Myślenie postformalne – teoria „piątego stadium”

Psychologowie zgodnie twierdzą, że myślenie postformalne to kolejny etap rozwoju poznawczego człowieka, który podobnie jak mądrość rozwija się w ciągu całego życia (np. Trempała 2009: 30). Jednocześnie badacze mają odmienne poglądy dotyczące charakteru i właściwości tego myślenia. Niektórzy postrzegają „piąte stadium” jako myślenie o charakterze formalno-logicznym, jednak na wyższym poziomie. Zdaniem badaczy poziom ten „odpowiada logice wyższego rzędu” (Trempała 2009: 27); jest to

myślenie systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne odnoszące się do samych

systemów operacji umysłowych, ich koordynacji, wzajemnych relacji i uporządkowania w systemy wyższego rzędu, „systemy systemów” (Commons i in. 1990 w Kielar-Turska 2003: 319). Badacze zwracają uwagę na operacje paradygmatyczne, które porządkują

38 systemy między systemami i to one „wyznaczają najwyższy poziom w rozwoju umysłowym człowieka i prowadzą do ukształtowania się zupełnie nowego sposobu umysłowej reprezentacji rzeczywistości” (Gruba 2011: 216), co uzyskiwane jest w przez bardzo niewiele osób. O przemianie form myślenia po operacjach formalnych przekonuje również Labouvie-Vief (1980, 1990 w Bee 2004: 418-419), która dostrzega, iż myślenie operacyjno-formalne jest przydatne we wczesnej dorosłości kiedy młody człowiek poznaje możliwości wyborów życiowych, a po ich dokonaniu przeobraża swój sposób rozumowania w „myślenie [bardziej] specjalistyczne i pragmatyczne”, bardziej korzystne w rozwiązywaniu problemów. Według Labouvie-Vief jest to „konieczna przemiana strukturalna”, która jednocześnie nie oznacza „regresu ani straty” dla operacji formalnych (ibid.).

Innego zdania są badacze, dla których myślenie postformalne zatraca charakter formalno-logiczny i przybiera „jakościowo odmienne formy poznania” (Trempała 2009: 27). Nowe formy, choć nieokreślane jako wyższe, powstają na skutek doświadczeń człowieka dorosłego, który borykając się z coraz bardziej złożonymi i nieprzewidywalnymi problemami życiowymi dostrzega, że rozumowanie logiczne jest niewystarczające, aby te problemy rozwiązać. Poszukuje zatem bardziej skutecznych form myślenia, bardziej praktycznych w codziennej rzeczywistości (ibid.). Psychologowie określają to myślenie jako relatywistyczne i dialektyczne (m.in. Kielar-Turska 2003, Bee 2004,Trempała 2009, Gruba 2011).

Z badań Kramer i Woodruff (1986), do których nawiązuje Trempała (2009: 27-28) wynika, iż relatywizm, tzn. „akceptacja relatywistycznych założeń i sprzeczności w rozwiązywanych problemach”, jak i dialektyzm, czyli „zdolność do nadawania sensu dostrzeganym sprzecznościom”, częściej dostrzegane są w myśleniu ludzi starszych (60-75 lat) niż osób młodych (17-25) czy w średnim wieku (40-55). Co więcej, okazuje się, że myślenie dialektyczne ma bardziej postformalny charakter, natomiast myślenie relatywistyczne jest niezbędne, choć niewystarczające, do osiągnięcia stadium operacji formalnych, które z kolei stają się konieczne dla rozwoju myślenia dialektycznego (ibid., Gruba 2011: 214). Widać pewną zależność rozwoju myślenia postformalnego od osiągnięcia umiejętności dokonywania operacji formalnych, mimo iż być może nie przez wszystkich są one stosowane.

