Działalność Stowarzyszenia „Ruta” w Krakowie

Prasa krakowska („Czas”, „Nowa Reforma” i „Głos Narodu”, a więc całe jej spek-trum ideowe i polityczne) już od początku roku 1904 towarzyszyła z życzliwą uwagą pracom nad powołaniem do życia społeczno-naukowego Stowarzyszenia litewskiego

„Ruta”.

Pierwsze publiczne spotkanie odbyło się 10 stycznia 1904 roku w mieszkaniu Janusza Niedziałkowskiego przy ulicy Zwierzynieckiej 33¹; dyskutowano sprawę statutu stowa-rzyszenia, mającego integrować przebywających w Krakowie Litwinów i Żmudzinów, komitet tymczasowy – Herbaczewski, Niedziałkowski, Staniejko, Staniszkis, Warnas – upełnomocnił Józefa Angrabajtisa, właściciela sklepu z przyborami religijnymi przy ulicy św. Tomasza 20 (wybitnego, trzeba dodać, działacza odrodzenia narodowego i bi-bliografa piśmiennictwa litewskiego) do rozprowadzania deklaracji członkowskich².

Konstytuujące zebranie (zarazem pierwsze walne zgromadzenie Stowarzyszenia) odbyło się 6 marca w sali obrad Rady Powiatowej przy ulicy Pijarskiej. Zebranych przy-witał Niedziałkowski, który, jak donosił „Głos Narodu”, „zagaił obrady chrześcijańskim pozdrowieniem wypowiedzianym po litewsku i okrzykiem na cześć Matki Litwy”³. Po odczytaniu statutu „Ruty” (wydrukowanej u Korneckiego)⁴, dokonano wyboru władz stowarzyszenia. Prezesem został Józef Albin Herbaczewski (literat), jego zastępcą inży-nier Janusz Rawicz-Niedziałkowski, sekretarzem artysta malarz Adam Warnas, skarbni-kiem słuchaczka medycyny Wiktoria Kozakowska, bibliotekarzem zaś muzyk Zygmunt Skirgiełło. Do zarządu wybrano m.in. Edwarda Glinkę Janczewskiego (profesora i by-łego rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, urodzonego na Żmudzi) oraz Jana hr. Łosia (profesora UJ, językoznawcę). Komisję kontrolującą składali: Antoni Staniejko, Józef Angrabajtis i Władysław Borejko. Wśród siedemdziesięciu dwóch osób zgromadzo-nych na inauguracyjnym zebraniu „Ruty”, obecny był, co odnotowała prasa, Marian Zdziechowski, profesor UJ, urodzony pod Mińskiem Litewskim, spolegliwy opiekun

„Litwinów” w Krakowie⁵.

1 Towarzystwo litewskie, „Głos Narodu” 1904, nr 8.

2 Zob. Ruta, „Czas” 1904, nr 52.

3 Ruta, „Głos Narodu” 1894, nr 68.

4 Įstatai Bendroviškai-Moksliškos Lietuvių Draugovès „Rūta” Krokuvoje. Statut Stowarzyszenia Litewskiego społeczno-naukowego „Ruta” w Krakowie, Kraków, Nakładem Stowarzyszenia litewskiego, Druk W. Korneckiego, 1904 (sprawozdawca „Głosu Narodu”, zob. przyp. 3, zaznaczył: statut „Ruty” był układu p. Herbaczewskiego); tekst statutu przedrukowany jest w niniejszym tomie..

5 Ruta, „Głos Narodu” 1904, nr 68 (w tymże sprawozdaniu wymieniono, wśród gości zebrania, Ludomira Benedyktowicza, znanego malarza i poety – jego obecność świadczy o zainteresowaniu litewską inicjatywą krakowskiego środowiska intelektualnego i artystycznego).

