Dobry nauczyciel

W odczuciu wielu autorów zawód nauczyciela należy do tych niezwykłych, niosących ze sobą piękno, szlachetność i twórczość. Zdaniem Okonia (1979: 290) jest to „piękny zawód”, natomiast Kacprzak (2006: 87) twierdzi, że jest to „zawód szczególny,

106 niedający się porównać z żadnym innym”. Kilku autorów stosuje określenie „szlachetny” (Muszkieta 2001: 9 za Konarzewski 1998 i Banach 2004: 553), a także „twórczy, innowacyjny” (Pielachowski 2003: 5). Autorzy podkreślają jednocześnie, iż praca w zawodzie nauczyciela wiąże się z trudem, wysiłkiem i wytrwałością. Potwierdza to Kacprzak (2006: 92) w słowach: „[z]awód nauczyciela jest jednym z najpiękniejszych i najbardziej fascynujących zawodów, jednakże wymaga wiele trudu, poświęcenia i czasu.” Opinie autorów, jednocześnie znawców w dziedzinie edukacji, wskazują na oczekiwania stawiane wobec osób uprawiających bądź chcących uprawiać zawód nauczyciela. Można sądzić, że nauczycielami winny być osoby szlachetne, twórcze, o pięknych osobowościach, co stanowi pewną wstępną charakterystykę „dobrego nauczyciela”, jednakże zagadnienie to wymaga głębszego i dłuższego rozważenia.

O pożądanych przymiotach nauczyciela można czytać w źródłach już z początku XIX wieku, jak donosi Kacprzak (2006: 27), który cytuje słowa W. I. Chojnackiego, autora Zasad pierwiastkowych pedagogiki i metodyki z 1815 roku, dotyczące właściwego wyglądu, cech osobowości i intelektu. W nauczycielu ceniono „przywiązanie do dzieci, moralność, a szczególnie łagodność”, dobrze rozwinięte umiejętności: „czytanie dobre, pisanie czytelne i piękne, rachunki” oraz „znajomość filozofii naturalnej, [i] wiadomości literatury pedagogicznej.” Nie bez znaczenia był sam wygląd i sprawność zmysłów nauczyciela: „postać nieułomna, wzrok dobry, słuch czysty, wymowa dobra, wiek średni.” Można odnieść wrażenie, że nauczyciel miał być wzorem moralnym i intelektualnym, o nienagannej posturze. Nieprzeciętne umiejętności nauczyciela są cenione do dziś, jak i jego znajomość pedagogiki, a także moralność. Współcześnie wygląd nauczyciela nie często jest omawiany, choć jest to element istotny, świadczący o poczuciu estetyki oraz szacunku dla uczniów i zawodu.

Dobry nauczyciel jako wzór do naśladowania jawi się w wielu źródłach. Okoń (1991: 51) przypomina słowa Tadeusza Kotarbińskiego, iż „nauczyciel musi się nadawać na wzorzec osobowy”, a sam dodaje, iż „[n]nauczyciel rzeczywiście - chce czy nie chce – jest wzorem (…)”. Można odnieść wrażenie, że istnieje szczególna potrzeba takiego wzoru czy modelu nauczyciela w dzisiejszych czasach, tzn. „idealnego modelu nauczyciela – nauczyciela nowej epoki, nauczyciela przyszłości, takiego, który sprosta nowym edukacyjnym wyzwaniom” (Muszkieta 2001: 9). Taki nauczyciel może stać się

107 autorytetem w klasie, osobą powszechnie szanowaną przez uczniów, ich rodziców, a także innych nauczycieli. Kacprzak (2006: 85) stosuje interesujące porównanie: „[t]ak jak dobry poeta to poeta czytany, tak dobry nauczyciel to nauczyciel szanowany (…)”. Na szacunek innych należy zapracować, a uda się to zapewne nauczycielom, którzy czują się fachowcami w swojej dziedzinie wiedzy i potrafią ją przekazać. Zapewne jest tak, że „[n]nauczyciel będący dobrym wykładowcą powinien być zafascynowany swoim przedmiotem, gdyż dopiero wtedy będzie w stanie przekazać tę fascynację swoim uczniom i wzbudzić w nich zainteresowanie wykładanym materiałem” (Kacprzak 2006: 103). Zdaniem Kwiatkowskiej (2008: 87) „[d]obry nauczyciel to osoba dobrze znająca treści przedmiotu, którego naucza, a przede wszystkim sposoby nauczania tych treści”. Zatem warsztat metodyczny oraz wiedza psychopedagogiczna nauczyciela stają się równie ważne jak znajomość nauczanych treści. Tak malujący się obraz nauczyciela zbliża go do modelu, wzorca w zawodzie nauczyciela.

