Koncepcja rozwoju sustensywnego jako współczesnego paradygmatu rozwoju

Operując pojęciem rozwój sustensywny, autor niniejszej pracy utożsamia je z an-glojęzycznym terminem sustainable development. Uwaga taka wydaje się zasad-na, literaturę polską cechuje bowiem znaczna różnorodność ujęć teoretycznych koncepcji sustensywnego rozwoju, czemu towarzyszy zarazem terminologiczno--semantyczny „szum pojęciowy” związany z brakiem powszechnej akceptacji do-tyczącej sposobu tłumaczenia terminu sustainable development (najbardziej roz-powszechnione w piśmiennictwie polskim odpowiedniki to rozwój trwały, rozwój

zrównoważony, samopodtrzymujący się rozwój czy też ekorozwój i rzadziej – rozwój stały) (zob. Siemiński, 2001, s. 34–36).

Kwestia wyboru właściwego sposobu tłumaczenia terminu sustainable

deve-lopment wydaje się wciąż nierozstrzygnięta, choć niektórzy autorzy konsekwentnie

dążą do uporządkowania wymienionych wyżej pojęć i sformułowania precyzyj-nej, logicznej i wewnętrznie spójnej definicji (por. Borys, 2005a, s. 68–72; 2005b, s. 177–180; 2005c, s. 44–51; 2005d, s. 22–57). Warto tu zwrócić uwagę na prace

redagowane przez Tadeusza Borysa (np. 2005d, s. 56), którego zdaniem różnice w tłumaczeniu przymiotnika sustainable nie powinny być traktowane jako za-niedbywalne – są bowiem istotne nie tylko z teoretycznego (poznawczego, na-ukowego), ale i z praktycznego punktu widzenia. Według Borysa (2005a) nie jest to bowiem spór czysto semantyczny, ale w gruncie rzeczy merytoryczny – różni-ce pojęciowe, rzutując na sposób rozumienia tego pojęcia (wąska bądź szeroka in-terpretacja rozwoju – zob. Borys, 2005d, s. 49–56), determinują zarazem sposób implementacji tej koncepcji w praktyce gospodarczej1. Najogólniej rzecz ujmu-jąc, trwałość, zrównoważenie, podtrzymywalność, „ekologiczność” (w rozumie-niu przyjazności dla środowiska), stałość są różnymi, istotnymi cechami proce-sów rozwoju i nie powinny być traktowane jako synonimy. Zamienne stosowanie wymienionych pojęć nie ma wobec tego uzasadnienia ani merytorycznego, ani semantycznego.

Rozmaita interpretacja przytoczonych terminów jest charakterystyczna nie tylko dla środowiska naukowego (teoretyków), ale w szczególności dotyczy ona często rozbieżnego rozumienia omawianego pojęcia przez praktyków gospoda-rowania (decydentów, polityków, urzędników, przedsiębiorców i inne podmioty). Mimo tego stwierdzić można, iż znaczna część rozwiniętych i rozwijających się społeczeństw współczesnego świata deklaruje poparcie dla omawianej koncepcji2, co znajduje zwykle odzwierciedlenie w sferze politycznych deklaracji, regulacji i norm prawnych oraz (choć niestety zdecydowanie najrzadziej) w podejmowaniu konkretnych działań (Drzazga, 2004, s. 25).

W opinii niektórych autorów (zob. Poczta-Wajda, Sapa, 2017, s. 131–141; por. też: Sztumski, 2008, s. 133–139) obserwowana dowolność interpretacji pojęcia

su-stainable development, wynikających z jego niedookreślenia w wymiarze

teore-tycznym, jest jedną z fundamentalnych słabości tej koncepcji. Według Wiesława Sztumskiego (2008, s. 134):

[…] wadą definicji rozwoju zrównoważonego jest to, że nie jest to definicja opera-cyjna i z tego choćby względu nie nadaje się do tego, by wykorzystać ją jako narzę-dzie, za pomocą którego udałoby się dokonać skutecznych zmian w rzeczywistym świecie (Sztumski, 2008, s. 134).

1 Zagadnienie to ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia rozważań podejmowa-nych w ramach niniejszej pracy, której głównym wątkiem jest kwestia instrumentów słu-żących sustensywnemu gospodarowaniu walorami przyrodniczymi przestrzeni. 2 Wyrazem tego była na przykład największa na świecie międzynarodowa konferencja

zor-ganizowana w Rio de Janeiro w 1992 roku – II Konferencja ONZ pt. „Środowisko i Rozwój”, tzw. Szczyt Ziemi (Dokumenty…, 1998).

Koncepcja rozwoju sustensywnego jako współczesnego paradygmatu rozwoju 73

Nieprecyzyjność terminologii prowadzi w efekcie do nadużywania tego pojęcia, swoistego „rozmycia” jego znaczenia, do tego stopnia, że staje się ono populistycz-nym sloganem wykorzystywapopulistycz-nym na przykład do celów politycznych. Sztumski uważa nawet, że:

[…] idea zrównoważonego rozwoju, która powstała można rzec spontanicznie jako pozytywna reakcja na negatywne zjawiska ekonomiczne i społeczne, przekształci-ła się w instrument celowej manipulacji społecznej w rękach elit wprzekształci-ładzy światowej (Sztumski, 2008, s. 139).

