Dostosowanie zachowań gości do charakteru sytuacji

Oficjalnośćsytuacjimedialnejjestróżnierozumianaprzezuczestnikówin- terakcji�Najczęściejrozpoznająonitęspecyficznąodmiennośćwrelacjidosy-tuacjinieoficjalnej(któramacharakterpierwotny)�Pojęcieoficjalnościłączone jestzoficjalnąetykietąorazdystansem,któryjestpochodnąasymetriistatusów społecznych8 osób komunikujących się (Warchala 2003: 115)� Na zależność zachowańkomunikacyjnych,regulującychporządekinterakcjiwzależnościod stopniaoficjalnościkontaktu,wskazujesocjolingwistyka(Skudrzykowa,Urban 2000:107;Grabias2003:253–254)�

Umiejętnośćbudowaniawypowiedziodpowiednichdospołecznychsytu-acji (np� sytuUmiejętnośćbudowaniawypowiedziodpowiednichdospołecznychsytu-acji oficjalnych) określa poziom kompetencji komunikacyjnej9, nabytejwtrakciesocjalizacji�Zaniestosowneuchodząnp�wszelkieaktyna-ruszeniatwarzypozytywnej10 rozmówcy,którewsytuacjioficjalnej,azwłasz-cza w kontakcie publicznym są odczuwane jako szczególnie dotkliwe� Jak stwierdza Maria Peisert: „[…] ofiara odczuwa zniewagę o wiele silniej, jeśli zostanie ona wypowiedziana na forum publicznym, w obecności obserwato- rów,ponieważ,copodkreślająrównieżpsycholodzy,człowiekmasilnąpotrze-będobrejikorzystnejocenywłasnego«ja»[…]”(Peisert2004:25)�Zdrugiej stronyoskarżenieoniestosownośćzachowania(słusznelubnie)możestaćsię 8 JacekWarchalawskazujenadwarodzajestatusów:obiektywny(któryujawniasytuację materialną,wykształcenie,pozycjęzawodową)isubiektywny(zależnyodaktualnejsytuacjimó-wienia,np�chwilowejprzewagiwynikającejzwiedzy)�Statussubiektywnypodlegamodelowaniu przezzachowaniajęzykowe�Poziomasymetriistatusówwpływawprostproporcjonalnienady-stans–imwiększaasymetria,tymwiększydystans(Warchala2003:115)�

9 Jednym z autorów teorii kompetencji komunikacyjnej był Dell Hymes (Hymes 1971)� Wyróżnił cztery jej poziomy, od których zależy formalny i znaczeniowy kształt wypowiedzi� Podkreślałintegracyjnycharakterwszystkichdostrzegalnychaspektówkompetencjikomunikacyj-nej,którazawierawsobienietylkokodjęzykowy,alerównieżkodsocjalnyikodkulturowy�Obok kompetencji gramatycznej istnieje również kompetencja użycia, bez której reguły gramatyczne byłybybezużyteczne(por�Piotrowski1980:90–108;Czechowska2004:17;Zając2004:4)�

10 Pojęcietwarzywsocjolingwistyceoznaczapublicznywizeruneksiebieijestrozpatrywane wdwuaspektach:twarzypozytywnej(symbolizujem�in�prawodopozytywnego,zintegrowanego obrazusamegosiebie)itwarzynegatywnej(symbolizujem�in�prawodoniezależności,nieingeren-cjiisamostanowienia)(Brown,Levinson1987:13,za:Antas2000:245)�

169 podstawąwykluczeniarozmówcynapodstawiedyskredytacjikomunikacyjnej (Karwat2006b:224)�

GI:Gdzie jest miejsce ojca? Jest pytanie zasadnicze, gdzie jest miejsce ojca w tej decyzji na temat aborcji, zabójstwa, ludobójstwa? Gdzie jest miejsce dla ojców? Nie ma w tej ustawie miejsca dla ojców.

GIII:Przepraszam, ale jak do tej pory to kobiety, matki, nie ojcowie zajmują się noszeniem ciąży i rodzeniem dzieci. Dlatego ja tutaj życzę sobie mieć większe prawo do wypowiedzenia się w tej kwestii.

