Schemat interpretacyjny: polityka jako gra rywalizacyjna

Drugim,obokspektaklu,sposobempostrzeganiapolitykijestjejkonceptu-alizacjajakogryrywalizacyjnej�Wtymujęciucelemaktywnościjestzdobycie roli swoiście pojmowanego negocjatora i głównego rozgrywającego (który np� decydujeoalokacjidóbrspołeczniecenionych)(Pawełczyk2000:40)�Zdobycie kontrolinadnajważniejszymisferamiżyciaspołecznegojestzwiązanezkoniecz-nościąuzyskaniapoparcia,stądrównieżwtymujęciupojawiasięgrupawidzów, którakibicujegraczomizewzględunaktórągrawogólesiętoczy�

JF:Wydaje mi się, że jest to gra [polityka]. Gra, w której obydwie strony eskalują te środki, którymi dysponują po to, żeby zrobić jak największe wrażenie na widzach. To jest gra stara. Ronald Reagan, jak zostawał gubernatorem stanu Kalifornia, powiedział: „Nie wiem, jakim będę guber-natorem. Nigdy jeszcze nie grałem gubernatora”. To jest dopust boży, którego nasza cywilizacja dożyła. Nie ma wojen światowych, to musimy się mierzyć z tym, że dyskurs publiczny jest prowa-dzony w takich warunkach. […] wydaje mi się, że nie ma co się rozczulać ani nad tymi, co grają w nieczystej grze, ani nad tymi, co by chcieli grać w czystej grze, ale przegrywają. Tak naprawdę, jeśli chcemy, żeby ktoś wygrał, to musi umieć w to grać, nawet jak ma czyste intencje. I powinien sobie poradzić z tymi, którzy mają złe intencje, którzy są graczami. To nie jest tak, że rozum jest nam dany po to, żeby błyskotliwie biadolić. Po prostu trzeba wygrywać. Nawet, jak się walczy o szczytną ideę, nawet jak się chce walczyć czysto, to też trzeba potrafić wygrać.

(„Wartorozmawiać”,TVP2,1�10�2006;gość–JF:JarosławFlis)

Wypowiedź dotyczy ogólnej charakterystyki zachowań komunikacyjnych politykówzewzględunaspecyfikęichdziałalnościpozajęzykowej�Rozmówca konceptualizujeinterakcjęmiędzypolitykamijakogręrywalizacyjną,wktórej

145 obowiązuje profesjonalizm (Tak naprawdę, jeśli chcemy, żeby ktoś wygrał, to musi umieć w to grać;trzeba potrafić wygrać). Grajestprowadzonamożliwymi środkami(domyślnie:nietylepodlegającymiocenieetycznej,coocenieprag-matycznej)izewzględunacelzewnętrzny,zdobyciepoparcia(obydwie strony eskalują te środki, którymi dysponują po to, żeby zrobić jak największe wrażenie na widzach).Wtegorodzajudziałalnościpozytywniewartościowanesąstrategie komunikacyjnenastawionenaskuteczność,efektywność,natomiastnegatywnie odbieranebędąstrategieobronytwarzyodwołującesiędowspółczucia,kreują-cewizerunekpolitykajakoofiary(To nie jest tak, że rozum jest nam dany po to, żeby błyskotliwie biadolić). 

Działaniewedługregułekspresjiimotywówgryczęstojestukrywaneprzez aktorówpolitycznych�Musząonigodzićprawdziwecele,np�chęćwyeliminowa- niaprzeciwnika,chęćzdobyciawładzy,zkreowaniemwizerunkupolitykakon-cyliacyjnego�Zatemstałymmotyweminterakcjipolitycznejjestdemaskowanie przeciwnika i odkrywanie manipulacji (nazywamy to posunięciem „odkryłem twojągrę”)�Ujawnieniejestmożliwedziękiwiedzynatematdziałalnościprofe-sjonalnejrozmówcyiwynikającychzniejkonwencjiwdanymtypiedyskursu�

