Gospodarowanie przestrzenią w ujęciu dynamicznej teorii zasobów (ujęcie zasobowe gospodarki przestrzennej)

Na obecnym etapie rozwoju cywilizacji jednym z zasadniczych dylematów gospo-darowania przestrzenią jest kwestia odnawialności tego zasobu. Zasadne wydaje się postawienie pytania o to, czy przestrzeń stanowi dla ludzkości dobro o charakterze nieodnawialnym, czy odnawialnym. Rozstrzygnięcie to pozornie może wydawać się proste, nie jest jednakże całkowicie jednoznaczne, jeżeli weźmie się pod uwagę praktykę zagospodarowywania przestrzeni przez człowieka oraz możliwości (or-ganizacyjne, techniczne) jej kształtowania.

Na kwestię tę warto zwrócić uwagę w perspektywie dynamicznej teorii zaso-bów naturalnych opracowanej przez Jacka Dembowskiego (1989; zob. też Fiedor i in., 2002, s. 129–131). Teoria ta odnosi się wprawdzie do zasobów naturalnych, takich jak surowce energetyczne, mineralne itp., jednakże pewne jej idee na za-sadzie analogii mogą być odniesione także do specyficznego zasobu naturalnego, jakim jest ziemska przestrzeń. Jedną z implikacji dynamicznej teorii zasobów na-turalnych jest rosnąca rola recyklingu, powodująca, że wszelkiego typu odpady „stają się” nowymi niejako zasobami, użytecznymi w procesach gospodarczych (wzrasta wykorzystanie surowców wtórnych). Można więc powiedzieć, że społe-czeństwo zmierza w stronę tak zwanego społeczeństwa recyklującego (na obec-nym poziomie wiedzy i techniki obiegi materii i energii nie są w pełni zamknięte, ale jest to wyznacznik przyszłości – por. też Karlsson i in., 1999, s. 6–8 i 23–31). Zdaniem Dembowskiego kluczowym czynnikiem umożliwiającym zwiększenie zdolności do uzyskiwania surowców wtórnych z odpadów jest rozwój ludzkiej wiedzy, a co za tym idzie – postęp techniki, warunkujący tworzenie innowacyj-nych rozwiązań ukierunkowainnowacyj-nych na cykliczne wykorzystywanie zasobów ma-terii i energii.

Tego rodzaju podejście – faworyzujące wielokrotne (cykliczne) użytkowanie tego samego zasobu – może być też zarekomendowane jako fundamentalna zasa-da gospozasa-darowania fizyczną przestrzenią.

Mając na względzie czysto materialne aspekty gospodarowania przestrzenią – to znaczy biorąc pod uwagę jej fizyczną ograniczoność i niepomnażalność, która jest źródłem dochodu (tzw. renty absolutnej) dla podmiotów gospodaru-jących, stwierdzić można, iż przestrzeń jest dobrem o charakterze nieodnawial-nym (pomijając relatywnie niewielkie naturalne zmiany powierzchni lądowej ziemi zachodzące w czasie istnienia cywilizacji ludzkiej), ziemia (grunt) zasad-niczo nie jest bowiem wytwarzana w procesie produkcji (pomijając niewielkie inwestycje, o których wspomniano w przypisach w rozdziale pierwszym ni-niejszej pracy). Do takiego wniosku (przestrzeń jest dobrem nieodnawialnym)

Konceptualizacja sustensywnego rozwoju w wymiarze przestrzennym… 93

prowadzi również obserwacja dotychczasowej praktyki gospodarowania prze-strzenią, szczególnie obserwacja takich zjawisk, jak niekontrolowane procesy urbanizacji czy rozprzestrzenianie się zabudowy. Można jednakże zastanowić się, czy przestrzeń nie może i powinna być traktowana oraz użytkowana jako dobro odnawialne. W przeciwieństwie do innych fizycznych zasobów natu-ralnych o charakterze surowców (np. minenatu-ralnych, energetycznych i innych), których wykorzystywanie polega na zmianach ich charakteru fizycznego oraz składu chemicznego (np. spalanie paliw kopalnych), a często także na ich fi-zycznym przemieszczeniu w przestrzeni geograficznej, przestrzeń – czyli okre-ślone terytorium – w procesie użytkowania, zagospodarowania podlega prze-mianom głównie o charakterze fizycznym. Przeprze-mianom tym podlega również środowisko przyrodnicze, którego elementem (składnikiem) jest przestrzeń. Procesy gospodarczo-społeczne powodują często, iż przestrzeń o charakterze naturalnym podlega przemianom antropogenicznym – zmienia swoją struktu-rę i funkcje. Cechą charakterystyczną tych zmian przestrzeni jest ich całkowita lub częściowa nieodwracalność – to jest niemożność przywrócenia jej do stanu naturalnego i/lub pierwotnego14. Z tego też powodu można określać i traktować przestrzeń jako dobro nieodnawialne. Nie oznacza to jednak, iż przestrzeń an-tropogeniczna nie może podlegać dalszym przekształceniom, zmianie funkcji, dostosowywaniu do zmian zachodzących w systemach społeczno-gospodar-czych. Przestrzeń raz „użyta” – antropogenicznie przekształcona i zagospoda-rowana – może być wykorzystywana w sposób ciągły, podlegając wielokrotnym przemianom struktury elementów fizycznych i funkcji, które pełni, dzięki za-stosowaniu odpowiednich zabiegów organizacyjnych i działań technicznych.

Gospodarowanie względnie stałym zasobem przestrzeni w sposób ciągły – trwa-ły, polegający na dostosowywaniu jej funkcji do potrzeb i oczekiwań społecznych, nadaje jej więc charakter zasobu odnawialnego.

Głównym argumentem przemawiającym za postawieniem tezy o tym, iż współ-cześnie przestrzeń nie jest jednak użytkowana w sposób trwały jako dobro od-nawialne, są powszechnie występujące na świecie różnorodne problemy rozwoju przestrzennego i zagrożenia „równowagi rozwojowej” w aspekcie przestrzennym – głównie procesy niekontrolowanego rozwoju miast, nieskoordynowanego, chao-tycznego rozprzestrzeniania się zabudowy różnego typu. Zjawiska te dostrzegalne są właściwie wszędzie, choć mają inny charakter i skalę przestrzenną na przykład w Europie, Azji czy obu Amerykach. Zagrożenia te widoczne są także w Polsce.

14 Przyrodnicy wyróżniają zwykle kilka stopni przekształcenia przyrody (ekosystemów, kraj-obrazów): od przyrody pierwotnej i przyrody naturalnej do przyrody przekształconej har-monijnie i przyrody zdewastowanej (Olaczek, 1999, s. 207).

Mechanizmy procesów rozprzestrzeniania się miast, skala zjawiska i jego konsekwencje przestrzenne są stosunkowo dobrze poznane i udokumentowa-ne (zob. O’Meara, 2000, s. 173–176; Lorens, 2005; Ekspansja…, 2006; Kozłow-ski, 2006; Land…, 2006, s. 10–39; Urban…, 2006; Harasimowicz, 2017, s. 45–63; Kowalewski, Nowak, 2018; Kowalewski, Markowski, Śleszyński, 2018a; Śleszyń-ski, KowalewŚleszyń-ski, MarkowŚleszyń-ski, 2018b), stąd też ich szczegółowe opisywanie w ni-niejszej pracy wydaje się zbędne, a zainteresowanych odsyła się do wskazanych źródeł literatury.

Z drugiej jednak strony w wielu miejscach na świecie podejmowane są różnego rodzaju przedsięwzięcia, inicjatywy służące przywróceniu pierwotnych/natural-nych lub prawie pierwotpierwotnych/natural-nych/naturalpierwotnych/natural-nych walorów przestrzeni bądź też nadaniu nowych funkcji obszarom przestrzeni już wcześniej zagospodarowanej przez czło-wieka (czemu zwykle towarzyszy także zmiana struktury fizycznej przestrzeni), noszące odpowiednio nazwę projektów renaturyzacyjnych lub rewitalizacyjnych (związanych z polityką reurbanizacji) (zob. Wojnarowska, 2011, s. 7–9). Zaobser-wować można również przedsięwzięcia rekultywacyjne, to jest nakierowane na od-budowę zdegradowanych struktur przestrzennych, co często jest również łączo-ne z nadaniem nowych funkcji. Działania takie dowodzą, że dzięki zastosowaniu odpowiednich środków technicznych, procedur organizacyjnych oraz mechani-zmów ekonomicznych przestrzeń może być użytkowana tak jak dobro odnawial-ne15. Uogólniając, można więc mówić o potrzebie stosowania podejścia opartego na recyrkulacji funkcji przestrzennych (Janikowski, 2014, s. 12–14), czego prak-tycznym wyrazem jest recykling terenów, niezbędny w szczególności w obrębie terenów miejskich (zob. Gorgoń, Starzewska-Sikorska, 2014, s. 71–73).

15 Z koncepcją dynamicznego, „cyklicznego” gospodarowania przestrzenią łączyć można kon-cepcję odporności ewolucyjnej (evolutionary resilience). Oznacza ona zdolność regionu/te-rytorium do zapewnienia dobrostanu społecznego (rozwoju) w długim okresie, w zgodzie z paradygmatem rozwoju zrównoważonego, czyli przez zachowanie odpowiednich propor-cji kapitału naturalnego, społecznego, ludzkiego i ekonomicznego. Ta koncepcja kładzie nacisk nie tylko na proporcje kapitałów, ale przede wszystkim na procesy instytucjonalne (zdolność uczenia się, przewidywania). W odniesieniu do systemów społeczno-ekologiczno--gospodarczych oznacza ona zdolności adaptacyjne, zarządzania zmianami i dokonywania transformacji w odpowiedzi na szoki zewnętrzne (Zaucha, 2012, s. 28–29; zob. też. Davoudi, 2012, s. 299–307).