142 Marian Zaczyński

„Ogólne zainteresowanie – czytamy w „Nowej Reformie” – obudził następnie pięk-ny odczyt Herbaczewskiego O znaczeniu Adama Mickiewicza dla rozwoju kulturalnego Litwy i Polski oraz o potrzebie idei pojednania narodów i konieczności zbliżenia się in-teligencji do ludu”⁶. Wystąpienie Herbaczewskiego inaugurujące działalność publiczną stowarzyszenia „Ruta” było znamienne: Mickiewicz, Polacy, Litwini, pojednanie naro-dów (bo widocznie skłócone?), antynomia inteligencja – lud; zawierało charakterysty-kę, zasadniczy rys myślenia Herbaczewskiego o wspólnej historii Polaków i Litwinów, o literaturze i jej sile, o kwestiach społecznych i politycznych.

Dopełnieniem inauguracji działalności Ruty była msza święta odprawiona 12 marca w intencji stowarzyszenia w kościele OO. Reformatów, w nowo zbudowanej kaplicy Chrystusa Pana⁷.

Na pierwszym roboczym zebraniu „Ruty”, 29 kwietnia, Herbaczewski przedstawił i omówił statut Stowarzyszenia, zaś na wniosek Niedziałkowskiego uchwalono, „aby odnieść się do Rady Miasta, iżby zechciała, w myśl ogólnych życzeń, wyrażonych już niejednokrotnie zarówno przez towarzystwo jak i prasę, wziąć w opiekę pomnik Adama Mickiewicza, który obecnie znajduje się w opłakanym stanie”⁸.

W zaprezentowanym statucie czytamy m.in.:

§. 2. Celem Stowarzyszenia jest: 1) Zjednoczenie wszystkich Litwinów oraz miłośników Litwy et-nograﬁ cznej celem pielęgnowania języka, literatury i kultury ojczystej; 2) Wspólna praca w grani-cach możliwości nad rozwojem nauki i literatury litewskiej, oraz współdziałanie kulturalne z brat-nimi narodami; 3) Zachowanie ideowej łączności z ojczyzną i emigracją litewską, oraz wzajemna bratnia pomoc. §. 3. Środkami do tego celu są: 1) Wspólna praca w kółkach; 2) Urządzanie odczy-tów i pogadanek z dziedziny myśli litewskiej jako też z dziedziny, mającej ścisły związek z rozwo-jem kulturalnym Litwy; 3) urządzanie zebrań towarzyskich i wieczorków artystyczno-literackich;

4) Utrzymywanie w odpowiednim lokalu czasopism i biblioteki⁹.

Według postanowień statutu, „Członkiem zwyczajnym stowarzyszenia może być każ-dy bez różnicy płci i wieku, poczuwający się do narodowości litewskiej”, zaś członkiem nadzwyczajnym „każdy bez względu na narodowość, przyjęty przez Zarząd”; istniała też kategoria członków wspierających (należało wpłacić na działalność Stowarzyszenia 50 koron jednorazowo lub 20 rocznie) i honorowych (mianowanych przez walne zgro-madzenie na wniosek zarządu)¹⁰.

Widać w tych sformułowaniach nader interesujący rys Stowarzyszenia: zdystanso-wanie się od ekskluzywizmu narodowego, co było, można mniemać, zarówno świado-mym zamysłem, jak i wyrazem podporządkowania się obowiązującemu wówczas prawu o stowarzyszeniach.

Coraz częściej dochodzą do nas wiadomości z Litwy, że tameczny ruch narodowościowy zabarwia się w ścisłym stopniu domieszką krańcowego szowinizmu. Obecnie zdarzają się nawet pomiędzy księżmi tacy, którzy na zapytanie w języku polskim odpowiadają po rosyjsku: Nie rozumiemy, pro-szę mówić po litewsku, albo po rosyjsku. Wobec tego należy z uznaniem powitać świeżo założone

6 Ruta, „Nowa Reforma” 1904, nr 60 („Głos Narodu” 1904, nr 68 informował, że „Słowo wstępne o twór-czości Ad. Mickiewicza i Jul. Słowackiego wypowiedział p. Herbaczewski”).

7 Ruta, „Czas” 1904, nr 56.

8 Litwini w Krakowie, „Nowa Reforma” 1904, nr 100.

9 Statut Stowarzyszenia Litewskiego, op.cit., s. 1.

10 Ibidem, s. 3.

143 Działalność Stowarzyszenia „Ruta” w Krakowie

przez zamieszkałych tu, w Krakowie, Litwinów, Towarzystwo Ruta, które postawiło sobie za cel – jak dowiadujemy się z wydanej przez nie odezwy – pracę społeczno-naukową wyzwoloną z więzów doktryn politycznych, co znaczy wolną od wszelkiej partyjności i sekciarstwa”¹¹.

Tekst Mariana Zdziechowskiego, z którego pochodzi powyższe przytoczenie, jest znaczący i ważny nie tyle i nie tylko dlatego, że wyraża sympatię i życzliwość dla mło-dych ludzi (wszak dużą część członków „Ruty” stanowili Litwini – studenci krakowskich uczelni), wsparcie dla inicjatywy odwołującej się do aprobowanego przez uczonego ho-ryzontu aksjologicznego. Zauważyć wypada, iż ta sama odezwa „Ruty”, zredagowana przez Herbaczewskiego i Warnasa, spotkała się z bardzo chłodnym przyjęciem ze strony litewskiego czasopisma „Varpas” (nawiasem mówiąc, przez ponad pół roku redakcja wstrzymywała się z drukiem tekstu odezwy) i dość złośliwie go skomentowała¹².

Powtórzę: tekst Zdziechowskiego jest ważny, a waga jego nie sprowadza się do sympatii wyłącznie; ważniejsze jest to, że autor manifestuje tu aprobatę dla tego, co najistotniejsze jeśli chodzi o ówczesny stan stosunków polsko-litewskich (przez „litew-skość” rozumiem to wszystko, co ewokowała wtedy kategoria „odrodzenie litewskie”):

możliwość zbudowania, przebudowania języka rozmowy, dialogu, próbę porozumienia Polaków i Litwinów.

W styczniu 1903 roku na łamach „Czasu” opublikowano dramatyczny list jednego

„z najpoważniejszych obywateli na Żmudzi” (podpisanego jako X.Y.Z.)¹³, będący re-akcją na Glos Litwinów do młodej generacji magnatów, obywateli i szlachty na Litwie (broszura anonimowa, autorem był Adomas Jakštas-Dambrauskas)¹⁴. Zasadniczym prze-słaniem Głosu była jego swoista bezalternatywność, wykluczająca jakąkolwiek rozmo-wę: albo będziecie Litwinami i odejdziecie od polskiego języka i polskiego ducha, albo uznani zostaniecie za obcokrajowców. Rzecz jasna, retoryka wystąpień politycznych i programowych rządzi się swoimi prawami, odwołuje się do jakości mocnych, jedno-znacznych, kategorycznych – ale... Wśród tych wszystkich, których Głos dotyczył (zie-miaństwo zamieszkujące tereny Litwy etnograﬁ cznej), zapanował prawdziwy strach.

Projekt stylu politycznego myślenia obecny w tekście Jakštasa porażał swoistą rewolu-cyjnością historiozoﬁ czną: wstrzymujemy historię, burzymy zmurszały, fundowany na martwej już przeszłości polsko-litewskiej (a właściwie polskiej, bo polskość ekstermi-nowała litewskość) porządek – i zaczynamy historię od początku, realizujemy litewską utopię. Świadomie wyjaskrawiam, by podkreślić dramatyzm sytuacji. Tytuły polemicz-nych wystąpień (Przenigdy!; Jedność czy separatyzm; O prawdę i zgodę; Nowe hasła

11 Z.M. [M. Zdziechowski], Ruta, „Czas” 1904, nr 118; artykuł Zdziechowskiego przedrukowany jest w niniejszym tomie.

12 Zob. „Varpas” 1905, nr 1–2, s. 21–23; w przypisie redakcyjnym zaznaczono: „Ta odezwa Ruty została nadesłana do redakcji w kwietniu 1904 r. Z kilku przyczyn została odłożona. Język odezwy zostawiamy niemal nie zmieniony, poprawiliśmy tylko pisownię. Poglądy zaprezentowane w odezwie skomentujemy później”; odezwa Ruty przedrukowana jest w niniejszym tomie.

13 X.Y.Z., Głos Litwinów, „Czas” 1903, nr 21 (przedruk W: W kręgu sporów polsko-litewskich na przeło-mie XIX i XX wieku. Wybór materiałów. Tom I. Wybór i opracowanie: Marian Zaczyński i Beata Kalęba, Kraków 2004).

14 Głos Litwinów do młodej generacji magnatów, obywateli i szlachty na Lytwie (sic!), b.m. i r. (1902);

autorem Głosu był Adomas Jakštas-Dambrauskas; wydanie drugie powiększone i poprawione Głosu ukazało się w Kownie 1906 (zob. przedruk W: W kręgu sporów..., op.cit.).

144 Marian Zaczyński w sprawie odrodzenia narodowości litewskiej)¹⁵ nie pozostawiały wątpliwości: rozmo-wa jest niemożlirozmo-wa. Inteligencja krakowska (znaczącą rolę odgryrozmo-wali tu „krakowscy Litwini”: Zdziechowski, Napoleon Cybulski, Janczewski, a także Łoś, Rozwadowski – od 1904 roku członkowie i sympatycy „Ruty”) podjęła, bez wahania, działania właściwe dla ludzi, których zadaniem jest myślenie, dążenie do prawdy. Oto już na początku 1903 roku Jan Łoś występuje w Klubie Słowiańskim z odczytem na temat Kwestii litewskiej.

W licznych prezentacjach problematyki litewskiej w Klubie (głównym, choć nie wyłącz-nym, autorem był Herbaczewski) przedstawiano, z sympatią i uznaniem, sytuację Litwy, proces odrodzenia narodowego litewskiego, nigdy nie kwestionując prawa Litwinów do autoaﬁ rmacji, gruntowania narodowej i kulturalnej podmiotowości. Wiele tekstów na ten temat publikował organ Klubu – „Świat Słowiański”. Działania kierowanego przez Zdziechowskiego Klubu w tej materii nastawione były zawsze na poszukiwanie modus vivendi (a nie modus moriendi, co nie było rzadkością w okresie tryumfowania darwi-nizmu społecznego, politycznego, kulturalnego, w epoce rodzących się nacjonalizmów) i zawsze odwoływały się do paradygmatu wspólnej, niewolnej przecież od ułomności, ale jednak wspólnej przeszłości polsko-litewskiej, ze świadomością, iż musi ona być zredeﬁ niowana, zrewaluowana w jej wielopodmiotowości i – okcydentalności.

Dodać trzeba, że niektóre odczyty na tematy litewskie Herbaczewski prezentował zarówno na zebraniach „Ruty”, jak i na posiedzeniach Klubu Słowiańskiego.

I w Klubie Słowiańskim, i w Stowarzyszeniu „Ruta” – usiłowano rozmawiać (roz-poczynając, metodycznie, od informowania, poznawania), inicjować dialog Polaków i Litwinów. Polacy, chyba bez wielkiego wysiłku, wyzbywali się zmistyﬁ kowanej roli kulturtregerów. Rozmowa nie zawsze zresztą była łatwa. Oto czytamy w koresponden-cji Kazimierza Bartoszewicza do „Gazety Polskiej” relację z zebrania „Ruty”. O sa-mej „Rucie”, członkach stowarzyszenia napisał Bartoszewicz sporo głupstw; ważniej-sze wważniej-szelako, przedstawił, jako pointę odczytu (a chodziło, wszystko na to wskazuje, o odczyt Hryniewicza Litwa w chwili obecnej), konkluzję, żądanie Litwinów, że „my, Polacy, powinniśmy z Litwy się wynosić”¹⁶. Skądinąd w prasie krakowskiej można było przeczytać, że „nader interesujący” odczyt Hryniewicza dyskutowali Zdziechowski, Nitsch, Herbaczewski, Niedziałkowski¹⁷. Czy należy zakwestionować wiarygodność Bartoszewicza (co często czyniono)? A może uczestnicy krakowskich spotkań polsko--litewskich (w „Rucie”, w Klubie Słowiańskim) dysponowali językiem porozumienia, językiem wspólnoty – dla kogoś z zewnątrz nie w pełni dostępnym?

Te pytania nie mają charakteru czysto retorycznego. Oto 10 czerwca 1904 roku na zebraniu „Ruty” prof. Rozwadowski mówił o historii języka litewskiego, zwłaszcza ję-zyka literackiego. Zamykając spotkanie, Herbaczewski wystąpił z zaskakującym

żąda-15 Zob. Przenigdy! Odpowiedź na „Głos Litwinów do młodej generacji magnatów, obywateli i szlachty na Litwie”, Kraków 1903; [A. Jakštas-Dambrauskas], Jedność czy separatyzm? Odpowiedź krytykom „Głosu Litwinów”, S. Pietierburg 1903; Futurus [K. Skirmuntt], O prawdę i zgodę. Z powodu „Głosu Litwinów do magnatów, obywateli i szlachty na Litwie” i odpowiedzi młodego szlachcica litewskiego, Lwów 1906 (wyd.

2); Romunt [R. Skirmuntt], Nowe hasła w sprawie odrodzenia narodowości litewskiej, Lwów 1904 – prze-druk powyższych tekstów zob. W kręgu sporów..., op.cit.

16 Zob. K. Bartoszewicz, Z teki sceptyka, „Gazeta Polska” (Warszawa) 1905, nr 115; pamﬂ et Bartoszewicza, bo tak chyba należy go zakwaliﬁ kować, przedrukowany w niniejszym tomie.

17 Zob. Ruta, „Czas” 1905, nr 71; Z Ruty, „Głos Narodu” 1905, nr 86.

145 niem: niech prasa polska, polska opinia otwarcie wyjawi swoje stanowisko względem ruchu narodowego litewskiego, podkreślając, że Litwini właśnie odzyskali prawo druku alfabetem łacińskim¹⁸. Dziwne żądanie, jako że kilka tygodni wcześniej ta właśnie prasa (i opinia) z ogromną z radością i uniesieniem doniosła o zniesieniu opresji i z entuzja-zmem rysowała perspektywy otwierające się przed kulturą litewską.

Kiedy na początku lipca 1904 roku przybył do Krakowa Jan Baudouin de Courtenay, by w Klubie Słowiańskim wygłosić odczyt o zniesieniu zakazu druku alfabetem łaciń-skim, stowarzyszenie „Ruta” ze swoim prezesem zjawiło się w Klubie, by wspólnie z polskimi przyjaciółmi manifestować radość i świętować zwycięstwo hartu ducha Litwy¹⁹.

Przy okazji nie można się powstrzymać od gorzkiej reﬂ eksji. Oto 1904 rok przyniósł Litwinom zniesienie obowiązującego przez czterdzieści lat zakazu druku w rodzimym alfabecie. To zwycięstwo miało swoją cenę – Biržiška pracowicie zestawił w Golgocie litewskiej oﬁ arę setek, jeśli nie tysięcy, represjonowanych, uwięzionych, zesłanych Litwinów przemycających, gromadzących, rozprowadzających druki litewskie (przewa-żali wśród nich chłopi!)²⁰.

A co rok 1904 przyniósł Polakom na Litwie? Mało chwalebną przygodę

„kataryniarzy”²¹.

Stowarzyszenie „Ruta” w Krakowie funkcjonowało publicznie niespełna dwa lata.

Pierwsze doniesienia prasowe o stowarzyszeniu pojawiły się w styczniu 1904 roku, ostatnie, zapowiadające nadzwyczajne walne zgromadzenie – w lipcu 1906 roku²². Co prawda, jak pisze Zbigniew Solak, z rejestru stowarzyszeń „Ruta” została wykreślona w roku 1913²³, wszelako śladów publicznych działań „Ruty” prasa codzienna nie odno-towała.

18 Zebranie Ruty, „Czas” 1904, nr 133; Zebranie litewskie, „Nowa Reforma” 1904, nr 134.

19 Z Klubu Słowiańskiego, „Czas” 1904, nr 156; Z Klubu Słowiańskiego, „Nowa Reforma” 1904, nr 158;

gwoli rzetelności przywołać trzeba za sprawozdawcą „Nowej Reformy”: „W dyskusji nad odczytem zabiera-li głos pp. Herbaczewski, Zdziechowski i dr Beaupré, który bardzo słusznie podniósł, że jednym z motywów, które wpłynęły na zezwolenie rządu rosyjskiego na alfabet łaciński Litwinów, jest tendencja wywołania roz-łamu między Polakami i Litwinami na gruncie językowym i wzmożenie separatystycznego ducha Litwinów”;

sprawozdania te przedrukowane są w niniejszym tomie.

Jan Baudouin de Courtenay opublikował swe rozważania o odzyskaniu przez Litwinów prawa druku alfa-betem łacińskim w „Kraju” petersburskim i w broszurze wydanej w Krakowie – zob. O alfabet litewski,

„Kraj” 1904, nr 27, 28; Kwestia alfabetu litewskiego w państwie rosyjskim i jej rozwiązanie, Kraków 1904);

rozważania Baudouina de Courtenay przedrukowano w: W kręgu sporów polsko-litewskich na przełomie XIX i XX wieku. Wybór materiałów. Tom II. Wybór i opracowanie: Marian Zaczyński i Beata Kalęba, Kraków 2009.

20 Kun. [V. Biržiška], Golgota litewska, „Głos Litwy” 1919, nr 111–114 (przedruk w: Z przeszłości i te-raźniejszości, Wilno 1920); tekst przedrukowany w: W kręgu sporów polsko litewskich…, T. II, op.cit.

21 Chodzi o udział przedstawicieli polskiego ziemiaństwa w odsłonięciu w Wilnie pomnika Katarzyny II (zob. na ten temat M. Zdziechowski, Przed pomnikiem Katarzyny, „Głos Narodu” 1904, nr 283, 284; [A.

Meysztowicz], List otwarty obywatela Litwy w sprawie obecności szlachty litewskiej pod pomnikiem impera-torowej Katarzyny, Kraków 1905; Z powodu Uroczystości wileńskiej. Głos jednago z wielu, Lwów 1905);

teksty Zdziechowskiego, Meysztowicza i Jankowskiego przedrukowane są w: W kręgu sporów polsko-litew-skich…, T. II, op.cit.

22 Zob. Ruta, „Czas” 1906, nr 150; Ruta, „Głos Narodu” 1906, nr 317.

23 Z. Solak, Między Polską a Litwą. Życie i działalność Michała Römera 1880–1920, Kraków 2004, s. 111.

Działalność Stowarzyszenia „Ruta” w Krakowie

146 Marian Zaczyński

„Jestem Ci ja i będę Litwinem zrodzonym na miarę improwizacji Adama Mickiewicza”²⁴ – pisał o sobie w latach trzydziestych Józef Albin Herbaczewski, za-łożyciel i prezes Ruty. Litwin – a równocześnie wybitny polski pisarz i krytyk literacki oraz uczestnik młodopolskiej bohemy, słynny Sukur – Mukur. Postać niezwykła, dla niektórych cokolwiek ekscentryczna i kontrowersyjna, postać wielka wielkością trudną i na swój sposób przejmującą. Inny wielki Litwin, drugi po Mickiewiczu największy polski poeta pisał, jak po młodopolskim Krakowie „kroczyli w pelerynach poeci”²⁵ – jednym z nich mógł być, był Herbaczewski, Sukur – Mukur z Zielonego Balonika. Nie ulega jednak wątpliwości, że równocześnie (pozorny to paradoks) Herbaczewski przy-pomina, w nastawieniu do najważniejszych problemów litewskiej narodowej kultury, litewskiej myśli i tożsamości – Stanisława Brzozowskiego w jego odnoszeniu się do polskich „przeklętych problemów”²⁶. Pełen pasji w walce o powagę i wysoki ton kultury, bezwzględny demaskator wszelkiego iluzjonizmu ideologicznego i prawdziwego nihi-lizmu wypływającego z poddania się mistyﬁ kacjom „pseudoludowości” jako podstawy litewskiej tożsamości czy niebezpiecznego ﬂ irtowania z czynowniczą Rosją (tylko dla-tego – że antypolska)²⁷. Trudno się dziwić, że Herbaczewski bywał skłócony z Litwą i Litwinami, z Polską i Polakami. Tym wszelako, co było niezmienne w światopoglądzie Herbaczewskiego, to jego bezwarunkowa admiracja okcydentalnego paradygmatu cy-wilizacyjnego.

Refrenem Pięknych czasów z Traktatu poetyckiego Miłosza jest stwierdzenie: „Tam nasz początek”. Dla autora Odrodzenia Litwy wobec idei polskiej²⁸ „naszym”, Litwinów i Polaków „początkiem” była epoka wspólnej przeszłości (interpretowana przezeń w du-chu Mickiewiczowskim), obdarzona walorem „długiego trwania”.

I Polacy, i Litwini powinni, zredeﬁ niowawszy wspólną swoją historię, budować prze-strzeń duchowej wspólnoty. Nie da się zaprzeczyć – Herbaczewski miał rację. I w tym, że historii nie da się zatrzymać, unieważnić i unicestwić, i w tym, że nowoczesna kultura litewska nie może być budowana na geście zerwania ciągłości.

Taka jest lekcja działalności Józefa Albina Herbaczewskiego – założyciela Stowarzyszenia „Ruta”.

24 Zob. R. Jurkowski, „Jestem Ci ja i będę Litwinem zrodzonym na miarę improwizacji Adama Mickiewicza”. Polsko-litewskie dylematy Józefa Albina Herbaczewskiego (1904–1939, [W:] Polacy i sąsie-dzi – dystanse i przenikanie kultur. Część I. Zbiór studiów pod redakcją Romana Wapińskiego, Gdańsk 2000.

25 Cz. Miłosz, Traktat poetycki. I. Piękne czasy (w. 26).

26 O skomplikowanych relacjach Brzozowski – Herbaczewski zob. uwagi Mieczysława Sroki w:

S. Brzozowski, Listy. Tom I–II. Opracował, przedmową, komentarzem i aneksami opatrzył Mieczysław Sroka, Kraków 1970.

27 Zob. zwłaszcza J. A. Herbaczewski, Tragizm odrodzenia narodowego Litwy, „Świat Słowiański” 1909, nr 51 (marzec); w artykule tym autor analizuje pułapki młodego litewskiego nacjonalizmu.

28 Broszurę pod tym tytułem wydaną w Krakowie w roku 1905 Herbaczewski poprzedził znamienną de-dykacją: Tym, którzy – szukając ojczyzny – cierpią z nadmiaru tęsknicy i krążą – jako wichry jesienne – na cmentarzu bohaterstwa, wyzywając „Ducha ruin” – ten oderwany od narodowego poematu fragment poświę-cam.

147 Wykaz zebrań publicznych Stowarzyszenia Litewskiego społeczno-naukowego „Ruta”

w Krakowie (odnotowanych w krakowskiej prasie codziennej).

10 I 1904

Zebranie założycielsko-informacyjne (ul. Zwierzyniecka 33, mieszkanie J. Niedział-kowskiego).