Cechy „dobrego nauczyciela” pojawiają się w literaturze najczęściej w postaci długich list, tworzonych na podstawie badań ankietowych, wywiadów i obserwacji. Można znaleźć na nich podobieństwa, ale także zorientować się jakie aspekty osobowości i pracy nauczyciela są szczególnie podkreślane przez autorów. Jest to ważne, jak twierdzi Muszkieta (2001: 8), ze względu na fakt, iż „[d]obrym nauczycielem nie może być każdy, a mistrzostwo w pracy dydaktyczno-wychowawczej osiągają ludzie o określonych cechach osobowości.” Wśród wymienianych cech dobrego nauczyciela są m.in.: „otwartość i umiejętność kontaktu z młodzieżą, kompetencja merytoryczna i metodyczna, poszanowanie godności ludzkiej, sprawiedliwość i obiektywizm w ocenianiu uczniów, demokratyczny styl kierowania, dyscyplina i wymagalność, tolerancja, kultura ogólna i pedagogiczna, umiejętność planowania i organizowania pracy własnej i zbiorowej, poczucie humoru” (Sipińska 1997 za Banach 1995). Obszerną listę „najistotniejszych cech i przymiotów nauczyciela” prezentuje także Muszkieta (2001: 10-11 za Koszczyc 1997); zawiera ona cechy takie jak, m. in.: „empatia, spolegliwość, opiekuńczość, racjonalne myślenie, kompetentność w profesji, optymizm pedagogiczny, odpowiedzialność, aktywność i zaangażowanie, partnerski stosunek do uczniów, kultura osobista”. Każda z tych cech wydaje się ważna i warta osobnego rozważenia czy dyskusji. Dlatego autorzy zagłębiają istotne ich zdaniem przymioty nauczycieli i tym samym skłaniają do refleksji nad postacią „dobrego nauczyciela”.

108 Uwagę przykuwają rozważania o wymiarze ludzkim cech nauczyciela. Pisał już o tym sto lat temu Jan Władysław Dawid, wybitny pedagog i psycholog okresu przedwojennego, autor O duszy nauczycielstwa (1912), który głosił, iż nauczycielami powinny być osoby „o wielkich zaletach serc i umysłu” (Dawid 1912 w Okoń 1979: 276). Choćby nauczyciel miał ogromne pokłady wiedzy przedmiotowej i wiedzy psychopedagogicznej, a nie potrafiłby „duszy uczniów swoich – swoją ogarnąć i jak swoją kochać”, nie byłby w stanie osiągnąć wyżyn w swoim zawodzie. Świadczy to o słuszności twierdzenia, że „(…) w żadnym innym zawodzie nie zależy tak wiele od tego, jakim się jest człowiekiem” (Muszkieta 2001: 10 za Czabański 1997). Zwraca na to uwagę także Kwiatkowska (2008: 86) powołując się na badania Combsa (1978), z których wynika, że „(…) dobry nauczyciel powinien być przede wszystkim człowiekiem”, a co więcej „[z]asób pozytywnych sądów i doświadczeń na temat własnej osoby, siebie jako człowieka rozstrzyga o byciu nauczycielem.” „Bycie człowiekiem” wiązane jest z uczuciem otwartości, wyrozumiałości, empatii w stosunku do uczniów. Empatię można rozumieć jako „(…) predyspozycję emocjonalną, która pozwala nie tylko rozróżnić przeżycia innych, ale je rozumieć i odpowiadać na nie podobnymi stanami. W wielu badaniach naukowych podkreślano, że nauczyciele o wysokim poziomie empatii mają lepszy i efektywniejszy wpływ na osiągnięcia uczniów w nauce i zachowaniu” (Muszkieta 2001: 11 za Kliś i Kossewska 1993, Nazar 1990). Potwierdziły to także badania UNESCO prowadzone w latach 60-tych i 70-tych w 28 krajach, które spośród najważniejszych cech dobrych nauczycieli bez względu na nauczany przedmiot wyłoniły „przyjazny stosunek do uczniów i umiejętność okazania im życzliwości, gotowość służenia wsparciem, lojalność, dyskrecja w odniesieniu do prywatnych i rodzinnych spraw ucznia (…)” (Komorowska i Obidniak 2002: 11 za Lewis i Massad 1978, Carroll 1975). Nasuwa się zatem wniosek, że dobry nauczyciel to nauczyciel-człowiek, rozumiejący i wspierający uczniów, okazujący życzliwość słowem i gestem (Komorowska i Obidniak 2002: 11).

