Schemat interpretacyjny: polityka jako spektakl

Postrzeganiewmediachmasowychpolitykijakogryscenicznejmawpływ nabudowęiznaczenieprzekazówpolitycznych�Pojawiająsięwnichtakiecha-rakterystyczneelementy,jakodgrywanierólprzezpolityków,reżyseriaspektaklu, tworzenienarracji,scena,kulisy�Odgrywanierólniejestzarezerwowanetylko dlapolityków,alewichprzypadkurolecechujewiększaświadomość,specyficz-nemotywacjeiograniczonadostępność(Pawełczyk2000:23)�Autoprezentacja izdobycieaprobatypublicznościstajesięgłównymcelemaktorówpolitycznych� Okazujesięjednak,żemodelowaniewarstwypoznawczejdyskursupoprzez stosowanie globalnego schematu interpretacyjnego może być wykorzystane strategicznie w rywalizacji politycznej� Rozmówcy bowiem nie tylko implicyt-nie przyjmują reguły uczestnictwa jako gry scenicznej12, lecz także posługują sięwiedząotychuwarunkowaniachnapoziomiemetadyskursywnym�Jestto

12 Naobrazpolitykijakowielkiegospektakluskładająsięlicznewyznacznikiteatralności, takie jak: kurtyna, scena, kulisy, spektakl, aktor, rola, scenariusz, reżyser, widownia, kostium (Frankowska1994:22–28)�

141 możliwedziękiwartościującemucharakterowimetafory�Szczególnieczęstosą wykorzystywaneróżnicemiędzyodgrywaniemrólwspektakluarzeczywistym uprawianiem polityki, między sceną a kulisami, między samodzielnym dzia-łaniemadziałaniemsterowanymprzezreżysera�Cociekawe,tesameróżnice mogąbyćpodstawązarównoracjonalizacjiokreślonychdziałań,toznaczytakie-goichprzedstawienia,abyniebudziłyspołecznejdezaprobaty,jakipodstawą dyskredytacji�

JP: Dobry wieczór państwu. [wprost do kamery] Za nami najbardziej burzliwy tydzień w IV Rzeczpospolitej [ujawnienienagrańRenatyBeger]. Serwisy informacyjne, programy publi-cystyczne pod względem oglądalności doganiają najpopularniejsze telenowele, sitcomy, seriale telewizyjne. Być może dlatego, że świat polityki przypomina dzisiaj serial�[…]Czyli to jest tak rzeczywiście dzisiaj, że polityka zaczyna przypominać spektakl telewizyjny?

TŻ:Tak. Zaczyna przypominać. To jest nieuchronny skutek tego, że stajemy się cywilizacją medialną. Media elektroniczne dominują w tej/ debata publiczna się przenosi przede wszystkim przed kamery. Nie tylko przed kamery gdzieś tam w pokoju, ale również my tu rozmawiamy przed kamerami. Politycy/ generalnie telewizja jest głównym pośrednikiem i w konsekwencji te formy, które tu występują w/ co więcej media jeszcze są coraz bardziej zdominowane przez przekaz ko-mercyjny, a nie ten publiczny, który był dla polityków z różnych, oczywistych względów bardziej życzliwy. I konsekwencją jest to, że pewne formaty, przepraszam za słowo, z telewizji komercyjnej, z tego przekazu rozrywkowego, przechodzą do polityki. To jest nieuchronne zjawisko. Problem tylko polega na tym, jak uratować przy tym realność i autentyczność rzeczywistej dyskusji politycznej.

MP:[…] chodzi tylko o jedną bardzo ważną rzecz. Otóż Eco powiedział, że te narracje, które wykorzystuje telewizja, również i w relacjach życia politycznego, one są, jeśli by je porównywać z narracjami literackimi, raczej nizinne niż z tej wysokiej kultury, ponieważ są do szerokiej pu-bliczności. Ale co więcej, chodzi też i o to, żeby ten sygnał przez nadawcę wysyłany, był możliwie szybko wyłapywany. Inna sprawa z rozumieniem, bo nie zawsze jest tak, że publiczność rozumie to zgodnie, na przykład, z intencjami aktorów czy reżyserów.

(„Wartorozmawiać”,TVP2,1�10�2006;dziennikarz–JP:JanPospieszalski; goście–MP:MirosławPęczak,TŻ:TomaszŻukowski)

Dziennikarz,nawiązującdoaktualnegowydarzeniapolitycznego,tzw�afery ztaśmamiRenatyBeger,porównujepolitykędoserialu,anastępniedospekta- klutelewizyjnego�Rozmówca,którywystępujewrolieksperta,politologa,wska-zuje na modelujący wpływ mediów na kształtowanie przekazu politycznego� Kierunekwpływupoleganakomercyjnym,rozrywkowymuproszczeniuprocesu politycznegowtakisposób,abyprzekazbyłdostępnydlaszerokiejpubliczności� Kolejnyrozmówca,dziennikarz,rozwijaporównanie�Twierdzi,żemedia,rela-cjonującwydarzeniapolityczne,stosująnarracjepochodzącezkulturyniskiej� Trywializacjaprzekazujestspowodowanachęciąpozyskaniawidzów,cojedna-kowożniegwarantujezrozumienia�

