• Nie Znaleziono Wyników

Strategie dziennikarzy i ich rozmówców w medialnym dyskursie publicznym

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Strategie dziennikarzy i ich rozmówców w medialnym dyskursie publicznym"

Copied!
360
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)
(3)

edyta.paluszynska@gmail.com  RECENZENT  Urszula Żydek­Bednarczuk  REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ  Katarzyna Gorzkowska  SKŁAD I ŁAMANIE  ESUS – Agnieszka Buszewska  PROJEKT OKŁADKI  Barbara Grzejszczak  © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2012  Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego  Wydanie I. 5071/2012  ISBN 978‐83‐7525‐749‐6 https://doi.org/10.18778/7525-749-6 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego  90‐131 Łódź, ul. Lindleya 8  www.wydawnictwo.uni.lodz.pl  e‐mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl  tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 

(4)

5 7 10 13 13 22 27 33 38 46 51 54 66 70 70 74 78 85 85 90 91 97 103 103 106 111 112 117 127 128

Spis treści

Wstęp������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 1�Zakresbadań�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2�Charakterystykamateriału���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�Założeniametodologiczne����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�1�Pojęciedyskursu������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�2�Medialnydyskurspublicznyipolityczny��������������������������������������������������������������������������� 3�3�Pojęciasytuacjiikontekstu������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�4�Sytuacjeikontekstywmedialnymdyskursiepublicznymipolitycznym����������������������� 3�5�Pojęciestrategii��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3�6�Strategiewmedialnymdyskursiepublicznymipolitycznym������������������������������������������ Część I

STRATEGIE I ICH UWARUNKOWANIA

Rozdział 1�Strategieiichuwarunkowaniazwiązaneztypemkomunikowania���������������������� 1�1�Strategieiichuwarunkowaniazewzględunaorganizacjęsystemówkomunikowania��� 1�2�Strategieiichuwarunkowaniazewzględunazasięgkomunikowania�������������������������� 1�2�1�Wpływnormsferypublicznejnazachowaniakomunikacyjneregulującedostęp podmiotów���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 1�2�1�1�Strategielegitymizacjipodmiotówsferypublicznej��������������������������������� 1�2�1�2�Strategiedelegitymizacji����������������������������������������������������������������������������� 1�2�1�3�Dopasowaniestrategii�������������������������������������������������������������������������������� 1�2�2�Wpływnormsferypublicznejnazachowaniakomunikacyjneregulująceskute-cznośćdziałańpodmiotów�������������������������������������������������������������������������������������� 1�2�2�1�Strategielegitymizacjipodmiotówsferypublicznej��������������������������������� 1�2�2�2�Strategiedelegitymizacji����������������������������������������������������������������������������� 1�2�2�3�Dopasowaniestrategii�������������������������������������������������������������������������������� 1�3�Strategieiichuwarunkowaniazewzględunasposóbkomunikowania������������������������� 1�3�1�Działaniadziennikarzazwiązanezmakrosytuacyjnymiuwarunkowaniamifor-myprzekazu(organizacjastrukturalnaprogramu)����������������������������������������������� 1�3�1�1�Działaniazwiązanezdelimitacjąramowątekstu������������������������������������ 1�3�1�2�Działaniazwiązanezdelimitacjąśrodkowątekstu��������������������������������� 1�3�2�Działaniadziennikarzyirozmówcówzwiązanezmakrosytuacyjnymiuwarun-kowaniamitreściprzekazu�������������������������������������������������������������������������������������� 1�3�2�1�Strategie nadawczo-odbiorcze polegające na dostosowaniu przekazu

dokompetencjiodbiorcy(przyjęcieperspektywywidza)����������������������� 1�3�2�2�Strategienadawczo-odbiorczepolegającenakształtowaniukompeten-cjiodbiorcymasowego������������������������������������������������������������������������������� Rozdział 2�Strategieiichuwarunkowaniazwiązanezdziałalnościąpozajęzykowąroz-mówców���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 2�1�Ogólneuwarunkowaniastrategiizwiązaneznegocjowaniemsensuzachowańkomu-nikacyjnych���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

(5)

2�2�Uwarunkowaniastrategiizwiązanezdziedzinądziałalnościpozajęzykowejrozmówców��� 2�2�1�Schematinterpretacyjny:politykajakospektakl��������������������������������������������������� 2�2�2�Schematinterpretacyjny:politykajakograrywalizacyjna������������������������������������ 2�2�3�Kontaminacjaschematówinterpretacyjnych(spektakluigryrywalizacyjnej)���� 2�3�Uwarunkowaniastrategiizwiązanezestereotypemrolispołecznejrozmówców����������� Rozdział 3�Uwarunkowaniastrategiizwiązanezcharakteremsytuacji����������������������������������� 3�1�Dostosowaniezachowańdziennikarzadocharakterusytuacji���������������������������������������� 3�2�Dostosowaniezachowańgościdocharakterusytuacji����������������������������������������������������� 3�3�Sferaprywatna(osobista,intymna)winterakcjach����������������������������������������������������������� Rozdział 4�Strategieiichuwarunkowaniawynikającezorganizacjitekstumówionego�������� 4�1�Uwarunkowaniawynikającezsekwencyjności����������������������������������������������������������������� 4�2�Uwarunkowaniawynikającezdialogowości���������������������������������������������������������������������� 4�3�Uwarunkowaniawynikającezsytuacyjności��������������������������������������������������������������������� Część II

STRATEGIE W PROGRAMIE „DEBATA”

Rozdział 5�Ogólnetechnikibudowaniastrukturytekstu – strategietekstotwórcze���������������� 5�1�Działaniaocharakterzeprospektywnym��������������������������������������������������������������������������� 5�2�Działaniaocharakterzeretrospektywnym������������������������������������������������������������������������� Rozdział 6�Strategiestrukturalne������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�1�Ramaprogramuitekstu������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�1�1�Zapowiedź������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 6�1�2�Wprowadzenie���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�1�3�Fazakońcowa������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 6�1�4�Zakończenie��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�2�Segmentzudziałempubliczności��������������������������������������������������������������������������������������� 6�2�1� Gatunkowe i dyskursywne uwarunkowania wprowadzenia segmentu z pu-blicznością����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�2�2�Charakterystykapublicznościjakogrupyuczestników����������������������������������������� 6�2�3�Delimitacjasegmentuzpublicznością�������������������������������������������������������������������� 6�2�4�Konstytuowaniegrupproponentówioponentówprzezdziennikarza����������������� 6�2�4�1�Działaniapodstawowezmierzającedoeksplikacjistanowiskarozmówcy 6�2�4�2�Działaniawspomagająceeksplikacjęstanowiskarozmówcy����������������� 6�2�4�3�Działaniakorygującezachowanierozmówców��������������������������������������� 6�3�Segmentzudziałemgości���������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�3�1�Gatunkoweidyskursywneuwarunkowaniawprowadzeniasegmentuzudzia-łemgości������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6�3�2�Charakterystykagościjakogrupyuczestników����������������������������������������������������� 6�3�3�Delimitacjasegmentuzudziałemgości������������������������������������������������������������������ 6�3�4�Organizacjasegmentuzewzględunaliczbęirodzajuczestników���������������������� 6�3�5�Organizacjaproblemowasegmentuzudziałemgości������������������������������������������� 6�3�5�1�Etapyorganizacjiproblemowej������������������������������������������������������������������ 6�3�5�2�Sygnałyorganizacjiproblemowej�������������������������������������������������������������� 6�3�5�3�Stopieńrealizacjischematuorganizacjiproblemowej����������������������������� Zakończenie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ Bibliografia�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Wykaz rysunków���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Streszczenie������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� Od Redakcji������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 139 140 144 149 153 165 166 168 173 181 181 185 193 203 204 208 213 213 215 222 235 242 254 254 255 264 268 269 275 280 284 284 286 294 296 302 304 314 324 339 345 355 357 359

(6)