Wponiższymfragmenciesygnałamiwskazującyminakonwencjęsąsfor-mułowania „retoryka” jako sposób mówienia o czymś, sposób organizowania treścipojęciowych;„ubieraćniechęćwjakieśszaty”–wsensie:obchodzićpew-nezakazykonwencjonalnezapomocąokreślonychtechnikkomunikacyjnych�

SM:Tak jak tutaj panowie mówili, problem leży w retoryce. Panom się ta retoryka nie podo-ba.Mniejsza o to, z jakich powodów. Znaczy, nie mniejsza o to. Sądzę, że panowie ubierają swoją niechęć w szaty, że tak powiem, ewangeliczne, bo tak to panom jest wygodnie politycznie, nato-miast problem polega na tym, czy ten komentarz ma być autentyczny, to znaczy odzwierciedlać to, co ten odłam opinii publicznej na ten temat sądzi […]�

(„Debata”,TVP1,11�01�2006;gość–SM:StanisławMichalkiewicz)

Rozmówcanapoziomiemetadyskursywnymkomentujezachowaniakomu-nikacyjneprzeciwnika,stosującstrategięzagrożeniatwarzy�Odkrywa(lubtylko przypisuje,bomanipulacjizjegostronyteżniemożnawykluczyć)technikęma-nipulacyjną,którąnazwanozwiększaniemsiły(panowie ubierają swoją niechęć w szaty, że tak powiem, ewangeliczne)� Zwiększanie siły to odwołanie się do istotnychargumentów,pochodzącychzprestiżowychdyskursów(wtymprzy-kładziejesttodyskursreligijny,aletakąfunkcjęmożepełnićrównieżdyskurs naukowy)� Technika ta, jak już wspomniano w zapowiedzi omawianego frag-mentu,jestdowodemuwzględnieniakonwencjikomunikacyjnychwłaściwych dladanegodyskursu(bo tak to panom jest wygodnie politycznie)�Jeślikonwen-cjeblokująujawnienieniechęci(którajakoemocjamogłabyświadczyćobraku profesjonalizmupolityka),tonależyprzekazaćkomunikatinterakcyjnyakcep-towanymi metodami (np� jako kontrargumentację, krytykę z pozycji dyskursu

religijnego,krytykępryncypialną)�Ujawnieniemanipulacjimożnaporównaćdo zdemaskowaniaprzeciwnika,którykreujesięnanauczyciela,apelujeozacho-wanie standardów komunikacyjnych, a tymczasem w rzeczywistości realizuje partykularnecelepolityczne� Polerywalizacjipolitycznejulegadotegostopniarozszerzeniunacałąsfe-rępubliczną,żerywalizującepodmiotyniemusząpozostawaćwbezpośrednim kontakcie�Wszaknajważniejszymogniwemwgrzesąwidzowie,którzyrejestru-jąkolejneposunięciastrategiczne�Wsytuacjibrakubezpośredniegokontaktu międzypodmiotami,pierwszymposunięciemwgrzemożebyćoświadczeniebę-dąceelementempseudowydarzeniapolitycznego16 �Stajesięonopóźniejtema-temrozmówwmediach�Strategiesąrozpoznawalnem�in�dziękianalizierelacji między uczestnikami pseudowydarzenia: nadawcą komunikatu politycznego, obiektemataku,odbiorcą�

AM: […] pewnie pan słyszał tę wypowiedź? AG:Jaką?

AM:No, [przyszłego szefa//

AG:[Słyszałem o tej wypowiedzi. Sam nie miałem tej przyjemności.

TS:No to posłuchajmy. Mariusz Kamiński, przyszły szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego. [materiałfilmowy]MK:Głównym celem, bardzo istotnym celem Centralnego Biura Antykorupcyjnego będzie przerwanie niebezpiecznego styku polityki i bez/ i biznesu, niebezpiecznych, patologicznych powiązań. Chcemy jasno powiedzieć, że są w Polsce tak zwani wielcy biznesmeni, którzy kolekcjo-nują w swoich spółkach byłych ministrów, byłych posłów. Widzimy te [sic!] zjawisko, dostrzegamy te zjawisko, monitorujemy i chcemy tym panom powiedzieć, takim panom jak pan Kulczyk, jak pan Gudzowaty, jak pan Krauze, że jeśli liczą na to, że dzięki temu będą mi odnosili korzyści w biznesie, to są w wielkim błędzie.