Postawa empatyczna czy próba zrozumienia ucznia związane są z zasobem wiedzy psychologicznej nauczyciela, która może w sposób znaczący wpłynąć na efekty jego pracy dydaktyczno-wychowawczej. Dobry nauczyciel winien być także

psychologiem, a wiąże się to z faktem, iż „[z]awód nauczyciela to wiedza o człowieku,

to nieustanne wnikanie w sferę życia psychicznego człowieka” (Kacprzak 2006: 87). Według Kwiatkowskiej (2008: 87) „[d]obry nauczyciel powinien rozumieć

109 psychologiczne mechanizmy zachowania człowieka i na jej podstawie właściwie odbierać siebie”, jak i właściwie odbierać zachowania uczniów, ponieważ nie tyle zachowania podopiecznych, co raczej reakcja nauczyciela na nie decyduje o tym, co dzieje się w klasie (ibid.). Zatem na przebieg lekcji i zachowanie uczniów ma wpływ sam nauczyciel. Dobry nauczyciel-psycholog ma również „(…) ogromny wpływ na to, aby uczniowie tworzyli pozytywne obrazy siebie” (Kacprzak 2006: 87), tzn. aby mieli poczucie własnej wartości, wierzyli w swoje umiejętności i dążyli do celu. Ma to swoje potwierdzenie badaniach, bowiem okazuje się , że „(…) nauczyciel odgrywa znaczną rolę w ocenianiu przez ucznia własnych umiejętności intelektualnych i manualnych, a także w ocenie poprawności i adekwatności własnego zachowania w sytuacji szkolnej” (Kacprzak 2006: 105).

Zarówno poczucie własnej wartości, jak i bezpieczeństwa w klasie będą miały miejsce, jeśli nauczyciel dołoży starań, aby stworzyć na lekcjach przyjazny klimat. Průcha (2006: 303) stwierdza, iż „[k]limat edukacyjny w klasie jest przede wszystkim wytworem nauczyciela, choć oczywiście powstaje we współpracy z uczniami”, i słusznie dodaje, że „(…) o jakości konkretnego nauczyciela najbardziej świadczy istniejący w jego klasach klimat” (ibid.). Badania potwierdzają, że „[s]kuteczne uczenie się /nauczanie wymaga atmosfery wzajemnej życzliwości w kontaktach nauczyciela, z uczniami i między uczniami” (Brophy 2009: 12). Dobry nauczyciel jest świadom wartości przyjaznej atmosfery w klasie, jednakże , aby wykreować taką atmosferę „(…) musi wykazać się takimi cechami osobowościowymi, jak: pogodne usposobienie, życzliwość, dojrzałość emocjonalna, szczerość oraz umiejętność troszczenia się o uczniów i dostrzeganie, że są nie tylko uczniami, ale także indywidualnymi osobami” (ibid.). Takie cechy sprawią, że nauczyciel stanie się „wzorem człowieka potrafiącego rozwijać kontakty społeczne” (ibid.).

Wypracowanie postawy emocjonalnie dojrzałej wspierającej uczniów w ich dążeniach zapewne wymaga wytrwałej pracy nad sobą, oddania i poświęcenia się. Świadomość tego, iż „[p]raca nauczyciela jest pracą specyficzną i nie można traktować jej w sposób „7 godzin i idę do domu”” (Kacprzak 2006: 104) skłania do bardziej wytężonego wysiłku i zaangażowania w codzienne czynności zawodowe. Dobrzy nauczyciele podejmują ten wysiłek, aczkolwiek wiedzą lub powinni wiedzieć, jak przestrzega Komorowska (1999: 259), że nie chodzi tu o „przesadne poświęcenie”.

110 Mając własną rodzinę, przyjaciół, swoje pasje i być może dodatkową pracę, nauczyciele muszą starannie dzielić swoją energię i czas. „Ogromna ilość pracy nauczyciela włożona w przygotowanie lekcji może wcale nie skłaniać uczniów do pracy. Przepracowany nauczyciel wykonuje pracę za swoich uczniów raczej niż dla ich dobra” (ibid.). Zatem dobry nauczyciel jest świadomy jak bardzo musi się poświęcić, aby uczyć w sposób atrakcyjny i efektywny, i jednocześnie nie doprowadzić do przepracowania. Można stwierdzić, że jest to „rozsądne poświęcanie się”.

Dzielenie energii między pracę zawodową a inne zajęcia zapewne łatwiej przychodzi nauczycielom z tzw. „talentem pedagogicznym”, który zdaniem Muszkiety (2001: 9 za Dindorf 1995), „(…) decyduje w głównej mierze o mistrzostwie nauczyciela”. Polemizuje z tym jednak Nowicki (1981: 17-18) twierdząc, że „[n]ajważniejszym źródłem rzeczywistych sukcesów nauczycielskich i wychowawczych – ważniejszych od wiedzy pedagogicznej, a nawet od talentu pedagogicznego – jest bogactwo osobowości nauczyciela, łączenie pracy nauczycielskiej zwłaszcza z pracą naukowo-dydaktyczną, działalnością społeczną i twórczością artystyczną (…)”. Osoba aktywna na każdym polu działalności, zawodowej, społecznej czy kulturalnej staje się osobą interesującą, a jednocześnie inspirującą do rozwijania własnych zainteresowań i talentów (Nowicki 1981: 290). Tak „bogata wewnętrznie” osoba może stać się wartościowym pedagogiem.

Sukces pracy nauczyciela wydaje się zależeć od jego cech osobowości i umiejętności wykorzystania zdobytej wiedzy. Rozwój osobisty i doskonalenie zawodowe z pewnością wymagają głębszego namysłu, analizowania i wnioskowania, innymi słowy wymagają refleksji. Bez refleksji nauczyciel nie mógłby funkcjonować jako psycholog, nie potrafiłby zrozumieć zachowania i postępowania ucznia, okazać wsparcie, motywować do działania, wskazywać na to, co słuszne, a co nie. „Wszystkim jego czynnościom winna towarzyszyć refleksja pedagogiczna, która jest konieczna w poszukiwaniu coraz efektywniejszych form współdziałania” (Szempruch (2001: 183). Chcąc zyskać miano dobrego nauczyciela, „[n]auczyciel powinien być otwarty na krytykę oraz gotowy do samorefleksji i ciągłego samodoskonalenia się” (Kacprzak 2006: 104). Zdaniem Petlaka (2008: 66) „[d]obry nauczyciel przeprowadza codzienną

autorefleksję, a równocześnie też ewaluację”, tzn. nauczyciel dokonuje refleksji nad

111 należy zmienić w celu optymalizacji nauki i wyników osiąganych przez uczniów.” Tak przeprowadzana refleksja sprawia, że nauczyciel jednocześnie doskonali się zawodowo, podnosi efektywność swojej pracy, zyskuje satysfakcję oraz szacunek innych. „Wielu pedeutologów podkreśla fakt, iż nauczyciel powinien być refleksyjny w swoich poczynaniach i działaniach” (Muszkieta 2001: 11 za Pearson 1994). Rozwijając swoją refleksyjność nauczyciel staje się profesjonalistą i lepszym człowiekiem, a popularnie określany jest „dobrym nauczycielem”.