GIV:No, ale bez mężczyzny wiele by pani nie zrobiła.[śmiech] GIII:No wie pan, a in vitro?

GI:No, mężczyzna też wtedy jest potrzebny.

GIII:Nie osiągajmy tej płaszczyzny w dyskusji, bo to nie o to chodzi�

(„Debata”,TVP1,18�11�2004;G:gośćzpubliczności)

Konfrontacjajestdynamicznaizaczynasięwtensposób,żerozmówcyna poziomieogólnymopowiadająorolachspołecznych(matki,ojca)�Rozmówczyni, chcącuzyskaćprzewagę,dośćniefortunnieprzechodzinapłaszczyznęindywi-dualną (ja tutaj życzę sobie mieć większe prawo do wypowiedzenia się w tej kwestii)itutajspotykasięzatakiem�Jestonzrealizowanynapoziomieinterper-sonalnymjakostrategiadyskredytacjiprześmiewczej–szyderstwo11�Rozmówca wykorzystujeniedopowiedzenierozmówczyni(pominięcierolimężczyzny)iztej pozycji dość obcesowo demonstruje swoją wyższość (bez mężczyzny wiele by pani nie zrobiła)�Normadyskursu,dotyczącarólrozmówców,ujawniasięwmo-menciejejnaruszenia�Ujawnienietoimplikujeróżneformyprotestu(odform niewerbalnychdowerbalnych)�Tutajzmniejszeniedystansuwceludyskredy-tacjiprześmiewczejjestpołączoneznaruszeniemtabukulturowego(aluzjado aktuseksualnego),copowodujesprzeciwrozmówczyni�Warteodnotowaniajest równieżto,żenaruszenienormdyskursujestbodźcemdoprzejścianapoziom metadyskursu(Nie osiągajmy tej płaszczyzny w dyskusji)�To,oczymnienależy rozmawiać,ito,wjakisposóbnienależyrozmawiać,determinujeprzebieginter- akcji�Wynikaztego,żenormydyskursumodyfikujązachowaniarozmówców zarównojakodyrektywy,jakijakozakazy� Innąsprawąjestto,żenormytemogąbyćużyteinstrumentalnie,doobro- nyprzedatakiem�Wpodanymprzykładzierozmówczynipoczątkowodostoso-wujeswojąstrategiędostrategiirozmówcy,pozostajenapoziomieodniesienia przedmiotowego,podejmujepróbęprzekomarzaniasię(no wie pan, a in vitro?)� Dopierokiedyokazujesiętonieskuteczne,przechodzinapoziomdyskredytacji rozmówcyzperspektywybrakuumiejętnościkomunikacyjnych(„tapłaszczyzna 11 Szyderstwojestformąagresjiwerbalnej,któraprzyjmujepostaćurągliwych,zjadliwych żartów�Jakodziałaniejęzykoweimplikujenadrzędnośćnadawcy,któryniespodziewasiękorzyści zestronyodbiorcy,ponieważjestonsłabyiniemożemuzaszkodzić(por�Peisert2004:140)� Szyderstwo„żeruje”więcnabezkarnościnadawcyisłabości,poniżeniuodbiorcy�

komunikacji” to eufemistyczne określenie zbytniej dosadności, pospolitości wodczuciunadawcy),cojestrównoznacznezuzasadnionymprotestem,słusz-nym wycofaniem się� Takie posunięcie jest w ogóle możliwe, gdyż istnieje w świadomości rozmówców repertuar zachowań dozwolonych i niedozwolo-nychwsytuacjioficjalnej,publicznej,doktóregomożnasięodwołaćwsytuacji zagrożeniatwarzy�

Wponiższymprzykładzierozmówczyninazywazachowaniekomunikacyj-neadwersarzyobrazą�Onaruszeniunormyoficjalnościświadczyasekuracyjna reakcjajednegozrozmówców�

G: Więc ja właśnie nie zgodzę się z poglądem pani profesor […] nie zgodzę się z tym, że ktokolwiek pragnie umrzeć. […] To jest wydumane przez humanistów, jakichś pseudohumanistów, którzy nie mają serca […]�

DK: […] uderza mnie fakt takiej obsesyjnej fiksacji, bo ja przy bardzo podobnej dyskusji spotkałem się niedawno z panią profesor przy okazji dyskusji aborcyjnej w jednym z sąsiednich studiów […] mam wrażenie, że ta fiksacja na wypadkach, tu nie mam wątpliwości, trudnych//

MS:Przepraszam, ale ja zostałam obrażona. Najpierw przez panią jako pseudohumanista,

teraz przez pana, jako osobę sfiksowaną12. [Ja stanowczo protestuję.

DK:[Nie, nie, nie. Przepraszam, to słowo było użyte// MS:Pan pozwoli, że teraz ja [powiem kilka słów.

DK:[Nie, to ja przepraszam. Wycofuję się. [Chodziło mi o skoncentrowaną//

MS:[Nie ma żadnego fanatyzmu ani zacietrzewienia w tym, jeżeli ja, szanując różnorodność poglądów w naszym społeczeństwie, chciałabym zapewnić chociaż jednej osobie/ chociaż gdyby się jedna osoba na dziesięć lat znalazła taka, która rzeczywiście nie chce dalej żyć. Jakież my mamy prawo odebrać jej prośbę o eutanazję. To nie ma nic wspólnego z fanatyzmem.

(„Debata”,TVP1,24�02�2005;goście–G:gośćzpubliczności, DK:DariuszKarłowicz,MS:MariaSzyszkowska)

Rozmówczynizdecydowanieprotestujewsytuacji,wktórejpublicznienaru-szonojejpozytywnywizerunek(ja zostałam obrażona. Najpierw przez panią jako pseudohumanista, teraz przez pana, jako osobę sfiksowaną. Ja stanowczo prote-stuję)�Rozmówca,któregozachowaniezostałonazwaneobrazą,jestświadomtego, żezostałoskarżonyonaruszenienormydyskusjipublicznej�Sytuacjętakąodczy-tujeonjakozagrożenietwarzypozytywnejWłaśnieświadomośćuwewnętrznionej, implicytnejnormynakazujemubronićswojejtwarzy(ja przepraszam. Wycofuję się)�Strategiaobronytwarzypozytywnejjestturealizowanazapomocąstrategii metatekstowej�Rozmówcanegocjujeaktualizacjęznaczeniowąwyrazu„fiksacja” inegocjujeintencjęwypowiedzi13(słowo było użyte[domyślnie:winnymsensie],

12 Poziompobudzeniaemocjonalnego,tu:oburzenia,przejawiasięm�in�rozchwianiempo-prawnościwypowiedzi(por�naruszenieskładnirządu,powinnobyć:jako osoba sfiksowana)�

13 Rozmówca wykorzystuje fakt, że wrażenie obrazy może powstać tylko u odbiorcy, po-nieważ(jakpodkreślająbadacze)aktyagresjisąkażdorazowoaktualizowaneprzezrodzajrelacji międzynadawcąaodbiorcąisąpodporządkowaneregułomsytuacyjno-kontekstowym(por�Peisert

171 chodziło mi o skoncentrowaną//)�Celemstrategiijestnieznaczne,alefunkcjonal-nezperspektywyzałożonegocelu,przesunięcietematurozmowy�Chodzioto,aby nierozmawiaćozachowaniukomunikacyjnym,aleoodbiorzezachowaniakomu- nikacyjnegoiwywołaćwrażenie,żeprofesorSzyszkowskaźlezrozumiaławypo- wiedź�Wtensposóbrozmówcaodwracauwagęodswojegonagannegozachowa-niaikoncentrujesięnarzekomymnieporozumieniuprzyjegoodbiorze�Wysiłek włożony(przezofiaręiprzezagresora)wneutralizacjęsytuacjizagrożeniatwarzy świadczyokreowaniusytuacjikomunikacyjnejnapoziomiewyższym,mniejemo-cjonalnym,bardziejintelektualnym14�

Kontakt w sytuacji dyskusji nie przewiduje ujawniania ewentualnych in-terpersonalnychanimozji�Przypadkowazbieżnośćnazwiskstajesiępowodem gafyipowodujeprotest,którypotwierdzaistnienienormyzakazującejataków personalnych�

RL:[…] Co to ja mam w ogóle się ustosunkowywać się [sic!]do homoseksualistów jako grupy, prawda? Ja mogę się do Kowalskiego ustosunkować, którego lubię albo do Nowaka, którego nie znoszę, prawda. Jeden może robić w swojej sypialni to, drugi co innego.