Wstęp

Medialneprogramypublicystyczneoformiedialoguwłączająsięwproces społeczny,któregogłównymaktemjestdebatapubliczna�Wypełniająjąjawne dyskusjeisporyocharakterzeciągłym,obejmującemożliwienajszerszykrągak- torówpolitycznych,tzn�polityków,mediaiobywateli�Sferapublicznauleganie- ustannymprzekształceniom,adynamikazmianmawpływnadyskurspublicz-ny,któregoczęściąjestdyskurspolityczny�Istotnymczynnikiemwtymprocesie jestrozwójtechnologiikomunikacyjnych,zczymwiążesięzastępowanieinter- akcjibezpośrednichinterakcjamizapośredniczonymiprzezmediaorazwzrost znaczenia masowych audytoriów� Na zmiany w sferze publicznej ma również wpływinstytucjonalizacjacorazwiększychobszarówżyciaspołecznego�Nasila sięzjawiskomediatyzacjipolitykiiprofesjonalizacjikomunikowaniapolityczne-go�Wszystkotosprawia,żepodejmowaniejakiejkolwiekaktywnościwsferze publicznejwymagacorazwyższychkompetencjikomunikacyjnychiwiedzyna tematuwarunkowańwsystemachkomunikowania� Celempodjętychwpracybadańjestanalizajęzykowychformkomuniko-waniapublicznego,wtymformkomunikowaniapolitycznego,którerealizowane jestzapośrednictwemmediów�Tekstypojawiającesięwewskazanejprzestrzeni komunikacyjnejsąpojmowanejakozdarzeniakomunikacyjne�Oznaczato,żesą rozpatrywanewszerokorozumianejsytuacjikomunikacyjnej,zuwzględnieniem uwarunkowańinstytucjonalnych,społecznych,kulturowych�Napierwszyplan wysuwa się więc cecha tekstów określana jako dyskursywność� Przedmiotem zainteresowania jest opis tych parametrów dyskursu publicznego i dyskursu medialnego,któredecydująookreślonejformiejęzykowejtekstów�Źródłempa-rametrówjesttyppraktykispołecznej,wtrakciektórejwspólnotadyskursywna wypracowujenormyiscenariuszezachowańkomunikacyjnych�Odzwierciedlają oneważnedlawspólnotywartościiumożliwiająrealizacjęistotnychcelówspo-łecznych� Zakresanalizyzdarzeńkomunikacyjnychobejmujeuwarunkowaniasytu-acyjne,któreprzejawiająsięnapoziomiedoborutematów,konstrukcjiświata wykreowanegowdyskursie,realizowanegopotencjałuillokucyjnego,projekto-wanegoukładuinterakcyjnegousytuowanegowczasieiprzestrzeni,odniesień ideologicznych oraz aktualizowanych konwencji gatunkowych� Uwzględnienie tychparametrówwbadaniugrupytekstów,którełącząpodobneczynnikifor-motwórcze, pozwala dostrzec pewne regularności, powtarzalne algorytmy,

(7)

elastycznewzoryzarównowkreowaniuzachowańjęzykowych,jakiichinter-pretacji�Uwypuklającfunkcjonalnyijednocześnieglobalnycharakter,możnaje nazwać(odwołującsiędoterminologiiwojskowej)strategiami� Interpretacjazachowańkomunikacyjnychwkategoriachstrategiiuwzględ-niazałożonycelkomunikacyjnyifakultatywnesposobyjegorealizacji,tj�środki docelu�Poziomogólnościwwyborzecelówpowoduje,żestrategietworzązhie- rarchizowaneukłady�Opismacharakterwieloaspektowy;jegokryterianakłada-jąsię,przeplatająiwzajemniewarunkują�Zewzględunaspołeczneutrwalenie interakcyjnegomodelurywalizacji(np�wpojęciuwojny,gry)rozpoznawalnesą strategieinterakcyjneataku,obronyiuniku�Strategiezwiązanezfunkcjonowa-niem rozmówców w złożonych systemach komunikowania (np� strategie legi-tymizacji, strategie delegitymizacji) mają ograniczoną dostępność empiryczną� Nawetodniesienieichdotypudyskursu,którystanowiprzestrzeńsemiotyzują- cą,uprawniajedyniedopostawieniahipotezyinterpretacyjnej�Wartośćdiagno- stycznąmawobectegopowtarzalność,pewnaregularnośćwjęzykowychdzia-łaniachtaktycznych,którakształtujeokreśloneoczekiwaniarozmówcówcodo nieartykułowanychzałożeńtkwiącychwdefinicjisytuacji�

Szczególnie cenną weryfikacją hipotez jest obserwacja wszelkich strategii metatekstowychimetadyskursywnych,wktórychsamiuczestnicynegocjująre-gułyinterakcjiwsposóbjawny�Kluczowewniniejszejpracysązatempojęcia metatekstu i metadyskursu� Przyjmujemy, że wypowiedzi (lub ich fragmenty) spełniającefunkcjękomentarzairegulująceprzebiegbieżącejinterakcjimają charaktermetatekstowy,kiedydotycząjakiejśjednostkitekstu:wyrazu,zdania, akapitu,fragmentutekstu;lubcharaktermetadyskursywny,kiedyodnosząsię bezpośrednioicałościowodokontekstukomunikacyjnego,np�intencjinadawcy, odbiorcy, wzorów działań językowych typowych dla określonego rodzaju dys-kursu� Przeprowadzonywywódzostałpodporządkowanyodpowiedzinaglobalne pytanieowpływszerokorozumianejsytuacjikomunikacyjnejnakształttekstu� Pracaskładasięzdwóchczęści�Wpierwszejznichzanalizowanouwarunko-waniastrategiidziennikarzyiichrozmówcówwynikającezcharakterusytuacji komunikacyjnej�Wczęścidrugiejznajdujesięanalizazachowańkomunikacyj-nychuczestnikówwwybranymprogramiepublicystycznym�Materiałdoczęści pierwszejpochodzizcałegozgromadzonegoprzezautorkęzbioruróżnychpro-gramów publicystycznych o formie dialogu, natomiast podstawą materiałową częścidrugiejjestkilkanaścieodcinkówjednegoprogramu�

Wrozdziale1zanalizowanotekstypodkątemuwarunkowańwynikających ztypukomunikacjimasowejikomunikacjipublicznej�Szczególnieważnebyło ustalenie, jak formalizacja komunikowania instytucjonalnego modyfikuje za- chowaniakomunikacyjnerozmówcówiwpływanastosowaneprzeznichstra-tegieinterakcyjne�Wrozdziale2zbadano,jakiwpływnazachowaniajęzykowe ma rodzaj zaangażowania rozmówców w działalność pozajęzykową� Ważnym

(8)

7 pytaniem było, w jaki sposób działaniom ludzkim nadawany jest sens i czy wmedialnejkonstrukcjirzeczywistościmożnadoszukiwaćsięokreślonychpra-widłowości,któreskładająsięnaparametrydyskursumedialnego�Rozdział3 poświęconopodstawowejkategoriisocjolingwistycznej,jakąjestoficjalnośćsy- tuacji(rozpatrywanawopozycjidonieoficjalności)�Pytaniem,któreorganizowa-łobadania,byłnietylkoproblemmodelowaniazachowańwsytuacjioficjalnej, alerównieżtaktycznewykorzystaniewiedzynatematzwiązanychzniąstandar-dów�Wrozdziale 4poszukiwanoodpowiedzi napytanie,jak rodzajrealizacji tekstuwpływanazachowaniauczestnikówprogramówpublicystycznych,przy czym brano pod uwagę trzy wyróżniki: sekwencyjność, dialogowość i (wąsko rozumianą)sytuacyjność� Wczęścidrugiejpoddanoanaliziecyklicznyprogrampublicystyczny,aby zbadaćregularnośćstosowanychwnimstrategiistrukturalnych,którerozpatry-wanonapoziomieglobalnejorganizacjiinapoziomielokalnym�Przedmiotem zainteresowaniabyłyprzedewszystkimczynnościdziennikarzazwiązanezbu-dowaniemramytekstuikreowaniemsytuacjikomunikacyjnejwmikrosytuacji wedługregułgatunkowychdebaty�Takwięcwrozdziale5szukanoodpowiedzi napytanie,jakirodzajdziałańpodejmujedziennikarzwceluzbudowaniako-herentnejstrukturytekstu�Analizyprzeprowadzonewrozdziale6zmierzałydo odtworzeniastrategiiprowadzącegowobrębieramytekstu,segmentuzpublicz-nościąisegmentuzgośćmi� 1. Zakres badań Dlapodjętychwpracybadańistotneokazałysięnastępująceobszaryod-niesienia1: dyskurs jako zdarzenie komunikacyjne (tekst w kontekście) i

dys-kursywnośćjakokategoriatekstowa(czylispołecznienegocjowanedyrektywy, wzoryzachowańjęzykowychocharakterzeinstytucjonalnym,służącedoregu- lacjiformspołecznegodziałania),komunikacjamedialna,komunikacjapublicz-na,wtymkomunikacjapolityczna�Przyczymwiedzanatematuwarunkowań instytucjonalnych komunikacji ma charakter pomocniczy, służy dostrzeżeniu funkcjonalnościdziałańjęzykowych�

W spojrzeniu na tekst w ujęciu pragmatycznym szczególnie pomoc-ne okazały się prace T� Dobrzyńskiej (1971, 1978), A� Wierzbickiej (1971), S�Gajdy(1982),R�A�deBeaugrande’a,U�Dresslera(1990),D�Ostaszewskiej (1991), A� Wilkonia (2002), U� Żydek-Bednarczuk (2005), J� Bartmińskiego i S� Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (2009) oraz E� Szkudlarek-Śmiechowicz (2011)� Z prac, które w sposób szczególny dotyczą tekstu mówionego, a ich

1 Wpunkcie1�Zakres badańwskazanojedynienajważniejszepraceiobszarybadawcze, które zostały włączone do analiz� Rozważania w celu ustalenia podstawowych dla pracy pojęć zostanąprzeprowadzonewpunkcie3�Założenia metodologiczne�

(9)

autorzyprzyczyniająsiędowypracowaniawtymzakresiestandardówbadań, wykorzystanoopracowaniaK�Pisarkowej(1975),J�Mazura(1986),K�Ożoga (1990),J�Warchali(1991),U�Żydek-Bednarczuk(1994),B�Bonieckiej(1994, 1999),J�Winiarskiej(2001),D�Rancew-Sikory(2007)�Przybliżenieproblemów tekstuzperspektywygenologiilingwistycznejodnalezionowpracachS�Gajdy (2004),M�Wojtak(2001,2004)iB�Witosz(2005)�Zinformacjaminatemat gatunkówfunkcjonującychwsferzemediówzapoznanosięwpracachM�Kity (1998),B�Sobczak(2006),K�Kaszewskiego(2006),I�Loewe(2007),G�Ptaszka (2007)orazW�Godzica(2004)� Spośródmonografii,któreeksponujądyskursywnespojrzenienatekst,waż-neokazałysięteoretyczneopracowaniaT�A�vanDijkaiW�Kintscha(1983), T�A�vanDijka(2001),A�Duszak(1998),E�Miczki(2002),H�Grzmil-Tylutki (2007),J�Labochy(2008),atakżepracepoświęconeokreślonemutypowidys-kursu autorstwa E� Laskowskiej (2004), T� Piekota (2006), J� Nocoń (2009), M�Poprawy(2009)�

Wbadaniuzachowańjęzykowychuczestnikówdialogukoniecznebyłoza- angażowaniemetodwypracowanychwramachteoriiaktówmowyiufundowa-negonatejteoriiinferencyjnegomodelukomunikacji(Austin1993;Searle1980, 1983; Grice 1980)� Ważną rolę odgrywają w nim zasady kooperacji Grice’a, adopełniajezasadagrzecznościG�N�Leecha(1983)�Szczególnieprzydatnadla niniejszych badań stała się pragmatyczna teoria grzeczności rozwijana w pu-blikacjachRobinLakoff(1973),DeboryTannen(1984)orazw(zainspirowanej badaniamiErvingaGoffmana)pracynatematgrzecznościautorstwaPenelopy BrowniStevenaC�Levinsona(Brown,Levinson1987)�Zaproponowanyprzez badaczy model grzeczności pozwala identyfikować zachowania ludzkie jako działaniasłużąceobronietwarzypozytywnejiobronietwarzynegatywnej,umoż- liwiaidentyfikowanieokreślonychsytuacjikomunikacyjnychjakoaktówzagro-żenia twarzy� W kontekście tej teorii pojawiło się pojęcie strategii grzeczności (wistocierodzajstrategiiobronnych),którychcelemjestzachowanietwarzypo-zytywnejitwarzynegatywnej�

Rodzaj materiału badawczego, który stanowią interakcje dialogowe i po-lilogowe, skłonił autorkę do uwzględnienia prac z zakresu socjolingwistyki� Proponowanewniejpodejścieinterakcyjne(zapoczątkowaneprzezsocjologów, np� Goffmana [2000], Ziółkowskiego [1981]) zakłada, że komunikowanie nie ograniczasiędoprzekazywaniaintencji,alepoleganainterpretowaniuzacho-wania(wtymzachowaniajęzykowego)wkategoriachznakowych(Hymes1972; Grabias2003)�Inspirującebyłyujęciainterakcjijakodziałaniastrategicznego, zaproponowanewramachgramatykikomunikacyjnej(Awdiejew1991,2004; Habrajska2004;Awdiejew,Habrajska2004,2006)�Wujmowaniumechaniz- mów kreacji rzeczywistości społecznej konieczne okazało się uwzględnienie metaforyzacjijakosposoburozumieniaidoświadczaniarzeczywistości(Lakoff, Johnson 1988), schematów poznawczych (Langacker 1995; Mandler 2004),

(10)

9 rampoznawczych(Minsky1981),raminterpretacyjnych(Fillmore1985),które towzoryorganizująwiedzęwspójnecałościiprzeztodeterminująpoznanie�

Zuwaginafakt,żedebatapublicznajestmiejscemścieraniasięracji,ne-gocjowaniarozwiązań,ważnymzadaniembyłoodczytaniesygnałówstruktury argumentacyjnej w wypowiedziach jej uczestników� Pomocne okazały się za-tem opracowania z zakresu retoryki i teorii argumentacji (Tomlin i in� 2001; Gill,Whedbee2001;Perelman2004;Kochan2005;Szymanek2006;Tokarz 2006;Wasilewski2006;Wasilewski,Skibiński2008)�Wopracowaniuważnych aspektówkomunikacjipublicznejipolitycznejwykorzystanopraceZ�Nęckiego (2000),P�Pawełczyka(2000),M�Mrozowskiego(2001),T�Gobana-Klasa(2002), K�Skarżyńskiej(2002),J�Reykowskiego(2002),A�Golec(2002),J�Stewarta (2002),E�Griffina(2003),J�Fras(2005),B�Dobek-Ostrowskiej(2006)� Agonistycznywymiarkomunikacjipolitycznejsprawia,żeanalizategotypu interakcjiwymagazastosowaniaschematówpoznawczych,którebędąwstanie ująćrywalizacyjny,niejawnyimanipulacyjnycharaktergrypolitycznej�Wziden-tyfikowaniuróżnychrodzajówdziałaniakomunikacyjnego,awięcrównieżwich kategoryzacji i nominacji, pomocne okazały się pozycje M� Karwata (2006b, 2007)�Autorprzybliżawnichdwarodzajedziałania,któremożna,jaksądzę, uznać za charakterystyczne dla omawianej dziedziny aktywności społecznej, amianowiciedyskredytacjęiprowokację�Wrozpoznaniutypówagresjiwyko- rzystanomonografięM�Peisert(2004),któraopracowałazagadnieniezperspek-tywy językoznawczej� Na specyfikę kategorii pragmatyczno-językowych zwią-zanych z problematyką walki z przeciwnikiem politycznym wskazują autorzy artykułówztomuJęzyk polityki a współczesna kultura polityczna(Anusiewicz, Siciński1994)�SzczególnieistotnesąustaleniaIrenyKamińskiej-Szmaj,precy-zującejpojęciekulturypolitycznej(Kamińska-Szmaj1994),BogdanaWalczaka, któryzajmujesięstatusemjęzykapolityki(Walczak1994)iMariiFrankowskiej, opisującejmetaforykęwtekstachpolitycznych(Frankowska1994)�

Ważne dla ustalenia specyfiki działań komunikacyjnych podejmowanych przezpolitykówokazałysiępracezseriiRozmowy o komunikacji(Habrajska 2009), a szczególnie artykuły o propagandzie, agitacji (Awdiejew, Habrajska 2009)iwartościowaniuwdyskursiepublicznym(Laskowska2009)�Wopisie języka polityki kluczowy jest zarówno jego propagandowy, jak i marketingo-wy wymiar, co podkreślali polscy językoznawcy (m�in� Bralczyk 1986, 2007; Kamińska-Szmaj 1994a; Ożóg 2004)� Tłem niniejszych analiz stały się rów-nieżopracowaniaocharakterzesocjologicznymifilozoficznym(Czyżewskiiin� 1997;Baudrillard2005;Pratkanis,Aronson2005)�

Biorąc pod uwagę fakt, że komunikowanie publiczne jest zapośredniczone przezmedia(McNair1998;McQuail2007),włączonodoanalizobszarbadawczy związanyzkomunikowaniemmasowym�Przyjętaperspektywalingwistycznawy-magałauwzględnieniapracopisującychm�in�takiecechyjęzykawmediach,jak: ekspansjapotoczności,zacieraniegranicmiędzyoficjalnościąinieoficjalnością, dążeniedoekspresywności(emocjonalizacji,wtymwulgaryzacji)kosztemfunkcji

(11)

informacyjnejiznaruszeniemzasadystosowności(por�Satkiewicz2000;Lewicki, Nowak2000;Mosiołek-Kłosińska2000;Skarżyńska2001;Bralczyk,Mosiołek- -Kłosińska2001;Michalewski(red�)2002;Dybalska,Kępa-Figura,Nowak2004; Kamińska-Szmaj,Piekot,Zaśko-Zielińska(red�)2006)�Zaangażowanieśrodków językowych w mediach jest tylko jednym z przejawów ogólniejszych przemian dyskursupublicznego(por�Chłopicki,Gajda2008)�

2. Charakterystyka materiału

Materiał stanowiący podstawę rozważań podjętych w pracy gromadzo-nybyłodgrudnia2004domarca2009r�2Nagrywanonastępującecykliczne3

programy w TVP 1: „Debata” (prowadzenie Kamil Durczok), „Kwadrans po ósmej”(m�in�MaciejZdziarski,JustynaDobrosz-Oracz),„Podprasą”(Tomasz Sakiewicz), „Prosto w oczy” (Monika Olejnik), „Z refleksem” (m�in� Dorota Wysocka-Sznepf),„Wywiadiopinie”(KrzysztofSkowroński);wTVP2:„Warto rozmawiać”(JanPospieszalski),„TomaszLisnażywo”(TomaszLis);wTVP3: „Kuchniapolityczna”(IgorJanke),„30minut”(KrzysztofLeski);wPolsacie:„Co ztąPolską?”(TomaszLis);wTVN:„Terazmy!”(AndrzejMorozowski,Tomasz Sekielski),„Kawanaławę”(BogdanRymanowski)4 �Wśródnichsązarównoco-dziennerozmowymedialne,trwającenajczęściejdo15minut,np�„Kwadrans poósmej”(programporanny),„Kwadranspojedenastej”,„Zrefleksem”,„Prosto w oczy” (programy wieczorne), jak i programy cotygodniowe, trwające od 25 minut,np�„Podprasą”,do40minut,np�„Wartorozmawiać”�Programykrót- sze,codzienne,mająformęwywiadu,natomiastprogramycotygodniowe,dłuż-sze, przybierają często formę dyskusji z udziałem dziennikarzy („Pod prasą”, „Wywiadiopinie”,„Kuchniapolityczna”),dyskusjizudziałempolitykówiin-nychosóbpublicznych(np�„30minut”,„Wartorozmawiać”)lubzbliżająsiędo gatunkutalk show(„Terazmy!”,„TomaszLisnażywo”)�

2 Częstotliwość nagrań wahała się od 60 do 120 minut w miesiącu, pomijając miesiące wakacyjne, kiedy większość stacji telewizyjnych zawiesza emisję programów publicystycznych� Nagranoprogramyołącznymczasie62godzin(zapisanena4taśmachVHSi36płytachDVD), z czego losowo wybrano próbę do zapisu o łącznej długości 675 minut z programu „Debata” (15programówpo45minut)i690minutzpozostałejpuliprogramów�Zapistekstuzająłponad 450stronmaszynopisu(średnio3minutyprogramudają1stronęzapisumaszynowego)� 3 Cyklicznośćjestuważanazaważnącechęprzekazówmasowych�Odmianącyklujestfor- maciągła,nazywanaformatem,którastanowiciągprzekazówpowiązanychtematycznie,utrzy-manychwtejsamejkonwencji,wktórychwystępujątesamepostacie,częstowtejsamejscenerii� Naformuleseriiopartesąprogramytyputalk show,widowiska�Formaciągłamaszansęzdobyć wiernychodbiorcówpoprzezzaznajamianieichzkonwencjąprogramu(Mrozowski2001:63)� 4 Ciągłezmianynarynkumedialnympowodują,żewiększośćztychprogramówzostałojuż zdjętychzanteny�Dokońca2011r�emitowanesąjedynie„Kwadranspoósmej”,„TomaszLisna żywo”,natomiastprogram„Kawanaławę”zostałprzeniesionydostacjiTVN24�

(12)

11 Programem,którywyróżniałsięzofertypublicystycznejzewzględunatema-tykę,formułęorazpoziombyłautorskiprogram„Debata”�Jegogospodarz,Kamil Durczok,todziennikarzwyróżnionywielomanagrodami5�Wydawcyusytuowali

„Debatę” wśród programów publicystycznych� W tekście rekomendującym pro-gram,umieszczonymnastronachinternetowychTVP,pojawiałosięokreślenie,iż jestto:„dynamicznadyskusjaonajważniejszychproblemachiwydarzeniachdla Polski i Polaków� To program pełen kontrowersyjnych i często skrajnych opinii, miejsce, gdzie ścierają się ideologie, światopoglądy”6� Tematyka programu

doty-czysprawpublicznych,wtymkwestiipolitycznych,ekonomicznych,społecznych� Wporównaniuzinnymiprogramamipublicystycznymi(np�„Kwadranspoósmej”, „Prostowoczy”,„CoztąPolską?”)„Debatę”cechujeprzyjęcieszerszejperspektywy społecznej,historycznejikulturowej,conadajejejrefleksyjnycharakter�Punktem wyjściadlawydawcówsąnietylebieżącewydarzeniapolityczne,coichspołeczny oddźwięk,społecznepostrzeganiezjawiskżyciapublicznegoikształtowanienorm wtymzakresie�Niezależnieodtego,żeprogramrealizujewjakimśstopniucele komercyjnemediów(np�dostarczarozrywki),tozawierajednakstosunkowodużo elementówedukacyjnych�Zaliczamydonichkomentarzenatematpoziomudebaty publicznej,oczekiwanychzachowańjejuczestników�Powodujeto,żemimodez- aktualizacjitematówpolitycznych,programmożestanowićciekawymateriałba-dawczywzakresiekształtowaniasięwzorówaktywnościkomunikacyjnejnaforum publicznym�Stanowiteżprzykładaktywizacjiopiniipublicznejwważnychspra-wachspołecznych,któremającharakterponadczasowy(np�debataopatologiach społecznych, zakresie ingerencji instytucji w życie jednostki, wolności mediów)�

Tytułprogramujestcharakterystyczny,ponieważsytuujeprowokowanezdarzenie komunikacyjnewkontekściegenerycznym�Możliwychjestkilkaodniesień,zktó-rychnaturalnienasuwającesiętodebataparlamentarna,debataprzedwyborcza, prezydencka� Niezbyt oczywiste, ale najważniejsze – jak się okazuje po analizie zawartości – jest odniesienie do debaty publicznej, rozumianej jako główny akt komunikacjipolitycznej�Wszystkiekontekstygatunkowe,którychindeksalizacją jesttytuł,stanowiąjednakważneczynnikiformotwórczeisensotwórczeprogramu�

Zapis tekstów mówionych (dokonany dla potrzeb badawczych) uwzględ-nia cechy7 ważne dla zrozumienia i możliwie wiernego odtworzenia

zdarze-nia komunikacyjnego� Program telewizyjny jest przekazem polisemiotycznym

5 Kamil Durczok dostał m�in� tytuł „Dziennikarza Roku 2000”, był laureatem czterech

Wiktorów,zdobywcątrzechTelekamer�

6 Krótki opis programu był dostępny w okresie jego emisji na stronach internetowych TelewizjiPolskiej�Program„Debata”pojawiałsięwtygodniowychodstępachczasuodwrześnia 2004dolutego2006r�(zprzerwąnaokreswakacyjny)wprogramiepierwszymTelewizjiPolskiej� Obecnie,powycofaniuprogramuzoferty,usuniętozestroninternetowychrównieżjegoopis� 7 Zuwaginato,żeautorkaniedysponowałaprogramemdotranskrypcjimowy,któryreje-strujenp�długośćpauz,wzapisiestosowanesąogólnieprzyjęteznakiprzestankowe,czylikropka, przecinek�Ichużycienastręczałoniejednokrotnietrudności�Wydzieleniejednostekbyłoproble-matyczne,toteżkierowanosięnietylkokryteriamiprozodycznymi,alerównieżsemantycznymi�

(13)

i przetransponowanie go na zapis liniowy, analityczny, wiąże się z uproszcze-niem� Należy jednak uwzględnić przynajmniej te elementy, które występując najczęściej, uwydatniają bezpośredni charakter komunikacji w mikrosytuacji� Użyciechoćbyograniczonegorepertuaruznakówpozwalanaoddaniedynami-ki i interakcyjności komunikacji� Jest również elementem charakteryzującym układinterakcyjny�Takwięcwzapisieodnotowanourwaniewypowiedzinasku- tekniedokończeniaprzezmówiącegolubprzerwaniamówiącemu,podejmowa-nie na nowo wątku przez mówiącego, dokończetekniedokończeniaprzezmówiącegolubprzerwaniamówiącemu,podejmowa-nie czyjejś wypowiedzi przez mówiącego,nałożeniewypowiedzi(mówienierównoczesne)�Dozasygnalizowa-niategotypuinformacjiwykorzystanonastępującesymbole8: [ począteknakładaniasięwypowiedzi,którymamiejscewtedy,kiedywięcej osóbzaczynajednocześnieswojewypowiedzilubwtedy,gdyktośzaczyna mówićwczasietrwaniawypowiedzipoprzednika, // przerwaniewypowiedzidrugiejosobie,gdyosobamówiącamilknienasku-tekingerencjiinnegouczestnikawtokjejwypowiedzi,

/ samorzutne przerwanie wypowiedzi w nienaturalnym momencie, czasem wceludokonaniaautokorekty,

- kontynuacjawypowiedziprzerwanejswojejlubinnegorozmówcy�

Dlazobrazowaniapodajemyfragmentzapisuzkomentarzemdotyczącym interpretacjisymboli�

MO:Wspólnota Kazachska/ Czy jest panu bliska Wspólnota Kazachska? TM:Tak.

MO: -twierdzi: „Przeprosiny redaktora Gaudena za opublikowanie w dzienniku «Rzeczpospolita» karykatur powinny zostać przyjęte, bo islam uczy miłości i przebaczenia” mówią muzułmanie należący do tego stowarzyszenia. I co pan na to?

TM:Oczywiście, ja też się z nimi zgadzam, ale te przeprosiny powinny być wyraźne. Moją troską jest troska o Polskę. Ja jestem obywatelem [polskim, myślę, że//

MO: [Ale oni twierdzą, że przeprosiny powinny zostać przyjęte i to powinna być sprawa zamknięta.

(„Prostowoczy”,TVP1,7�02�2006;MO:MonikaOlejnik,TM:TomaszMiśkiewicz)

Dziennikarka realizuje plan wywiadu� Zamierza zacytować oświadczenie, którymwprowadzigłospolemicznydostanowiskarozmówcy�Rozpoczynawy-powiedźiprzerywają(Wspólnota Kazachska/)�Zwracasiędorozmówcy,aby podkreślićjegozwiązekzwątkiem(Czy jest panu bliska Wspólnota Kazachska?)� Pouzyskaniuodpowiedzitwierdzącejkontynuujezawieszonąmyśl(-twierdzi: „Przeprosiny redaktora Gaudena […])�Zachowaniemingerującymwprzebieg interakcji jest nałożenie tur� Prowadząca zaczyna mówić jednocześnie z roz-mówcą,niepozwalamuskończyćwywoduirozmówcamilknie(Ja jestem oby-watelem [polskim, myślę, że//)�

8 Wpracywykorzystanoniektóresymboletranskrypcjistosowanewetnometodologiiiana-liziekonwersacyjnej(por�Rancew-Sikora2007:37–38)�

(14)

13 Opróczznakówoddającychdynamikęinterakcji,wzapisieznajdująsięzna-kiczynnościdokonywanychprzeztranskrybenta,np�pominięciefragmentu[…], fragmentnieczytelny,np�naskuteknałożeniagłosów,zakłóceń(?)�Podawane sąrównieżistotneelementysytuacji,takiejakgesty,mimika(np�dziennikarz wzrokiem wskazuje następnego rozmówcę, śmiech)� Zapis tekstu mówionego nie podlega korekcie poprawnościowej, dla zaznaczenia szczególnie rażącego błęduużywasięznaku(sic!)� Programtelewizyjnywoczywistysposóbniejesttożsamyztekstemzapisa- nym�Tekstjesttylkojednymzelementówwidowiskatelewizyjnego�Wjegoorgani-zacjiwspółuczestniczyekiparealizatorówobrazu,dźwięku,operatorówkamer�Na efektkońcowywidowiskaskładasięwięcnietylkopracadziennikarzy�Widowisko tocoświęcejniżdyskusja,określasięjejako„celowozorganizowanąstrukturęca-łościowąookreślonychramachczasowych,nadawanąwprogramietelewizyjnym” (Kuszewski1971:44)�WedługKuszewskiegowidowiskatelewizyjnełączyużycie kamery jako interpretatora rzeczywistości, celowa kompozycja dramaturgiczna, sposóborganizowaniaobrazuidźwięku,masowyodbiórkomunikatu,natomiast różnią je zamierzenia autorskie� Analizując widowisko telewizyjne, trzeba mieć zatemnauwadzenietylkojegoaspektjęzykoznawczy(tekst,gatunek),alerównież aspektmedioznawczy(polisemiotyczność,masowośćprzekazu)� 3. Założenia metodologiczne Podstawowezałożeniaterminologicznemieszcząsięwzakresietrzechpojęć, któreporządkująpodjęterozważania�Sątopojęciadyskursu,kontekstuistra- tegii�Będąonerozpatrywanenajpierwwsensieogólnym,anastępniewodnie-sieniudoistotnego(zpunktuwidzeniabadanegomateriału)pojęciamedialnego dyskursupublicznegoipolitycznego� 3.1. Pojęcie dyskursu

Dyskurs jest pojęciem, które funkcjonuje w użyciu niespecjalistycznym9

orazjakoterminnaukowywobszarachtakich,jaksocjologia,socjolingwistyka, teoriakomunikacji, lingwistykatekstu,genologia, pragmatyka,gramatykako-munikacyjna,kognitywna(krytyczna)analizadyskursu�Badaniadyskursumają 9 Leksem„dyskurs”ewokujestarannąodmianępolszczyzny,awpewnychpołączeniachnawet stylretoryczny–por�„myśleniedyskursywne”to‘myślenielogiczne,poznaniepośrednieopartena rozumowaniu,składającesięzszereguogniw,zktórychkażdewiążesięlogiczniezpoprzednim’ (SJPSz,t�1:489)�WSJPDleksemopatrzonyzostałkwalifikatoremksiążkowy,wSJPSzkwalifika-toremdawny,natomiastwPSWPokreślonogojakoprzestarzały�Wsłownikachogólnychpodano definicje:‘rozmowa,dyskusja,przemowa’(SJPSz,t�1:488);‘dyskusjalubwypowiedź,wktórej jakiśpoważnytematomawianyjestwsposóbuporządkowanyilogiczny’(ISJP,t�1:343)�

(15)

zatemcharakterinterdyscyplinarny�Wdociekaniuistotydyskursupojawiasię problemustaleniajegorelacjidotekstu(czyteżwniektórychkoncepcjach–do wypowiedzi),gatunkuistylu�Niezbędnajestkategoriaszerokorozumianejsy- tuacjikomunikacyjnej,którapodlegaróżnoaspektowejiwielopoziomowejpara-metryzacji,coumożliwiam�in�powiązanieperspektywynadawaniaiodbioru� Zewzględunaontologięprzedmiotubadańmożliwejestujęciedyskursujako abstrakcyjnegowzorcaijakojednostkowegozdarzenia10� TeunvanDijk,któryjestuznawanyzaautorytetwomawianejdziedzinie (por�Wojtak2011:28;Grzmil-Tylutki2007:22),aktóregobadaniastanowią inspirującypunktodniesieniadlakolejnychbadaczy(por�Duszak1998),ujął dyskursjakozdarzeniekomunikacyjnerozpatrywanewtrzechgłównychwymia- rach:a)jakoużyciejęzyka,b)jakoprzekazywanieidei,c)jakointerakcjawsytu-acjachspołecznych(vanDijk2001:10)�Dokonującschematyzującejeksplikacji, możnastwierdzić,żeujmujeondyskursjakowypowiedźitekstwkontekście11� Autorzwracauwagęnato,żekonsekwencjąprzejściaodabstrakcyjnychstruk-turjęzykadorzeczywistychużyć12jestrozpatrywanieuczestnictwawdyskursie jakodziałaniastrategicznego,gdyż„[…]poziomywerbalnejaktywnościsązo-rientowanenawypełnianieistotnychspołeczniezadań�Ludziewypowiadająsię, bykomunikowaćswojeideeizyskiwaćzrozumienie,arobiątojakojednostki ijakoczłonkowiegrupspołecznych,wceluinformowania,przekonywanialub olśniewania innych, a także z zamiarem osiągnięcia innych celów, w ramach społecznychsytuacji,instytucjiistruktur”(vanDijk2001:25)�

Zagadnieniaomawianewspółcześniewramachteoriidyskursuniesązu-pełnie nowe na gruncie polskich badań socjolingwistycznych, psycholingwi-stycznychipragmatyczniezorientowanejlingwistykitekstu13 �Uczynienieprzed-10 Dyskursjakowzorzecnależydomodelikognitywnychijestwiązkącech(ograniczeńna- turyideologicznej,kulturowej,społecznej,komunikacyjnej),natomiastnapoziomiestrukturak-tualnychanalizujesiękonkretneobiekty,jakimisąjednostkowezdarzeniakomunikacyjne(por� Miczka2002:92–93;Wojtak2010a:81)� 11 Wefrancuskiejteoriidyskursuanalogicznaformułabrzmi:dyskurs=wypowiedź+sytu-acjakomunikacyjna(Grzmil-Tylutki2007:22)� 12 ZtakimkierunkiemanalizypolemizująautorzyTekstologii,którzypostulująprzyjęcieper- spektywyodzdarzeniakomunikacyjnegouwikłanegowkontekstsytuacyjnyistrategiekomuni-kacyjne(awięcoddyskursu)dotekstujakowytworudziałańkomunikacyjnych�Tekstdziedziczy bowiemwszystkieaspektydyskursu(relacjedonadawcy,odbiorcy,sytuacji),adodatkowowyka-zujetendencjedoutrwalenia(Bartmiński,Niebrzegowska-Bartmińska2009:33)� 13 BożenaWitoszpodaje,żetermin„dyskurs”trafiłdopolskiejlingwistykitekstuwznacze- niu,jakienadałmuEmileBenveniste(1966)�Francuskisemiolognazwałtaktekst,któregostruk-turawskazujenajegozanurzeniewtowarzyszącejmusytuacji,czegoeksponentembyłytekstowe składnikideiktyczne:osobowe,temporalneorazspecjalne�Wtensposóbdyskursprzeciwstawio-nyzostałnarracjiniespersonalizowanej,prowadzonejwtzw�trzeciejosobie�Początkowodyskurs odpowiadał więc pojęciom i tekstu, i wypowiedzi� Jeśli zdefiniuje się dyskurs jako zdarzenie komunikacyjne,tozbliżasięonbardziejdopojęciawypowiedzi(Witosz2009:70)�

(16)

15 miotem analiz wypowiedzi mówionych (zwłaszcza w formie dialogu) wiązało sięjużwlatachsiedemdziesiątychzuwzględnieniemuwarunkowańsytuacyj-nych14� Pragmatyczna koncepcja tekstu wiązała jego spójność z aktualizacją

wokreślonymkontekście�Podkreślano,żeaktualizacjastanowikoniecznywa-runekinterpretacji15�Wymaganietylkowiedzyjęzykowej,alerównież(codziś podkreślająbadaczedyskursu)–wiedzyokulturzeispołeczeństwie(Mayenowa 1974)�StanisławGajda,rewidującpotoczneprzeświadczenia,akcentował,że: „tekstunietworzysięzezdań,leczzaichpomocąrealizuje”(Gajda1982:123)� Konstrukcjawyrażeńjęzykowychstajesiętekstem,kiedywpiszesięjąwcały kompleks czynników sytuacyjnych, związanych z układem nadawczo-odbior-czym,m�in�kompetencjejęzykowe,dyskursywne,światopoglądowe,kulturowe (Witosz 2009: 74)� W prototypowym obrazie tekstu sytuacyjność definiowa-na jako „powiązanie tekstu z sytuacją komunikowania, tj� z bliskimi okolicz-nościamiużyciaiszerszymtłemhistoryczno-kulturowym,zwłaszczawsensie czasowym i przestrzennym” jest ważnym składnikiem konstytuującym tekst (Bartmiński,Niebrzegowska-Bartmińska2009:49)�Wanaliziewypowiedzisy-tuacjatraktowanabyłanietylkojakootoczenietekstu,alerównieżjakoczynnik tekstotwórczy(Warchala1991;Boniecka1999)�Obecniepojawiająsięmodele syntetyzującedotychczasowebadanianadkontekstemisytuacjąkomunikacyj-ną(Żydek-Bednarczuk2005:25–29)� NagrunciesocjolingwistykiStanisławGrabiasujmowałdyskursjako:„ciąg zachowańjęzykowych16 ,którychpostaćzależyodtego,ktomówi,dokogo,wja-kiejsytuacjiiwjakimcelu�Takpojętydyskursjestrodzajeminterakcjispołecznej dokonującejsięprzyudzialejęzyka”(Grabias2003:264)�Interakcyjny,zdarze-niowycharakteromawianegopojęciapodkreślarównieżJaninaLabocha(Labocha 1996b:49–53;taż2008:49–62)�Dyskursdefiniujejakonormę17orazstrategię 14 KrystynaPisarkowa(1975,1978),opisującskładniętekstówmówionych,wprowadziłasze- rokierozumieniekontekstu,mieszczącewsobierównieżsytuacjęrazemzczynnikamipozajęzykowy- mi(tłoaktumowywrazzeskładnikamifizycznymi,społecznymi,psycholingwistycznymi,tematyczny-miiin�)�JanMazur,podkreślającrolęczynnikówpozajęzykowychworganizacjitekstu,zaproponował dwaujęciasytuacji:wąskie(uczestnicykomunikacji,czas,miejsce,temat,rangauczestników)iszero-kie,wktórymusytuowałczynnikipozajęzykowe,wtymsocjalne(Mazur1986:26)� 15 Współcześniezasadatauległamaksymalizacjidotegostopnia,żepodważasięwogóle możliwośćinterpretacji,zrozumieniatekstupozajakąkolwieksytuacją�Dotyczytonawettekstów pisanych,codoktórychzakładanowzględnąautonomię(por�Labocha2004)� 16 KoncepcjaStanisławaGrabiasazostałatwórczorozwiniętanagrunciegramatykikomuni- kacyjnej�ElżbietaLaskowskaprzyjmuje,że:„dyskursjestciągiemzachowańjęzykowych,powią-zanychtematem,celemisposobemukształtowaniawypowiedzi;temat,sposóbicelwarunkujązaś izarazemsąwarunkowaneprzezstyl,gatunekmowyorazsytuacjękomunikacyjną(Laskowska 2004:14)� 17 Normamacharakterspołecznejikulturowejregulacji,czuwanadkształtemwypowie-dziizapewniapowodzeniekomunikacyjne�Strategiamawtymujęciucharakterindywidualny (Labocha2008:61)�

(17)

zastosowanąwprocesietworzeniatekstuiwypowiedzi18�Podstawątejstrategii

sąwzorcespołeczneikulturowe,składającesięnatęnormę,ajejefektem–tekst lubwypowiedźookreślonychcechachgatunkowych�Wodróżnieniuodtekstu i wypowiedzi, które mają charakter indywidualny, dyskurs należy do płaszczy-znypośredniejmiędzysystememjęzykaarealizacjątegosystemuwkonkretnych aktachmowy�JaninaLabochapostulujetraktowaniedyskursujakokategoriitek- stowej,któraimplikujeodniesieniedosytuacjiaktumowy,intencjinadawcy,prze-widywanego odbiorcy� Dyskurs „jest jakby okiem kamery, przez którą widzimy przedstawionyświattak,jakzaprojektowałgonadawcatekstulub/iodczytał(zin-terpretował)odbiorca�Tospojrzeniepodmiotutekstu(nadawcylub/iodbiorcy), czylistrategiadyskursywna,niejestjednakzjawiskiemcałkiemindywidualnym, leczjednązforminormspołecznego,typowegodladanejwspólnotykulturowej, obcowaniazapomocąjęzyka”(Labocha2008:61)�

Psychologizujące ujęcie dyskursu z perspektywy mechanizmów przetwa- rzaniainformacji,którepojawiłosięuTeunavanDijkaiJaninyLabochy,zo- stałodoprecyzowaneirozwinięteprzezAnnęDuszakwpropozycjitypologiza-cjizdarzeńkomunikacyjnych(Duszak1998:173–198)�Badaczkawyodrębnia dwagłównetypystrukturglobalnychwdyskursie:ocharakterzemakrostruk-turalnym (semantyka komunikatu) i superstrukdwagłównetypystrukturglobalnychwdyskursie:ocharakterzemakrostruk-turalnym (formalna organiza-cja)�Konsekwencjąprocesualnegoidynamicznegomodeludyskursuprzyjętego przezautorkębyłozrelatywizowaniewykładnikówtekstowości:„tekstowośćpo-wstajewwynikuocenuczestnikówkomunikacji�Jestonasprawąstopnia[…] stanemumysłujednostki”(tamże:19),choćpodlegarównieżwjakimśstopniu obiektywizacji o charakterze społecznym� Biorąc pod uwagę fakt, że przetwa- rzanieinformacjinapoziomieglobalnymwymagauruchomieniabardziejzło-żonychtypówoperacjimentalnychniżnapoziomielokalnym,możnaprzyjąć, żejestonozależneodpoziomukompetencjikomunikacyjnejuczestnikóworaz pozostajepodkontroląjakiejśstrategiikomunikacyjnej�Takwięczwiązkimię-dzymówieniemadziałaniem,azwłaszczacel,jakinadawcachceosiągnąćza pomocątekstu,powodują,żeostrukturachglobalnychdyskursumożnamówić, zdaniemAnnyDuszak,wkategoriachstrategii(zewzględunaichelastyczność, nastawienie na cel komunikacyjny, zrelatywizowanie do konkretnego układu nadawczo-odbiorczego,wiedzyikompetencjipodmiotuinterpretującego)� 18 JaninaLabochawprowadzarozróżnieniemiędzytekstemawypowiedzią�Wypowiedźna- granawtrakcieopowiadaniazawieraskładnikpragmatycznyitematyczny�Składnikpragmatycz-nyjestzakotwiczonywsytuacjikomunikacyjnejitylkonajejtlezrozumiały�Składniktematyczny totaczęśćwypowiedzi,któramacharakterautonomicznyijestzrozumiałarównieżwoderwaniu odsytuacjikomunikacyjnej�PrzeztekstLabocharozumieskładniktematycznywypowiedzimó-wionej,utrwalonyiopracowanywtakisposób,żebyprzynajmniejszejingerencjiredakcyjnejmógł zaistniećwewtórnejkomunikacji,np�jakotekstprzeznaczonydoczytanialubponownegosłucha-niawinnejsytuacjikomunikacyjnej�Takietekstyzaliczadotekstówzapisanychiopracowanych, ponieważichpodstawąjestwypowiedźmówiona(Labocha2004:5–10)�

(18)

17 W przytoczonych ujęciach dyskurs uznano za termin szerszy, tekst nato-miast jest ujmowany wąsko, jako sama werbalizacja (por� „dyskurs obejmuje całośćdanegoaktukomunikacji,awięczarównookreślonąwerbalizację(tekst), jakiczynnikipozajęzykowe,którejejtowarzyszą,tj�przedewszystkimokreśloną sytuacjęużyciaorazjejuczestników”–Duszak1998:19)�BożenaWitoszza-uważa,żewpowstającymdopieroparadygmacieanalizydyskursupojęcietekstu uleganieuprawnionejredukcji–tekstzostajeuznanyzatwórstatyczny,autono-miczny,sztuczniewypreparowanyzkontekstu(Witosz2009:69–77)�Badaczka słuszniestwierdza,że:„różnicy(botakazachodzibezspornie)międzylingwisty-kątekstuabadaniamidyskursunależyposzukiwaćnietylewsamejkoncepcji obiektubadań,ilewpostawieipreferencjachbadawczych�Cechywiązanedziś na ogół z dyskursem – interakcyjność, procesualność, szeroko rozumianą sy- tuacyjność–odnajdujemytakżew‘tekście’”(Witosz2009:77)�Tym,jaksą-dzę,możnatłumaczyćsynonimicznetraktowanieterminów„dyskurs”i„tekst” wpracachniektórychjęzykoznawców(Boniecka1999:37;Miczka2002:95; Żydek-Bednarczuk 2005: 29)� Reasumując, wąskie ujmowanie tekstu sprzyja wyostrzeniuopozycjidyskurs/tekst,natomiastprzyjęciepragmatycznejkoncep- cjitekstuwłączadyskursdokategoriitekstowych,cooczywiścieniemusiozna-czaćpominięcianowychobszarówbadawczych�

Niewątpliwie należą do nich możliwości, jakie wynikają z rozpatrywania dyskursu jako zinstytucjonalizowanego społecznie typu praktyki� Oznacza to badanie wypowiedzi w relacji podmiotów, która np� w tzw� francuskiej szkole dyskursu19 nazwana została oddzielnym terminem „kontrakt” (co świadczy

o jej ważności)� Kontrakt można rozumieć jako instytucjonalizację intersu-biektywnej relacji między uczestnikami komunikacji; jako formalizację, która jest przez nich akceptowana i która wyznacza partnerom role i obowiązujące regułykomunikacyjnewdanymtypiesytuacji(Maingueneau1998,2002,za: Grzmil-Tylutki2007:22–26)�Instytucjonalnywymiardyskursuoznaczarów- nieżto,żeinterpretacja,czylinegocjowanieznaczeniatekstu,dokonujesięza-wszewramach‘wspólnotyinterpretacyjnej’20

,wedlewyznaczonychzasad,któ-re umożliwiają odczytywanie znaczeń, regulują akt interpretacji, zapobiegając błędnymlubcałkowiciedowolnymodczytaniom(Fish2002,za:Witosz2009: 75)�Zasadyte(onaturzepragmatycznej,socjolingwistycznej,komunikacyjnej) 19 Nurtwbadaniachtekstówpisanychiustnych,rozwijającywefrancuskimkręgujęzyko-wymodpoczątkulatsiedemdziesiątychXXw�,doktóregobadaczyHalinaGrzmil-Tylutkizalicza Dominique’aMaingueneauiPatrickaCharaudeau(Grzmil-Tylutki2007:21)� 20 Pojęciewspólnotyinterpretacyjnejbliskiejestpojęciuinstytucji,którawujęciuStanleya Fishaoznacza„formyspołeczniezorganizowanegodziałania,zespołyintersubiektywnieistnieją- cychkonwencji,którychpoznanieiużycieumożliwiajednostkomfunkcjonowaniewspołeczeń- stwie”(S�Fish2002,za:Witosz2009:75)�UStanisławaGajdypojawiasięokreślenie„społecz-nośćdyskursywna”,którącechujewspólnotaideowo-kulturowazbudowananaokreślonejwizji świata(Gajda2001:8)�

(19)

rządząprzepływemtreściimplicytnychieksplicytnychmiędzynadawcąipoten- cjalnymodbiorcą�Ichzbiórstanowiczęśćwiedzyonaturzekomunikacji,któ-rajakowspólna,niemusibyćkażdorazowowerbalizowana:„Tawiedza,którą możnabynazwaćmetadysursywnączymetakomunikacyjną,stanowiwarunek konieczny realizacji i interpretacji jakiejkolwiek wypowiedzi” (Miczka 2002: 43)�Ztejperspektywydyskursmożnaokreślićjakowypowiedźrozpatrywanąze względunamechanizmywarunkującejejpowstanie(Maingueneau1991:15, za:Miczka2002:42)� Wyraźnasemiotyzacjakontekstu,któraodpowiadazamożliwośćzgodne-go21tworzeniawyobrażeńnatematzachowańwdanejsytuacjidyskursywnej, uprawniadowyodrębnieniatypówdyskursównapodstawieróżnychkryteriów� Zewzględunapozycjęideologicznązajmowanąwobrębiepoladyskursywne-gomożnawyodrębnićnp�dyskursegzystencjalnywfilozofii,dyskurslewicowy wpolityce;zewzględunaobszaraktywnościspołecznej–dyskursdziennikarski, religijny,wojskowy,uniwersytecki;zewzględunakategoriępodmiotową–np� dyskursuczniów,sędziów,matek;zewzględunadominującąfunkcjęjęzyka– np� dyskurs polemiczny, ludyczny, fatyczny, informacyjny (por� Grzmil-Tylutki 2007: 23)� Typologia ma charakter otwarty, a kryteria mogą się krzyżować22�

Teksty podobne pod pewnym względem (dyskurs sejmowy, dyskurs sądowy, dyskurspolityczny)możnatraktowaćjakoarchiwumwiedzyonormachiwarto- ściachgrup,którescalaprzynależnośćdowspólnotydziałaniaimyśleniawra-mach aktywności społecznych, kulturowych, ideologicznych, profesjonalnych (Labocha2009:53)� Takwięcdyskursjestczęstoodnoszonydozbioruwypowiedzikonstruowa- nychzokreślonychpozycjispołecznych,ponieważkoncentrujesięnapropagowa- nychprzezgrupyideologiach,postawach,normachzachowańorazichspołecz-nychefektach�Próbyokreśleniarelacjimiędzyjęzykiemainnymielementami zjawiskiprocesówspołecznychpodejmowanesąwramachkrytycznejanalizy dyskursu(KAD)�Podstawowymcelemwtychbadaniachjestłączenieanalizy tekstuzanaliząspołecznegokontekstu,rozumianegojakokognitywnareprezen-tacja,rodzajwiedzybudowanejprzezużytkownikówjęzyka(por�Duszak2010: 33–43)�AnnaDuszakokreślaKADjakointerdyscyplinarnyprojektbadawczy, czerpiącyzróżnychteorii,trendówimetodanalizy,lubjakoformękrytycznych

21 Największa zgodność i jednocześnie przewidywalność cechuje dyskursy zrytualizowa-ne,wyrazistepodjakimśwzględem,np�dyskursyideologiczne�Wprzebiegukomunikacjimogą wystąpić przypadki niewłaściwego semiotyzowania sytuacji lub próby negocjowania kontraktu dyskursywnego,kiedynp�rozmówcapragniezmienićrelacjęformalnąwprywatnąlubodbiera działaniewramachrolijakoprywatnąinicjatywę� 22 JakoprzykładHalinaGrzmil-Tylutkipodajedyskursreligijny,któryzewzględunapozy-cjęmożebyćkatolicki,ortodoksyjny,przedsoborowy;zewzględunapodmiotmożebyćdyskursem księdza,pastora,wiernego;zewzględunafunkcjęjęzykową–dyskursemmagicznym,symbolicz-nym(Grzmil-Tylutki2007:23)�

(20)

19 badań społecznych, w których zakłada się, że dyskurs odzwierciedla i jedno-cześnie tworzy rzeczywistość społeczną (system semiozy społecznej)� Główny nurttworząbadania,wktórychanalizujesięzmianyspołeczneikomunikacyjne, rolę ideologii, rozumianej jako normy, przekonania, wierzenia lub – w sensie krytycznym– jako narzędzie władzy symbolicznej� W centrum zainteresowań znajdujesiękomunikacjapubliczna,aszczególniemedia,któredystrybuująróż-neideologieidyskursyklasdominujących23�WażnymcelemKADjestzatem

m�in� demaskowanie represyjnego i fałszującego aspektu praktyk językowych (por�Fairclough,Duszak2008:12)� Przykłademtegotypuanalizyjestmodelproksymizacji,opracowanyprzez PiotraCapaizastosowanydozbadaniaretorykiamerykańskiegozaangażowania wojskowegowIrakuod2003r�(Cap2008:245–265)�Dziękizastosowaniuter- minu„proksymizacji”,któryoznaczatechnikiprzybliżaniaproblematykizwią-zanejzwojnąwaspekcieprzestrzennym,czasowymiaksjologicznym,udałosię zidentyfikowaćstrategięlegitymizacji(podjęciaikontynuowania)działańwojen-nych�Operswazyjnymcharakterzetegotypustrategiiświadczywedługautora fakt,żeweryfikacjaistotnychdanych(utrataargumentudomniemanegoposia-dania broni masowego rażenia przez reżim Saddama Husajna) nie powoduje weryfikacjikierunkudziałań(ewentualneprzerwaniewojny),ajedyniezmianę proporcjistrategiiwmodeluproksymizacji(rozbudowaniepodstrategiiaksjolo-gicznejkosztemprzestrzennej)(por�tamże:264)�Należypodkreślić,żetegotypu badania,wktórychpokazanazostajestrategicznośćdziałańwładzy,posiadają walorspołecznejużyteczności,gdyżrealizująceleedukacyjne,przyczyniającsię dozwiększaniaświadomościspołecznej�

W krytycznej analizie wskazuje się zatem wyraźnie na związki dyskursu zwiedząiwładzą�Socjologiczną,wtymrównieżfilozoficzną,historycznąikul-turowąanalizętychrelacjimożnaodnaleźćwtwórczościMichaelaFoucaulta24� Definiowałondyskursjakosposóbujmowaniaświatawkategoriepoznawcze ijęzykowe,któryjestdeterminowanyprzezdziedzinężyciaspołecznegoihisto-ryczno-kulturowycharakterepoki�Władzadyskursuprzejawiasięwnarzucaniu podziałówspołecznych,definiowaniuprawdyifałszu,dobraizła,normalności ipatologii�Jesttojednakwładzaspecyficzna(„bezpodmiotu”),gdyżwszyscyją sprawująiwszyscyjejpodlegają25�Foucault,powołującsięnaliczneprzykłady, dowodzi,żewładzadyskursuprzejawiasięwtworzonejwiedzy,kolonizowaniu, wykorzystywaniu procedur lokalnych do konstruowania coraz ogólniejszych

23 TeunvanDijkokreślawprostbadaniawnurcieKADjakowyrazzaangażowanianaukow- cówwważneproblemyspołeczne(vanDijk2001:32)�Ichcelemjestodsłanianieidemistyfikowa-niestrukturdominacji;pokazywanie,jakmowautrwalanierównościspołeczneijestnarzędziem wykluczenia�Temuwłaśnienastawieniuanalizadyskursuzawdzięczaokreślenie„krytyczna”� 24 Por�Foucault1977,1995� 25 Por�Ziółkowski2006:452�

(21)

mechanizmów i form dominacji globalnej� Tak więc dyskurs stanowi (obok prawodawstwa) ważny element władzy, który wytwarza „aparat wiedzy i wie-lorakie obszary poznania” oraz reguły naturalne, tzn� normy (Foucault 2006: 521)�Wedługbadacza,technikiwiedzyistrategiewładzyniesąwobecsiebie zewnętrzne�Drobne,lokalneschematypoznawczewpisująsięwstrategięcało-ściinaodwrót:żadnastrategianiemogłabygwarantowaćglobalnychskutków, gdybyniezwiązkipodpierające�Taktycznafunkcjasegmentówdyskursuniejest jednolitaanistała�Wielośćelementówdyskursywnychznajdujezastosowanie wrozmaitychstrategiach�Wanaliziedyskursunależybraćpoduwagęto,cowy-rażoneizatajone,jegonarzuconeizakazanewypowiedzi,wariantyróżnicujące sięwzależnościodosobymówiącego,jegoudziałuwewładzy,instytucjonalnego kontekstu,wjakimjestosadzony,atakżewszelkieprzesunięciaispożytkowa-nieidentycznychformułwprzeciwnychcelach(Foucault1995:86–91)�Można więczauważyć,żebadaniasocjologiczne,akcentującrolędyskursuwkształto-waniustosunkówspołecznych,sązbieżnezkierunkiemwspółczesnychbadań językoznawczych�

Pomimo istniejących rozbieżności terminologicznych (naturalnych w ra- machróżnychdyscyplin)istotędyskursuudałosięuchwycićMariiWojtak,któ-radookreślagojako„sposóbzorganizowanialudzkiejaktywności,awięctakże praktykikomunikacyjnejokreślonejspołeczności(wspólnoty),którawtrakcie różnorodnychinterakcjiustalaiuzgadniaistotnedlasiebietreści,konserwuje stosownescenariuszezachowańkomunikacyjnychorazregułyichwypełniania zapośrednictwemwypowiedzi(i/lubśrodkówniewerbalnych)”(Wojtak2011: 29)�Badaczkapodkreśla,żewobrębiedyskursumieszcząsięzbiorygatunków wypowiedzi,któresłużąwyprofilowaniuiutekstowieniuokreślonychidei,ocen ipostaw,a„gatunekrozpatrywanynatledyskursujestpostrzeganynieprzez pryzmatwyznacznikówmorfologicznych,leczwuwikłaniachkomunikacyjnych ikulturowych”(tamże)� Porządkującycharaktermarównieżpostulatbadaczki,abyoddzielićdys- kursjakowzorzecoddyskursujakojednostkowegozdarzeniakomunikacyjne-go26�Rozróżnienietopozwalauniknąćwieludylematówdotyczącychontologii dyskursu,np�krzyżowaniasięjegozakresuztekstemczywypowiedzią�Wiadomo bowiem,żewypowiedźjestzawszekonkretnymzdarzeniemkomunikacyjnym, natomiasttekstmożebyćrozpatrywanyzarównojakowzorzectekstu(tekstem), jakijednostkoweużyciejęzyka(Bartmiński,Niebrzegowska-Bartmińska2009: 26 Wzorzecdyskursuniejestwjęzykoznawstwieczymśosobliwym�MariaWojtakstworzyła nowoczesnąteorięwzorcagatunkowego,którydziękielastycznościjestwstanieująćprzeobraże- niagatunków�Wzorzecmacharakterkompleksowegozbiorureguł,dookreślającychnajważniej-szepoziomyorganizacjiwaspekciestrukturalnym,pragmatycznym,poznawczymistylistycznym, arealizowanyjestwtrzechzasadniczychwariantach:jakowzorzeckanoniczny,alternacyjnyiada-ptacyjny(Wojtak2004)�

Cytaty

Powiązane dokumenty

Na tle powyższego przepisu p ow stała w ątp liw ość, czy sąd może udzielić głosu oskarżonemu dla w y ­ głoszenia przem ówienia, jeżeli w procesie n ie

3D FE seismic analysis of a monopile-supported offshore wind turbine in a non-liquefiable soil deposit.. Vacareanu, Vlad; Kementzetzidis, Vagelis;

Uzależnienie kojarzy się bo‑ wiem raczej z niszczącą mocą samego medium (komputer, internet, alkohol czy narkotyki) i problemem indywidual‑ nym uzależnionego niż z

Сопоставительное и типологическое языкознание 203 вливаемые по данному признаку сравнения (tertium comparationis) межъязыковые тождества,

Zagadnienie autonomii wiąże się nierozłącznie z podmiotowością człowieka, dzięki której możliwe jest kreowanie otaczającej rzeczywistości.. Niezbędne w tym

Książka Fenom en chrześcijaństw a... napisana jest przez autora w nurcie soborowej idei dialogu i pogłębiania znajomości religii niechrześcijańskich. W aldenfelsa

Szczególnie ważne wydaje się być założenie mówiące o tym, że bez realne­ go wiązania głoszenia Słowa Bożego ze sprawowaniem liturgii, katecheza traci coś bardzo

Sprawozdanie ze spotkania Księży Profesorów WSD z Białegostoku, Drohiczyna, Łomży i Siedlec.. Łomża