TS:I co pan na to, jak pan słyszał? AG:No, tak szczerze?

TS:Szczerze.

AG:Wypowiedź bardzo arogancka i bardzo niekompetentna. To pierwsza reakcja. Po drugie, nieuprawniona. Po pierwsze, nie ma jeszcze tego urzędu, a ten pan już opowiada.

TS:No ale jest pełnomocnikiem rządu do powołania tego urzędu.

AG:To niech se wpierw powoła, a potem niech daje certyfikaty. A poza tym, problem polega na tym, że on tak naprawdę nic nie powiedział, tylko pogroził paluszkiem. Z jedną sprawą się musicie chyba panowie zgodzić, że generalnie standard w Polsce się bardzo obniżył, we wszystkim. I takie zachowanie mieści się w tym pojęciu, niestety. Ja napisałem list do pana premiera á propos standardu, gdzie zwróciłem uwagę, że to jest po pierwsze nieprawda, po drugie krzywdzące, bo my nie mamy żadnego styku w tej chwili z państwem. Więc poprosiłem o wszczęcie postępowania wobec tego pana Kamińskiego.

TS:Ale jakiego postępowania?

AG:Administracyjnego, to przecież jest urzędnik państwowy. AM:A dostał pan odpowiedź?

16 Pseudowydarzenie to potencjalny materiał na news� Jest zaplanowane, przygotowane na użytek mediów oraz nie ma jasnego związku z odtwarzanym rzeczywistym wydarzeniem� Pseudowydarzeniamisąm�in�konferencjeprasowe,oświadczenia,sztucznienagłośnionesytuacje kryzysowemająceszkodzićkonkurencji(Jabłoński2006:76)�

147

AG:Nie, nie dostałem. Do niedzieli jeszcze mieliśmy sygnały, że pan Kamiński się zastanawia nad tekstem przeprosin. Byleby to nie były przeprosiny tylko takie ogólne. Ale nie przyszedł ten tekst, w związku z tym sprawę przekazaliśmy zgodnie z obyczajem do prokuratury.

AM:Wygląda na to, że przeprosin nie będzie, panie prezesie, bo przyznamy się szczerze, że proponowaliśmy panu Kamińskiemu, żeby tutaj z panem usiadł przy naszym stole, ale nie chciał. Gdyby chciał przeprosić, to by pewnie przyszedł.

AG:On byłby w bardzo trudnej sytuacji, bo wtenczas by się tu źle poczuł zapewne.

(„Terazmy!”,24�01�2006;dziennikarze–AM:AndrzejMorozowski,TS:TomaszSekielski; gość–AG:AleksanderGudzowaty;bohatermateriałufilmowego–MK:MariuszKamiński)

Tematem rozmowy jest treść publicznego oświadczenia Mariusza Kamiń-skiego�Jejuczestnikamisądziennikarzeibiznesmen,któregonazwiskopojawiło sięwtejżewypowiedzi�Dziennikarzwprowadzatematwsposóbtypowyraczej dlasytuacjinieoficjalnych�Zakładawiedzęwspólną,którapochodzizkontekstu politycznego. Rozmówca stosuje konsekwentnie strategię uniku, polegającą na unikaniusytuacjizagrożeniatwarzy,natomiastdziennikarz–strategięstopnio-wegobudowaniatakiejsytuacji (strategiazagrożeniatwarzy)�Unikaniezagro-żenia twarzy polega tu na utrzymywaniu możliwie największego dystansu do niewygodnego wątku� Jest realizowane w kilku krokach� Najpierw rozmówca udaje,żeniewie,ocojestpytany(Pewnie pan słyszał tę wypowiedź? Jaką?)� Następnieutrzymuje,żeosobiścieniesłyszałwypowiedzi(No,[przyszłego szefa// [Słyszałem o tej wypowiedzi. Sam nie miałem tej przyjemności). Mamytujednak doczynieniazniespójnościąprzekazuwerbalnegoiniewerbalnego�Informacja komunikowanawprostjakobrakwiedzyipośredniojakobrakzainteresowania niewspółgrazniecierpliwymrozpoczęciemmówieniazanimdziennikarzskoń-czydopowiedzenie(nałożenietury)�Przerwanieizbytenergiczneodcinaniesię świadczywłaśnieozaangażowaniuemocjonalnym�Potwierdza,żebudowanie dystansudozagrażającegowątkujestświadomąstrategią� Następnienadawcamedialnypokazujemateriałfilmowyzwypowiedzią,któ-rastanowistrategicznypunktbudowaniasytuacjizagrożeniatwarzypozytywnej rozmówcy�Pomimowyraźnychgróźbpodadresembiznesmenówwymienionych ponazwisku(chcemy tym panom powiedzieć, takim panom jak pan Kulczyk, jak pan Gudzowaty, jak pan Krauze), wypowiedźniejestskierowanadonich� Właściwymadresatemsąwidzowie-wyborcy,którymdostarczasięuzasadnie-niapowołanianowegourzędu�Wypowiedźjestkreowaniemwizerunkupoprzez prowokatorskąlegitymizację�Bazujeonanaprostychemocjach,takichjakza-zdrość, niechęć,podejrzliwość� Pobudzanie tychemocji uwyborcyma pomóc wzaistnieniunasceniepolitycznejistworzeniuwrażenia„reprezentatywności, prawowitościmandatuspołecznego”(Karwat2007:195)�Znanenazwiskaiil- lokucjagroźbywzmacniająjedynieefektprowokacji,któramabyćwidowisko- wa�Potwierdzeniemrozpoznaniastrategiirealizowanejjakoprowokatorskalegi-tymizacjajestdopasowanareakcjazaatakowanego�Biznesmenwobronietwarzy pozytywnejdyskredytujepolityka,występującwłaśniezperspektywyuprawnień

(Wypowiedź […] nieuprawniona. Po pierwsze, nie ma jeszcze tego urzędu, a ten pan już opowiada).Trafnośćobronywynikazodczytaniaglobalnejintencjidzia-łaniakomunikacyjnego,którajestwpisanawceleaktywnościpolitycznej�

Obajantagoniściwysyłająsygnałydominacji�Użyciezaimka„mi”możebyć sygnałemsymbolicznegowytyczeniaterytoriumdominacji(jeśli liczą na to, że dzięki temu będą mi odnosili korzyści w biznesie)�Dominantkontrolujeteryto- riumpoprzezustanawianienanimpraw,awkroczeniebezpozwoleniajestod- bieranejaknaruszenie,inwazja(Wasilewski2006:148)�Jeślirozmówcakwali-fikujeniepożądanedziałaniainnychjakowymierzonewsiebie,tosygnalizujeje zaimkiem„sobie”,pot�„se”(To niech se wpierw powoła).

Sposobem obrony wizerunku jest pogorszenie wizerunku przeciwnika� Wtymzkoleiprzejawiasięmodelowanieinterakcjinawzórgryrywalizacyjnej, wktórej„twojastratajestrównamojemuzyskowi”(tzw�graosumiezerowej17)� Antagonistainfantylizujedominantaiprzeztopozbawiapowagi(że on tak na-prawdę nic nie powiedział, tylko pogroził paluszkiem). Następnieprzebudowuje relacjeprzyczynowo-skutkoweelementówtłapozajęzykowegowtakisposób,że wypowiedźKamińskiegoniejestreakcjąnanagannezachowaniebiznesmena, tylkoprzejawemobniżeniastandardów(generalnie standard w Polsce się bardzo obniżył, we wszystkim. I takie zachowanie mieści się w tym pojęciu, niestety). Jesttodziałaniekomunikacyjnebędącerównieżprzejawemstrategiiuniku,po- legającejnazwiększaniudystansu,naprzejściuzpolatematycznegodotyczące-gowłasnejosoby–napoletematycznedotycząceprzeciwnika(nazasadzie,że „niechodzikonkretnieomnie,tylkoogólniestandardsięobniżył”)�Możnato równieżodebraćjakoprzejścieoduwarunkowańwewnętrznychdouwarunko-wańzewnętrznychwinterpretacjidziałańpozajęzykowych(nazasadzie„tonie jazrobiłemcośzłego,tylkoonniepotrafisięzachować”)�Jesttotypowykieru-nekwinterpretacjidziałańniekorzystnychdlanadawcy� Kolejnymkrokiemwrealizacjistrategiiobronytwarzyjestwykorzystanieza-sadsystemukomunikowaniapublicznego�Zwiększaniedystansuodbywasiętu poprzezzwracaniesięniedoosobystosującejprowokację,leczdojejzwierzch- nika�Pominięcieprowokatorastawiagowpozycjipodrzędnej,uniemożliwiana-wiązanierelacjiinnejniżpoprzezzwierzchnika,gdziezwierzchnikowinarzucasię rolęosobydyscyplinującej�Biznesmenwykorzystujeniniejszymwiedzęnatemat uczestnikówsystemukomunikowania,ichskładu,strukturyicech�Ostatecznym potwierdzeniemzewnętrznegoceluoświadczeniaM�Kamińskiegojestodmowa kontaktuzadresatemwypowiedzi(proponowaliśmy panu Kamińskiemu, żeby tu-taj z panem usiadł przy naszym stole, ale nie chciał)�Unikświadczyotym,że

17 Por� rozważania Janusza Reykowskiego na temat konfliktu (Reykowski 2002a: 221)� Autor zwraca uwagę na rolę przetwarzania informacji w interpretacji sytuacji konfliktowej� Sytuacjamożebyćujmowanajakograosumiezerowej,wktórejkorzyśćjednejstronymusipo-ciągaćzasobąstratędrugiej�Awięcalbozwycięstwo,alboklęska�

149 byłtopozornyadresat�Znanenazwiskazostaływykorzystaneinstrumentalniedo osiągnięciamocniejszegoefektu�Wynikastąd,żepróbazastosowaniastandardów zachowań,właściwychdlainterakcjitwarząwtwarz,wsytuacjimedialnegowido-wiskawyraźniezawodzi(Wygląda na to, że przeprosin nie będzie, panie prezesie)� Jesttospowodowanekomplikacjąsytuacjikomunikacyjnej,zmianąhierarchiice-lów, odmiennymi zasadami obowiązującymi w systemach komunikowania� Jak twierdzi Dobek-Ostrowska: „proste interpersonalne porozumiewanie się jedno- stekimałychgrupzostajezastąpionezłożonym,wieloaspektowymiwielopłasz-czyznowymprocesemkomunikowania”(Dobek-Ostrowska2006:103)�

Modelowanieinterakcjinawzórgryrywalizacyjnejniesiedalekoidąceimpli-kacje,np�rywalizacyjnymodelinterakcji,działanieniewedługregułracjonalnej celowości,alewedługregułekspresjiimotywówgry,zamianaracjonalnościaksjo-logicznej amatora na racjonalność instrumentalną profesjonalisty, uchylenie do- mniemaniadobrejwoli,zaawansowanestrategieodbioru(nietylkotreścieksplicyt-nych,alerównieżimplicytnych,ukrytych),możliwośćinstrumentalizacjitematów, wątkówiinne�Jeślimamydoczynieniazinterakcją,którajestgrąrywalizacyjną,to niemożnajejanalizowaćjakzwykłej,potocznejrozmowy,gdyżwieletreścipozo-stawałobynieujawnionych,anawetuległobyzniekształceniu�Narzuconeschematy interpretacyjnedostarczająbardziejadekwatnychnarzędzidoopisuważnychma-krostrategiispołecznych:obronytwarzyorazzagrożeniatwarzy�

2.2.3. Kontaminacja schematów interpretacyjnych (spektaklu i gry