KD: Rozumiem, że powyższa uwaga nie dotyczyła księdza Nowaka (uczestnik dyskusji wstudiu,ksiądzArekNowak)�

RL:Bardzo pana przepraszam, bardzo pana przepraszam, Kowalskiego powiedzmy. („Debata”,TVP1,9�12�2004;dziennikarz–KD:KamilDurczok;gość–RL:RyszardLegutko) Sytuacjastajesiękomiczna,kiedynazwawłasnaużytaintencjonalniejako wyrażenieargumentowenieidentyfikujące(jakiśNowak,czylipoprostuktoś,re-ferentzindywidualizowany,aleniezidentyfikowanyjednoznacznie)możezostać odebranajakoprymarnewyrażenieargumentowe,któreidentyfikujeuczestnika dyskusjiwstudiu(Topolińska1984:304–315)�Przypadkowazbieżnośćstaje siępowodemgafy,czyliniedostosowaniasiędozasadgrzeczności,brakutaktu, niedopasowania zachowań werbalnych lub niewerbalnych do sytuacji, w tym docechrozmówcy(Kita2005:115)�Komicznycharaktersytuacji15niezmienia faktu,żenawetjakoniezamierzona,zbieżnośćtakazostajeodebranajakonie-stosowna�Rozmówcazatem,upomnianyprzezdziennikarza,reagujestosownie dosytuacji(Bardzo pana przepraszam, bardzo pana przepraszam)�

2004:13)�Ważnąprzesłankąwzdiagnozowaniuaktuagresjijestintencjanadawcy,stądbudowa-niestrategiiobronypoleganapodkreślaniunieintencjonalnościdziałaniaodebranegojakoobraza� 14 Nazjawiskokreowaniasytuacjikomunikacyjnejpoprzezsposóbjęzykowegokształtowa- niawypowiedzizwracauwagęBarbaraBoniecka,którapodajeprzykładwyszeptywaniawulga-ryzmów,skracaniaichjakoznakkreowaniasytuacjinapoziomiewyższym(Boniecka1999:61)� Jesttorównieżdobitnyprzykładnawzajemnądeterminacjęzachowaniajęzykowegoisytuacji: sytuacjanarzucaformyzachowania,aleformytemogąprzedefiniowaćsytuację,która(zwłaszcza wdialogu)macharakterdynamiczny�

15 Podobny przykład przytacza Małgorzata Kita� Otóż mądrość ludowa „Lepszy wróbel wgarściniżgołąbnadachu”wypowiedzianywobecnościpanaWróblastajesiępowodemkon-sternacji(Kita2005:117)�

Niemożenatomiastbyćmowyonieintencjonalnymzachowaniuwponiż-szychprzykładach,wktórychrozmówcyokazujądominacjęnadprzeciwnikiem, anawetgoobrażają�Jesttoprzykładzachowańagonicznych16�

RB: Chrześcijaństwo przetrwa. Absolutnie nie jest zagrożone. Oczywiście, że nie. I takich, prawda, dyskutantów jak pan doktor, i wytrwa//[oklaski]

KD:Panie profesorze, panie profesorze, nie lekceważmy rozmówców. Wszyscy siedzimy przy jednym stole i to też przejaw braku dyskryminacji, albo tolerancji.

(„Debata”,TVP1,9�12�2004;dziennikarz–KD:KamilDurczok;gość–RB:RyszardBender)

JL: Tą sprawę po decyzji komisji sejmowej w sprawie zbrodni stanu wojennego można było załatwić w przeciągu roku i prawdopodobnie wtedy nie mielibyśmy do czynienia z tymi namiętno-ściami, które mamy teraz po obu stronach. Prawdopodobnie nie mielibyśmy//

SN:Nie, nie nie, ci ludzie są nieprzemakalni, nie, to cokolwiek by było, ci ludzie są nieprze-makalni[wskazujejednąstronępubliczności,oklaski,śmiech]�

KD:Ale to już kończymy wątek ad personam. Pan profesor Nałęcz.

(„Debata”,TVP1,16�12�2004;dziennikarz–KD:KamilDurczok; goście–JL:JanLityński,SN:StefanNiesiołowski)

Zdecydowanareakcjadziennikarzaświadczyonegatywnejocenieataków personalnych, lekceważenia rozmówców� Małgorzata Marcjanik stwierdza, że:„Wdyskusjachisporachobowiązująwistocietesamezasadygrzeczności, niezależnieodukładusiłorazbezwzględunaszczegółoweceleprowadzenia działań słownych� Sprowadzają się one – ogólnie rzecz biorąc – do nadrzęd-nej wobec norm obyczajowych normy etycznadrzęd-nej nakazującej szanowanie part-nera”(Marcjanik2007:108)�Jakpodkreślająjęzykoznawcy,dyskusja,debata politycznanależydogatunkówagonistycznych17,awięckonfrontacjiniedasię uniknąć�Wferworzewalkirozmówcymogązachowywaćsięniezgodniezkon-wencją18 �Naobowiązywanienormgrzecznościwskazująjednakprotestyuczest-16 WedługMałgorzatyKity,jakoagonizmokreślasięwymiarafektywnydyskursu,charak-teryzującegosiętym,żewystępująwnimlicznewskaźnikizłejwoliiniechęcimówiącegowobec rozmówcy�Zaprzejawagonizmutraktujesiętakitypinterakcjiwerbalnej,któregocechącharak-terystycznąjestdominacjapostawykonfliktowejnadkooperacyjną�Przejawiasięonaeskalacją uczućnegatywnych(Kita2005:13–30)�Jestjeszczejedenaspektpotyczeksłownych,którywme-diachmożebyćdecydujący,amianowicieichspektakularność� 17 BożenaWitoszwyodrębniagrupęgatunkówagonistycznychzewzględunarozbieżność celównadawcyiodbiorcy�Sąto:negocjacje,spór,kłótnia,dyskusja,polemika,awantura,sprzecz- ka�Gatunkitesąpodwzględemstrukturyillokucyjnejprzeciwstawnedogatunkówonastawie-niuempatycznym�Należydonichrozmowa,plotkowanie,flirt,pogaduszki(Witosz2005:171)� AleksanderWilkońtwierdzi,żeuczestnicydyskusjizmierzajądopewnegokonsensusu,aledys- kusjamożerównieżprzerodzićsięwkłótnię,cowspółcześniejestzjawiskiemnagminnymwdys-kusjachpolitycznych�Jakocechykłótnipodaje:emocjonalność,nietolerancję,chęćdominacjinad partnerem,tendencjędoobrażaniarozmówcy(Wilkoń2002:231–232)� 18 Wtrakciesporówpolitycznychzasadygrzecznościulegajączęstozawieszeniu�Nieświad- czytojednakotym,żegrzecznośćnieobowiązuje,aleconajwyżejotym,żezasadyniesąrespek-towane(por�Marcjanik2007:108)�

173 ników,azwłaszczadziennikarza,którymaobowiązekdbaćodobrąorganizację interakcji�Świadcząoneorozpoznaniusytuacjikomunikacyjnejdebatyjakosy-tuacjioficjalnej,wktórejosobywystępująwrolachspołecznych�Dlaoficjalnej sytuacjidyskusjikoniecznejest,abyewentualneatakibyłystosowanezpozycji roli,nienaruszałyprywatności,godnościdyskutantajakoosoby(chodziood-dzielenieprzedmiotusporuodosoby,któragoprezentuje)�Powstrzymaniesię odatakówpersonalnychjestzatemnormądyskursupublicznego,któraujawnia sięwyraźniejwsytuacjijejnaruszenia