człowieka (szczególnie w obszarach podlegających urbanizacji) i częstokroć lokalizowania w przestrzeni, w bliskim sąsiedztwie, funkcji, które są względem siebie kolizyjne, tj. rodzą określone uciążliwości dla swojego otoczenia.

Najogólniej rzecz ujmując, stwierdzić można, iż w przestrzeni geograficznej aktywność społeczną wykazuje i działalność gospodarczą prowadzi wiele pod-miotów mikroekonomicznych, których interesy ekonomiczne są często rozbieżne. Ich główną funkcją jest bowiem maksymalizacja dochodów/korzyści/użyteczno-ści czerpanych z użytkowania gruntów, terenów, przestrzeni (zarówno prywatnej, jak i publicznej) (por. Karwińska, 2008, s. 120), co (wobec ograniczoności zasobów przestrzeni) generuje efekty zewnętrzne będące przyczyną konfliktów społecznych, u podłoża których leżą niejednokrotnie wykluczające się funkcje10.

Warto nadmienić, że  zjawiska negatywnych technologicznych efektów ze-wnętrznych oraz będące ich konsekwencją konflikty społeczne w procesach go-spodarowania przestrzenią występują w zróżnicowanych sytuacjach. Do najbar-dziej typowych zaliczyć można następujące przykłady:

1) nadawcy i odbiorcy efektów zewnętrznych (strony konfliktu) to podmioty sektora prywatnego, a konflikty ujawniają się na terenach będących włas-nością prywatną – przykładem może być powstawanie uciążliwości w sy-tuacji, gdy pośród terenów zabudowy mieszkaniowej, na wolnej, dotych-czas niezabudowanej działce zlokalizowany zostanie zakład przemysłowy emitujący do otoczenia zanieczyszczenia, odpady, ścieki, hałas, wibracje, degradujący walory widokowe, krajobraz itp.;

2) nadawcy efektów zewnętrznych (strony konfliktu) to podmioty sektora pub-licznego, odbiorcy to podmioty prywatne, użytkujące przestrzeń publiczną oraz inne podmioty sektora publicznego, a konflikty zachodzą w obszarach przestrzeni publicznej – na przykład gdy dojdzie do przecięcia terenów chro-nionej przyrody przez infrastrukturę drogową (autostrada, kolej itp.); 3) nadawcą efektu zewnętrznego są podmioty publiczne, a odbiorcą podmioty

prywatne, konflikt natomiast zachodzi „na styku” terenów publicznych i pry-watnych – z sytuacją taką mamy do czynienia na przykład wówczas, gdy szla-ki komunikacyjne przechodzą w pobliżu terenów zabudowy mieszkaniowej

10 Problematyka konfliktów przestrzennych (czy też ujmując kwestię precyzyjniej – konflik-tów społecznych w „grze o przestrzeń”), ich genezy, natury i sposobów rozwiązywania lub zapobiegania im była już przedmiotem licznych opracowań, stąd zagadnienie to zostaje tu tylko zasygnalizowane w kontekście skutków technologicznych efektów zewnętrznych. Zainteresowanych można odesłać na przykład do następujących pozycji: Drzazga, 2003, s. 65–74; Dubel, 2003, s. 75–84; Kamiński, 2002, s. 7–123; Markowski, 1999, s. 169–175; No-wak, 2017, s. 66–76; Zuziak, 1995, s. 138–166.

Planowanie przestrzenne wobec ułomności mechanizmu rynkowego 37

lub gdy w bliskim sąsiedztwie osiedla domów jednorodzinnych zostanie wy-budowana uciążliwa infrastruktura komunalna (np. oczyszczalnia ścieków, składowisko odpadów itp.);

4) nadawcy efektu zewnętrznego to podmioty prywatne użytkujące przestrzeń publiczną, odbiorcy to inne podmioty prywatne oraz publiczne, a konflikt zachodzi w przestrzeni publicznej – zjawiska takie występują na przykład wówczas, gdy zbyt wielu użytkowników jednocześnie korzysta z przestrze-ni publicznej lub jej urządzeń, co wywołuje efekt zatłoczez przestrze-nia („korki” sa-mochodowe na drogach publicznych, tłumy turystów w parku narodowym w sezonie wakacyjnym);

5) nadawcy efektu zewnętrznego to podmioty prywatne, użytkujące prze-strzeń prywatną, czego skutki odczuwalne są przez inne podmioty pry-watne i  publiczne użytkujące przestrzeń publiczną otaczającą teren prywatny (są to konflikty powstające „na styku” przestrzeni prywatnej i publicznej) – przykładem mogą być przenikające do otoczenia (prze-strzeni publicznej) uciążliwości, takie jak zanieczyszczenia, ścieki, odpa-dy, hałas, wibracje czy dewastacja krajobrazu, wynikające z określonych sposobów prowadzenia działalności gospodarczej i aktywności społecz-nej na terenach prywatnych (np. szpecąca naturalny krajobraz źle zapro-jektowana architektura).

W przykładach opisanych w punktach 1–3 podstawowym powodem powstawa-nia efektów zewnętrznych są sprzeczności funkcji (gospodarczych, społecznych, ochronnych) czy też form zagospodarowania/użytkowania terenów, niedające się „pogodzić” lub też „pomieścić” w ograniczonej przestrzeni. W przykładach opi-sanych w punktach 4 i 5 powstawanie negatywnych technologicznych efektów zewnętrznych zachodzi głównie w wyniku zawłaszczania przestrzeni publicznej (wspólnie użytkowanej) – jej walorów oraz różnych elementów zagospodarowania przestrzennego (infrastruktura, drogi, obszary chronione, krajobraz) jako dóbr użytkowanych wspólnie, co powoduje powiększenie dobrobytu jednych podmio-tów mikroekonomicznych kosztem pomniejszenia dobrobytu innych (efekty ze-wnętrzne → koszty zeze-wnętrzne).

Rola (funkcja) planowania przestrzennego wobec powstających w procesie za-gospodarowywania przestrzeni negatywnych technologicznych efektów zewnętrz-nych może być dwojaka: