Dobry nauczyciel języka obcego

Rozważane wyżej przymioty dobrego nauczyciela dotyczą każdego nauczyciela bez względu na nauczany przedmiot czy rodzaj szkoły, w której uczy. Zatem również nauczyciel języków obcych ma być wzorem, dobrym psychologiem, okazywać empatię, tolerancję, wsparcie oraz dokonywać refleksji nad swoją pracą. Specyfika prowadzonych lekcji języka obcego wymaga jednakże rozważenia innych cech, które są niezbędne, aby efektywnie nauczać.

Nauczyciel języka obcego stanowi przede wszystkim model tego języka dla uczniów, zatem musi być „wyposażony w wiedzę językową”; bo przecież „(…) nie można nauczać czegoś, czego dobrze się nie umie” (Werbińska 2006: 95). Umiejętności językowe są traktowane jako oczywiste i pojawiają się zawsze na pierwszym miejscu listy cech dobrego nauczyciela języka obcego (Komorowska 2002, Werbińska 2006). Wiedza językowa winna iść w parze ze „znajomością kultury danego obszaru językowego, zainteresowaniem językiem i życiem społeczeństwa, które posługuje się tym językiem jako ojczystym”, a także wymagany jest stały kontakt z kulturą „dzięki lekturze prasy, książek”, „dzięki programom radiowym i telewizyjnym” (Komorowska 2002: 12), jak i materiałom dostępnym w Internecie. Rola nauczyciela jako znawcy

kultury języka obcego wiąże się z rolą wychowawcy w klasie, który ma kształtować

postawę tolerancji i wrażliwości. „Poprzez nauczanie interkulturowe, szacunek dla innych kultur i wartości, [nauczyciel] powinien tworzyć przeciwwagę dla globalizmu, zwalczać uprzedzenia i agresję, być wielokulturowym mediatorem” (Zawadzka 2004: 308).

112 Z badań przeprowadzonych przez Werbińską (2006) wynika jednak, iż w pewnych sytuacjach dydaktyczno-wychowawczych znajomość języka i kultury może zostać zdominowana przez umiejętności dydaktyczne nauczyciela. „Prawdopodobnie w grupach uczniów o niskiej motywacji do nauki języków obcych bądź przy nauczaniu dzieci, wiedza metodyczna nauczyciela może odgrywać bardziej istotna rolę niż w grupach uczniów starszych o wysokich aspiracjach językowych (…)” (Werbińska 2006: 96). Wiedza z zakresu dydaktyki języka obcego jest kolejnym niezbędnym przymiotem dobrego nauczyciela języka obcego. Dotyczy ona znajomości metod i technik pracy, w tym „umiejętności gospodarowania czasem lekcji, sprawiedliwego oceniania, sumiennego przygotowania i przeprowadzania lekcji” (ibid.).

Oczekiwania wobec umiejętności dydaktycznych nauczyciela uległy i ulegają zmianom ze względu na stale rozwijający się świat, a wraz z nim zmieniające się teorie i metody nauczania. Komorowska (2002: 12) dokonuje przeglądu oczekiwań wobec nauczycieli języków obcych w XX wieku. W latach 60-tych, kiedy dominującą metodą była audiolingwalna dobry nauczyciel musiał się wykazać przede wszystkim „skutecznym nauczaniem elementów języka: słownictwa i struktur gramatycznych”. Te wymagania uległy poszerzeniu w latach 70-tych, kiedy odkryto znaczenia przyjaznej atmosfery na lekcji i dobrych relacji między uczniem a nauczycielem i między uczniami. Lekcje zaczęły być wówczas prowadzone w sposób bardziej komunikacyjny, dlatego nauczanie gramatyki i słownictwa nie wystarczało, aby być dobrym nauczycielem języka obcego. Do wymagań dodano: „skuteczne nauczanie sprawności językowych umożliwiających porozumiewanie się oraz umiejętności interpersonalne” (ibid.). Lata 80-te to rozwój koncepcji Donalda Schöna dotyczącej refleksji w pracy zawodowej, a wraz z nią kolejne oczekiwania wobec nauczyciela, aby potrafił dokonywać samoobserwacji i autoanalizy. Do wymaganych umiejętności

autorefleksyjnych nauczyciela w latach 90-tych dodano „umiejętność prowadzenia

treningu strategii uczenia się w ramach tzw. komponentu „learning to learn” [uczenie się jak się uczyć] (tł. wł.), co było efektem zwrócenia uwagi na osobę samego ucznia, jego „potrzeby, predyspozycje, styl i strategie uczenia się” (ibid.). Nietrudno zaobserwować, iż oczekiwane cechy i umiejętności wobec nauczyciela języka obcego uległy znacznemu poszerzeniu w XX wieku, zatem znajomość języka oraz wiedza metodyczna mogą stanowić zaledwie minimalne oczekiwanie wobec nauczyciela języka obcego w XXI wieku. Współczesny nauczyciel musi rozwinąć szereg innych

113 umiejętności psychopedagogicznych, aby sprostać swemu zadaniu. Zawadzka (2004: 308) ujmuje to w następujący sposób:

Od nauczyciela języków obcych oczekuje się umiejętności interpersonalnych, dbałości o dobry kontakt z klasą, zapewniający dobrą, sprzyjającą efektywnej pracy atmosferę. Uczniom potrzebna jest pomoc w rozwijaniu osobowości, w kształtowaniu samodzielnego, odpowiedzialnego i godnego życia. W warunkach kryzysu aksjologicznego szczególnego znaczenia nabierają zatem kwalifikacje moralno-etyczne nauczyciela, uważane nawet za czynnik konstytuujący zawód (Zawadzka 2004: 308 za Kwiatkowska 1991).

Nauczyciel języka obcego staje się zatem „asystentem ucznia” nie tylko w rozwoju jego umiejętności językowych, ale i w rozwoju osobowości i moralności, w przygotowaniu do dorosłego życia w społeczeństwie. Aby sprostać tym wymaganiom dobry nauczyciel powinien „[chwalić] uczniów przeciętnie dwa razy częściej niż inni nauczyciele”, ale jednocześnie „[krytykować] lub [sygnalizować] niezadowolenie”, „[dać] uczniom więcej informacji zwrotnej”, a także potrafić okazać życzliwość i mieć poczucie humoru, co wynika z wspomnianych przez Komorowską (2002: 12) badań UNESCO przeprowadzonych w latach 60-tych i 70-tych XX wieku. Te same badania dostarczyły informacji o tym, jak dobry nauczyciel języków obcych prowadzi lekcje. Są to zajęcia bardziej różnorodne, przeprowadzane w szybszym tempie, jest więcej pracy w parach i grupach, więcej aktywności komunikacyjnych, a także częstsze stosowanie języka obcego. Jeśli chodzi o techniki pracy z badań wynika, że dobrzy nauczyciele języka obcego:

- przeznaczają więcej czasu lekcyjnego na wypowiedzi uczniowskie - zachęcają uczniów do inicjowania rozmowy i zadawania pytań

- poprawiają ich błędy dopiero po całkowitym zakończeniu ich wypowiedzi, nie pesząc uczniów i nie przerywając im

- pracują nad płynnością i nad poprawnością wypowiedzi uczniowskich, wyraźnie oddzielając od siebie obie grupy ćwiczeń

- zauważają trudności swych uczniów i natychmiast na nie reagują

- przygotowują uczniów do samodzielnej pracy, ucząc ich planowania własnej pracy i dokonywania samooceny (Komorowska 2002: 13 za Lewis i Massad 1978, Carroll 1975, Komorowska 2000).

Wyniki badań wskazują wyraźnie, iż współczesny dobry nauczyciel języka obcego powinien kłaść duży nacisk na doskonalenie wypowiedzi ustnych uczniów, na ich płynność i poprawność, zachęcać uczniów do wypowiadania się pomimo błędów i do pracy własnej. Nauczyciel nie tylko jest modelem języka dla uczniów, ale staje się

114 asystentem w kształceniu umiejętności mówienia w języku obcym. Jest to odpowiedzialne zadanie, wymagające odpowiedniego planowania i prowadzenia zajęć skoncentrowanych na potrzebach, motywacji i umiejętnościach każdego ucznia.

Komorowska (2002: 13) wymienia „umiejętności kluczowe”, jakie winien opanować nauczyciel, tj.: „umiejętności radzenia sobie ze sobą i z innymi, umiejętności rozwiązywania problemów, umiejętności komunikacyjne, społeczne i interpersonalne, umiejętności pracy własnej oraz korzystania z nowych technologii”, a także „umiejętności krytycznego myślenia”, do których zalicza się: „wyszukiwanie i gromadzenia potrzebnych informacji, odróżnianie faktów i opinii, krytyczne zestawianie informacji płynących z różnych źródeł, budowanie i uzasadnianie własnej opinii”. W podobny sposób umiejętności kluczowe określa Myczko (2009: 159) dodając „umiejętność współpracy w zespole i umiejętność oceny własnego działania.” Nauczyciel powinien zatem charakteryzować się szczególnymi umiejętnościami z zakresu komunikacji i współpracy, jak również refleksji, która staje się niezbędna w rozwiązywaniu problemów, doskonaleniu własnych umiejętności interpersonalnych, dokonywaniu samooceny oraz kształcenia własnych sądów.

Z badań Werbińskiej (2006: 96) wynika, że w pracy nauczyciela języka obcego niezmiernie ważne są „umiejętności interpersonalne, warunkujące dobrą komunikację z uczniem, sumienność, sprawiedliwość oraz posiadanie takiej pozytywnej cechy (np. osobowości, pasji, ogromnej wiedzy ogólnej (…), która wyróżnia nauczyciela wśród innych i imponuje jego uczniom.” Warto dodać, iż ważnym przymiotem dobrego nauczyciela jest „satysfakcjonujące poczucie własnej wartości”, które jednocześnie stanowi „podstawowy warunek odwagi bycia sobą i bycia autentycznym” (Kwiatkowska 2008: 87 za Combs 1978). Wiąże się to ze znaczeniem „indywidualizmu nauczyciela”, z jego „osobistymi zaletami”, co prowadzi niektórych badaczy do twierdzenia, iż: „osobowość nauczyciela jest ważniejsza niż wiedza akademicka oraz umiejętności zawodowe” (Sipińska1997).

Refleksyjność nauczyciela języka obcego wydaje się być wpisana w tło omawianych cech osobowości dobrego nauczyciela. Refleksyjny nauczyciel jako znawca kultury, propagator tolerancji i dobrych stosunków interkulturowych winien działać z namysłem, obserwować postawy uczniów i umiejętnie na nie wpływać. Dobierając metody i techniki pracy nauczyciel języka obcego musi podejmować

115 decyzje świadomie, co wymaga refleksji nad skutecznością i atrakcyjnością zadań i materiałów. Namysłu wymaga także planowanie pracy uczniów w taki sposób, aby stawali się niezależni i odpowiedzialni za swoją naukę. Dbając o dobrą komunikację i stosunki interpersonalne nauczyciel powinien wykazać się refleksyjnością tak, aby podjęte działania utwierdzały dobre relacje, a także przyczyniały się do rozwiązywania nieporozumień i problemów. Rozważając cechy dobrego nauczyciela języka obcego można dojść do wniosku, iż „(…) nie każdy może być dobrym nauczycielem.” Wymagane cechy osobowości oraz stawiane zadania potwierdzają, że (…) nie jest to zawód, jest to jakby powołanie” (Myczko 2009: 162). Wiedza i umiejętności nauczycieli winny być nieprzeciętne, stale analizowane i doskonalone. Zyskanie kompetencji nauczycielskich jest wyzwaniem, choć pocieszający jest fakt, iż kompetencje te są wyuczalne, mogą być rozwijane i uzupełniane (Zawadzka 2004: 109).