W kontekście politycznym porównywanie polityki do spektaklu przenosi naniącechypodstawyporównania,takiejakzawieszenierealności,podporząd-kowanie działań pozyskaniu publiczności� Zawsze, kiedy sytuacja polityczna jest niekorzystna dla jednej ze stron, kiedy dziennikarze ujawniają to, co nie

świadczyoniejdobrze,pojawiająsiępróbydezawuowaniadziałańpolitycznych wogólnościpoprzezstrategiczneporównania�Ichperswazyjnośćpoleganatym, żeangażująelementydyskursueksperckiegodobieżącejrywalizacjipolitycznej (natakiejzasadzie,żejeśliwynikwgrzejestdlanasniekorzystny,topodważamy wogóleregułygry,któraprzecieżjestnierealna,nieprawdziwa)� Konsekwencjąujmowaniapolitykijakospektaklujestuwzględnieniedzia-łańzakulisowychirolireżyserajakosterującegowydarzeniami�Opozycja:aktor/ reżyser,scena/kulisy–pozwalazracjonalizowaćwielewydarzeńocharakterze politycznym�Celemporównaniajestwywołanieakceptacjifaktu,żezakulisami przygotowujesięwystęp,costanowinormalnyetapprocesupolitycznego,anie przejawpatologii13� MP:W tym przypadku[chodziorozmowęBeger–Lipiński,nagranąwpokojuposelskim, nazwanąprzezprowokatorówkorupcjąpolityczną,aprzezprzyłapanych–zwykłyminegocjacja-mi]mamy do czynienia z polityką w stanie czystym. I wiadomo, że każdy ma pewne wyobrażenie co do tego, jak może wyglądać kuchnia polityczna. Ale jednocześnie trzeba wiedzieć, że ludzie lubią konwencje. Wyborcy też lubią konwencje. W momencie, kiedy się przełamuje te konwencje, czy wchodzi w grę właśnie to odkrywanie kulis, załamuje się, że tak powiem, przyjętą definicję sytuacji, jak to życie polityczne ma wyglądać, to oczywiście wywołuje to zrozumiałe wzburzenie i wtedy się bardzo źle ocenia tych aktorów.

EM:Ale chyba wszystkich w tym momencie, całą klasę polityczną? JP:To znaczy, ktoś wyskakuje ze swojej roli, czyli z takiej roli, którą//

JŁ:Zakładając, że takie targi polityczne odbywały się już wcześniej, różnica jest taka, że nikt ich nie nagrał i nie pokazał w telewizji, prawda? A tutaj mamy sytuację nagrania i ogólnego oburzenia. I teraz są ci, którzy tym oburzeniem administrują i mówią: „No, powinniśmy się oburzyć tutaj strasznie”.

(„Wartorozmawiać”,TVP2,1�10�2006;dziennikarz–JP:JanPospieszalski; goście–EM:ErykMistewicz,JŁ:JacekŁęski,MP:MirosławPęczak)

Rozmówcy przyjmują rozumienie polityki jako spektaklu, który rozgrywa sięnaoczachwidzów,zgodniezkonwencjamiorazwsposóbniejawnyzakuli-sami(kuchnia polityczna,odkrywanie kulis)�Uruchomienietakiegoschematu interpretacyjnegojestpewnąstrategiąsterowaniaodbiorem,gdyżpozwalaka-tegoryzować wydarzenie początkowo oburzające opinię jako normalne (mamy do czynienia z polityką w stanie czystym)�Legitymizujetegorodzajudziałania (zakulisowe porozumienia, targi) jako wkalkulowane w taki typ działalności, jakpolityka�Możnapowiedzieć,żemetaforakonceptualnastanowimechanizm legitymizującypewientypdziałań,którebeztejmetaforymogłybybudzićopór społeczny�Innymisłowy,rozumieniepolitykijakospektakluzostajewykorzysta-nestrategiczniedowstawienia wydarzeniawinneramy,doprzedefiniowania 13 Naturalneiwolneodnegatywnegowartościowaniapodejściedometaforyteatralnejza-wiera(pozostającawnurciesymbolicznegointerakcjonizmu)teoriaErvingaGoffmana(Goffman 2000)�

143 sytuacjizarejestrowanejnataśmieztakiej,któranaruszanormydyskursupoli- tycznego(korupcja)–nataką,którastanowizaledwieodsłonięciekulisnormal-nejpolityki� Ujęciepolitykijakospektaklu,któryrozgrywasięnascenie,budziciekawość widza,codziejesięzakulisami�Biegłośćaktorskiegopopisunieidziewparze zautentycznością,szczerością�Takjakwpoprzednimprzykładzieopozycjasce-na/kulisyzostaławykorzystanadoobronytwarzy,takwkolejnymfragmencie służydyskredytacjidemaskatorskiej14,któraujawniacynicznągrę�Sztuczność występuaktorskiegoimplikujeważnącharakterystykędziałania�Otóż,aktorzy polityczni działają według reguł ekspresji i motywów gry, a nie według reguł racjonalnościpotocznej�Totłumaczy,dlaczegopotocznesposobyrozumieniaza-chowańpolitykówzawodzą�DobrzeująłtęprawidłowośćpracownikagencjiPR wnastępującejanegdocie�

JŁ:Jeżeli mówimy o serialu, występach i takim kreowaniu fabuły, no to ja pamiętam taki przykład spotkania z A. Lepperem, które przekonało mnie, że to jest jeden z niewielu ludzi z tego typu seriali, który świadomie gra. To znaczy on wie, w jakim przedstawieniu bierze udział, jaka jest jego rola, gdzie się charakteryzować, gdzie potem rozdają picie po zdjęciach na planie i tak dalej. Więc była scena taka w radiu, kiedy jeden z moich kolegów dziennikarzy w trakcie wywiadu przycisnął go, pytając, czego się nauczył od zbrodniarza wojennego Józefa Goebbelsa, bo Lepper opowiadał kiedyś dla „Gazety Wyborczej”, że z jego książek się uczył, i Lepper powiedział/ nie chciał rozmawiać na ten temat. On mówi[kolega]:„No ale dobrze, chwileczkę, przecież pan to powiedział?”. „Nie, nie powiedziałem”. Wyciąga ksero, cytat z gazety. Lepper mówi: „Nie będę odpowiadał na tego typu pytania”. „A, nie chce pan rozmawiać?” – „Nie chcę”. Czyli walkower, 1:0 dla dziennikarza. I następuje przerwa reklamowa, tak. W tej przerwie reklamowej Lepper do tego dziennikarza mówi: „No fantastycznie”, mówi, „Świetnie pan przycisnął z tym Goebbelsem. Pan ostro pojechał, ja ostro pojechałem, świetnie się to ogląda”. I nam szczęki opadły, szczerze mówiąc, no bo rzadko się zdarza, że polityk ma takie podejście do tego typu historii. Inny by się obraził, albo tam właśnie domyślał się, kto stoi za dziennikarzem, który zadał mu takie pytanie. Nie, on to absolutnie w konwencji: „Bardzo fajna scena wyszła, jeszcze moglibyśmy dubla nakręcić”, ale generalnie nie ma potrzeby, bo świetnie wyszło.

EM:Bo to nie jest amator.

(„Wartorozmawiać”, TVP2,1�10�2006;goście–EM:ErykMistewicz,JŁ:JacekŁęski) Rozmówca,wykorzystującopozycjęscena/kulisy,przytaczaanegdotęmają-cązobrazowaćtrafnośćujmowaniapolitykijakospektaklu�Przedstawiawniej politykajakogrającegoświadomiepewnąrolę�Gratoczysięwedługkonwencji widowiska,anieracjonalnościrozmowypotocznej�Rozbieżnośćjestwidoczna, kiedyinaczejzostajeodebranasytuacjazagrożeniatwarzypozytywnejrozmówcy (Czyli walkower, 1:0 dla dziennikarza15) wwynikuprzyłapaniagonaniespójnym zachowaniu(„No ale dobrze, chwileczkę, przecież pan to powiedział?”. „Nie, nie

14 Dyskredytacjademaskatorskazmierzadoobnażeniarzeczywistejtożsamościkogośnie-autentycznego,nieszczerego,wcelupodważeniajegowiarygodności(Karwat2006b:56)�

powiedziałem”. Wyciąga ksero, cytat z gazety). Okazujesię,żewidowiskokie-rujesięinnymiregułami�Następujezmianahierarchiicelów:najważniejszyjest efektdramatyczny („No fantastycznie”, mówi, „Świetnie pan przycisnął z tym Goebbelsem. Pan ostro pojechał, ja ostro pojechałem, świetnie się to ogląda”)� Utrata twarzy nie jest tak boleśnie odbierana, gdyż wszyscy aktorzy mają cel nadrzędny–przyciągnąćuwagęwidza-wyborcy�

Mediamasoweprzyczyniająsiędoupowszechnieniametaforykiteatralnej, wktórejpojawiająsięróżnepolasemantyczne:nazwyuczestników(aktor,ama-tor,gracz),określeniadziałań(wyskakiwaćzroli,administrowaćoburzeniem, brać udział w przedstawieniu, występować, kreować fabułę, grać świadomie, nakręcićdubla),nazwymiejsc(scena,kulisy),nazwygatunkówiformatówme-dialnych (telenowela, sitcom, serial, spektakl, przedstawienie)� Poszczególne elementy metaforyki wraz z wartościowaniem, opozycje między elementami, mogąbyćwykorzystywanestrategicznieprzezuczestnikówiorganizatorówko-munikacji politycznej do sterowania odbiorem, uzasadniania mechanizmów sprawowaniawładzylubdyskredytacjiprzeciwników�

2.2.2. Schemat interpretacyjny: polityka jako gra rywalizacyjna