Innym, praktycznym problemem wynikającym z ułomności definicji jest nie-możność pomiaru (w praktyce) stopnia „zrównoważenia rozwoju”, wynikająca po części z niejednoznaczności celów. Do dalszych zarzutów formułowanych naj-częściej pod adresem koncepcji sustainable development zalicza się przede wszyst-kim brak określenia mechanizmów realizacji (operacjonalizacji), co w praktyce powoduje, że cele ujęte w tak zwanym raporcie Bruntland (Nasza…, 1991; Our

Com-mon…, 1987) nie zostały zrealizowane, a nawet stają się coraz bardziej odległe.

Ze względu na rozległość i wielowątkowość problematyki sustensywnego rozwo-ju (zależności środowiska i rozworozwo-ju społeczno-gospodarczego) oraz różne jej teore-tyczne (i prakteore-tyczne) ujęcia, autor niniejszej pracy czuje się zwolniony z obowiązku szczegółowej ich prezentacji i dyskusji. W miarę wyczerpujące omówienie dotych-czasowego krajowego dorobku naukowego i literaturowego w zakresie problematyki sustensywnego rozwoju mogłoby stanowić przedmiot odrębnej, bardzo obszernej pracy. Do interesujących opracowań w literaturze polskiej i zagranicznej poświę-conych tej problematyce, opublikowanych tylko w ostatnich kilkunastu latach, za-liczyć można między innymi prace autorstwa: Stefana Kozłowskiego (1993; 1994; 1997; 2000; 2005); Tomasza Parteki (1997b, s. 11–50); Barbary Piontek, Franciszka Piontka, Wojciecha Piontka (1997); Tadeusza Borysa (1999b; 2005d); Jadwigi Boh-danowicz (2001); Janusza Lecha Siemińskiego (2001, s. 33–38; 2004/2005); Barbary Piontek (2002); Mariusza Kistowskiego (2003, s. 15–69); Krzysztofa Malika (2004); Jana Berdo (2006); Arnolda Bernaciaka (2009, s. 17–87); Tomasza Bergiera, Jaku-ba Kronenberga (2010); Holgera Rogalla (2010); Toma Theisa, Jonathana Tomkina (2012); Jacka Zauchy (2012, s. 7–11); Małgorzaty Burchard-Dziubińskiej, Dominika Drzazgi, Agnieszki Rzeńcy (2014); Ewy Rokickiej, Wojciecha Woźniaka (2016).

Kompleksowego, a zarazem syntetycznego zestawienia i podsumowania licz-nych prób zdefiniowania pojęć zrównoważony i trwały rozwój, ekorozwój oraz

równoważenie rozwoju, dokonali w swoich pracach Mariusz Kistowski (2003,

s. 31–33) oraz Barbara Piontek (2002, s. 16–26), a w literaturze obcojęzycznej David Pearce, Anil Markandya i Edward Barbier (1990, s. 173–185). Warto

zauważyć, że w odnajdowanych w literaturze sposobach tłumaczenia i defi-niowania pojęcia sustainable development charakterystyczna jest pewna od-rębność ujęć teoretycznych między badaczami wywodzącymi się z nauk przy-rodniczych i geograficznych (np. Kistowski, 2003; Kozłowski, 1994; 1997; 2000; 2005), badaczami skupionymi wokół problematyki gospodarki przestrzennej (np. Kołodziejski, 1997a; 1997b; Parteka, 1997b; Siemiński, 2001; 2004/2005) czy też badaczami zagadnień z zakresu ekonomii środowiska i zasobów na-turalnych (zob. np. Pearce, Markandya, Barbier, 1990, s. 1–50; Folmer, Gabel, Opschoor, 1996; Poskrobko, 1998; Borys, 1999b, 2005d; Śleszyński, 2000; Gór-ka, Poskrobko, Radecki, 2001; Becla, Czaja, 2002; 2007; Fiedor i in., 2002; Ży-licz, 2004; Dobrzański, 2005; Górka, 2007; Płachciak, 2011a, a także inni).

Mimo iż intencją autora niniejszej pracy nie jest szczegółowe omawianie kwestii sposobów definiowania rozwoju sustensywnego (co zaznaczono już wcześniej), jed-nakże – mając na względzie podjętą tematykę badawczą – poniżej przedstawiona zostanie definicja ilustrująca sposób rozumienia omawianego pojęcia przez auto-ra, uwzględniająca wskazany powyżej przegląd literaturowy.

Definiując cechy rozwoju pożądane z punktu widzenia kształtowania właści-wych relacji między procesami społeczno-gospodarczymi a stanem środowiska przyrodniczego, zaproponować można ujęcie, według którego takie pożądane ce-chy procesów rozwoju jak trwałość (durability), zrównoważenie (balance) i samo-podtrzymywalność (sustainability) należy rozpatrywać w ujęciu dynamicznym, „procesowym”, to znaczy próbując wyjaśnić ich wzajemne relacje.

Pod pojęciem trwałości rozwoju rozumieć należy trwałość zasobów różnych form kapitału, przede wszystkim naturalnego i antropogenicznego3 – ich zacho-wywania w czasie. Mając na względzie dopuszczalny zakres substytucji kapitału przyrodniczego (naturalnego) kapitałem antropogenicznym, społecznym i ludz-kim, mówi się zwykle o czterech zasadach (kryteriach) trwałości kapitału

(wzro-stu) (Fiedor i in., 2002, s. 237–241; Borys, 1999b, s. 70–77; 2005d, s. 40–43; por.

także: Żylicz, 2004, s. 197–202; Domański, 2012, s. 227–228):

1) słabej –  zachowanie zasobu kapitału jako całości, bez zwracania uwagi