Konceptualizacja sustensywnego rozwoju w wymiarze przestrzennym… 95 2.4.3. Ochrona unikalnych walorów przestrzennych (ujęcie

konserwatorskie gospodarki przestrzennej)

Doprowadzenie do recyrkularnego gospodarowania przestrzenią (odzyskiwanie przestrzeni „zużytej”, tj. uprzednio już zagospodarowanej, w celu nadania jej no-wych funkcji – patrz punkt 2.4.2) nie stanowi całkowitego rozwiązania problemów użytkowania przestrzeni. Postulat cykliczności w użytkowaniu przestrzeni odno-si odno-się bowiem do ilościowych aspektów gospodarowania nią (tj. jej narastającego deficytu w efekcie postępujących procesów ruralizacji, urbanizacji, uprzemysło-wienia). Z użytkowaniem przestrzeni wiążą się także problemy, które można okre-ślić ogólnie jako jakościowe, a wynikające z występowania w fizycznej przestrze-ni szczególprzestrze-nie wartościowych walorów (obiektów, zjawisk, struktur), w stosunku do których formułowane są postulaty zachowania ich w stanie niezmienionym (lub ograniczenia skali zmian), poddania określonym reżimom ochronnym itp. Zwykle dotyczy to walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych przestrzeni, których zachowanie jest konieczne ze względów naukowo-poznawczych bądź hi-storycznych i/lub związanych z podtrzymywaniem lub budowaniem/kształtowa-niem tożsamości społecznej danego miejsca (terytorium) czy wreszcie z powodów światopoglądowych (filozoficznych).

Postulat konserwacji określonych, cennych, unikatowych walorów danego tery-torium stanowi niejako zaprzeczenie idei cyrkularnego gospodarowania przestrze-nią – zakłada bowiem, że pewne miejsca, struktury przestrzenne, obiekty lub inne elementy fizyczne w niej się znajdujące, powinny mieć trwały, stały, niezmienny charakter. Przyczyna, dla której formułowane są takie postulaty, tkwi w omawia-nych wcześniej zasadach trwałości kapitału (patrz podrozdział 2.2), a dokładniej w zasadzie restrykcyjnej i/lub silnej (mocnej). Możliwości substytucji pewnych unikatowych rodzajów walorów (zasobów) przestrzennych są bardzo ograniczo-ne lub całkowicie niemożliwe. Dotyczy to na przykład tych fragmentów przestrze-ni i tych krajobrazów, które mają pierwotny (przestrze-nieukształtowany przez człowieka) lub naturalny (nieznacznie zmieniony) charakter czy też elementów kulturowych przestrzeni o unikatowym, historycznym charakterze (genezie).

Mając na uwadze omówione w podrozdziale 2.2 zasady (kryteria) trwałości kapitału (wzrostu), można przyjąć, że w odniesieniu do przestrzeni należy stoso-wać wymienione wyżej cztery zasady trwałości kapitału: słabą, wrażliwą (umiar-kowaną), silną (mocną) i restrykcyjną – stosownie do walorów, jakie w danym miejscu występują, stopnia ich unikatowości/powtarzalności. Ogólnie można po-wiedzieć, że działania polegające na daleko idących przekształceniach struktur przestrzennych, w szczególności ukierunkowanych na nadanie obszarom nowych funkcji i form zagospodarowania oraz na adaptowaniu ich do nowych potrzeb

są rekomendowane wszędzie tam, gdzie unikatowość miejsc jest niewielka (za-sada słaba). Z kolei unikatowe miejsca o szczególnych cechach i wybitnych wa-lorach wymagają zastosowania restrykcyjnego podejścia konserwatorskiego przy gospodarowaniu przestrzenią (zasada restrykcyjna). Między tymi skrajnymi po-dejściami istnieje jednak szerokie spektrum ujęć pośrednich, które w praktyce gospodarki przestrzennej związane są z zagadnieniem elastyczności planowania zagospodarowania przestrzennego, o którym mowa będzie w rozdziale trzecim niniejszej pracy.

Istotą polityki przestrzennej (o której mowa w punkcie 3.3.4) w odniesieniu do aspektów związanych z ochroną walorów przyrodniczych powinna być prze-strzenna (terytorialna) polaryzacja dopuszczalnego poziomu działalności gospo-darczej, zróżnicowana w zależności od charakteru walorów przyrodniczych róż-nych obszarów. Ochrona przyrodniczych walorów przestrzeni wymaga interwencji administracyjnej władzy publicznej polegającej na określeniu ram dopuszczalnych działań gospodarczych w zależności od przestrzennego zróżnicowania struktury ekologicznej systemu przyrodniczego kraju (zagadnienie to rozwinięto w punkcie 2.5.1, omawiając istotę przestrzennego równoważenia rozwoju).