39 O relatywizmie w myśleniu młodych dorosłych szerzej pisze Gruba (2011: 211-213) powołując się na badania Perry (1968), w których młodzi dorośli „ujawniali coraz większe zrozumienie subiektywnego charakteru wiedzy i systemów wartości” (ibid.) rezygnując ze swoich, często nadmiernie relatywistycznych poglądów; taka postawa ma korzystny wpływ na relacje interpersonalne i rozwiązywanie konfliktów. Inny badacz, Sinnot (1984 w ibid.), dostrzegł w myśleniu dorosłych rozwój nowych struktur poznawczych, tzw. „operacji relatywistycznych”, które jego zdaniem rozwijają się indywidualnie po rozwoju operacji formalnych. Można do nich zaliczyć m.in.: definiowanie problemu, poszukiwanie jego przyczyn, dostrzeganie wewnętrznych sprzeczności związanych z problemem, poszukiwanie rozwiązań i wybór najlepszego. Gruba (2011: 213) dostrzega, że „adaptacyjny charakter myślenia relatywistycznego (…) umożliwia zrozumienie różnych systemów przekonań i rozumowań, zapewniając tym samym lepszą komunikację z innymi”.

Myślenie dialektyczne, według Basseches (1984, 1989 w Bee 2004: 419) to „nowy, dorosły typ myślenia” ukierunkowany na rozwiązywanie problemów życiowych, który nie odrzuca rozumowania formalnego, jednakże jest „nową zdolnością radzenia sobie z mniej określonymi problemami, które stanowią większość problemów okresu dorosłego” (Bee 2004: 419). Trudności z rozwiązywaniem problemów związane są np. z brakiem pewnych informacji lub dużą ilością rozwiązań, z których należy dokonać wyboru tego właściwego. Wydaje się słuszne, iż samo rozumowanie logiczne nie zawsze prowadzi do sukcesu; jest potrzeba „innego poziomu myślenia” (ibid.) lub, jak twierdzi Gruba (2011: 214), „nowych, „szerszych” schematów poznawczych, ujmujących stałą zmienność i sprzeczności w bardziej adekwatne reprezentacje świata”. Dialektyzm postrzegany jest jako „cecha swoista myślenia dorosłych” (ibid.), a nawet „wyższa forma rozwoju inteligencji” (Kielar-Turska 2003: 319).

„Nowa zdolność umysłowa dorosłych”, tj. myślenie relatywistyczne i dialektyczne przejawia się nie tylko w rozwiązywaniu, ale również w umiejętności

odkrywania problemów, o czym na podstawie badań i obserwacji przekonuje Arlin

(1975 w Gruba 2011: 214-215). Problemy trudne do określenia, które można rozwiązać na kilka sposobów wymagają innej strategii działania, począwszy od ich dostrzeżenia, a następnie właściwego określenia. Można uznać, że osoby, które wykształciły operacje postformalne są w stanie odkrywać problemy, co potwierdziły obserwacje sposobów

40 rozumowania młodych artystów i naukowców (ibid.). Arlin (1975, 1989, 1990 w Bee 2004: 419) przekonuje, że etap wyszukiwania problemów jest „wyraźnie etapem następującym po operacjach formalnych”, ale „osiągany [jest] tylko przez niewielką liczbę dorosłych”; przez tych, którzy intensywnie zgłębiają nauki ścisłe oraz sztukę.

Analiza natury myślenia postformalnego prowadzi do namysłu nad zdolnością człowieka do myślenia refleksyjnego. Wydaje się, że refleksyjność to rodzaj myślenia wyższego rzędu, wychodzące poza rozumowanie logiczne, choć niepozbawione jego elementów. Zatem, aby człowiek stał się refleksyjny winien osiągnąć co najmniej poziom operacji formalnych, a nawet, jak się wydaje, „piąte stadium” rozwoju poznawczego. Myślenie refleksyjne można dostrzec bowiem w myśleniu o charakterze dialektycznym, które ma szersze spektrum postrzegania i rozwiązywania problemów, w myśleniu relatywistycznym przejawiającym się w krytycznym spojrzeniu na otaczający świat i otwartości na inność, a także w umiejętności odkrywania problemów. Myślenie o myśleniu charakterystyczne dla operacji metasystemowych czy paradygmatycznych również świadczy o umiejętności dokonania refleksji nad pracą umysłu, nad procesami myślowymi.

Rozważania o myśleniu prowadzą do związku myśli z mową, jako środkiem ich wyrażania. Skoro „na początku było myślenie (…)” Arendt (1991: 40), to być może zaraz po nim była mowa? Związek myślenia i mowy jest tematem rozważań wielu autorów, m. in. Doroszewskiego (1982), Whorf’a (1982), Dewey’a (1988) i Arendt (1991).