(„Głos Narodu” 1904, nr 8) 6 III 1904

Walne zgromadzenie (ul. Pijarska 1, sala Rady Powiatowej). Janusz Niedziałkowski zło-żył sprawozdanie komitetu tymczasowego z czynności, przedstawił statut Stowarzyszenia (układu Herbaczewskiego). Dokonano wyboru zarządu i komisji kontrolującej. Józef Albin Herbaczewski wygłosił odczyt O znaczeniu Adama Mickiewicza dla rozwoju kul-turalnego Litwy i Polski oraz o potrzebie idei pojednania narodów i konieczności zbliże-nia się inteligencji do ludu.

Wśród siedemdziesięciu dwu osób uczestniczących w zebraniu obecni byli m.in. Marian Zdziechowski, Edward Janczewski, Ludomir Benedyktowicz.

(„Czas” 1904, nr 52, 56; „Głos Narodu” 1904, nr 66, 68; „Nowa Reforma” 1904, nr 54, 60) 29 IV 1904

Herbaczewski przedstawił cele stowarzyszenia liczącego już ponad czterdziestu człon-ków (pielęgnowanie języka i kultury litewskiej, zachowanie łączności z Polską oraz Litwą i emigracją litewską).

(„Nowa Reforma” 1904, nr 100) 10 VI 1904

Sala Muzeum Techniczno-Przemysłowego (ul. Franciszkańska 4). Jan Rozwadowski wygłosił odczyt o historii języka litewskiego – nad referatem dyskutowali m.in. Jan Łoś, Janczewski. Herbaczewski podkreślił znaczenie zniesienia zakazu druku alfabetem łacińskim i stwierdził, jak pisał „Czas”, że „byłoby wielce pożądane, iżby prasa polska otwarcie wyraziła swoje stanowisko względem ruchu narodowego Litwy i zażegnała antagonizm polsko-litewski, który w przyszłości, jeśli nie ustanie polityka wzajemnego jątrzenia, może przybrać formę niepożądaną dla obu bratnich narodów”.

(„Czas” 1904, nr 133; „Nowa Reforma” 1904, nr 134) 1 VII 1904

Sala Muzeum Techniczno-Przemysłowego. Herbaczewski przedstawił historię ruchu narodowego na Litwie (od Dowkonta, poprzez „Auszrę”, do pisma „Draugas”) i jego stan obecny, zasadnicze dystynkcje ideowe i polityczne. W dyskusji brali udział m.in.

Kazimierz Janczewski, Stanisław Tomkiewicz, Niedziałkowski, Warnas, Głażewski.

(„Nowa Reforma” 1904, nr 148, 152; „Czas” 1904, nr 151) 3 XII 1904

Sala Muzeum Techniczno-Przemysłowego – posiedzenie zwyczajne stowarzyszenia.

(„Czas” 1904, nr 278)

Działalność Stowarzyszenia „Ruta” w Krakowie

148 Marian Zaczyński 29 I 1905

Sala Rady Miasta – walne zgromadzenie. Obecnych sześćdziesiąt sześć osób, w tym trzydziestu ośmiu członków Stowarzyszenia. Zarządowi udzielono absolutorium za rok 1905 i wybrano nowe władze Stowarzyszenia (prezes: Herbaczewski, wiceprezes:

Niedziałkowski, członkowie zarządu: Edward Janczewski, Jan Rozwadowski, Ignacy Szłapelis, Zygmunt Skirgiełło i Adam Warnas; komisja kontrolująca: Józef Angrabajtis, Władysław Borejko i Antoni Staniejko.

(„Czas” 1905, nr 30; „Głos Narodu” 1905, nr 38) 25 III 1905

Sala Arcybractwa Miłosierdzia (ul. Sienna 5). Wacław Hryniewicz wygłosił odczyt Litwa w chwili obecnej. Podkreślał, pisze „Czas”, „że stanowisko Polaków zamieszka-łych na Litwie etnograﬁ cznej wobec dzisiejszego ruchu litewskiego cechuje głębsze zro-zumienie doniosłości chwili obecnej, niźli stanowisko Polaków z Królestwa i Galicji”.

Prelegent mówił też o rodzącym się ruchu narodowym białoruskim (który sympatyzuje raczej z Polakami niż Litwinami). W dyskusji zabierali głos m.in. Zdziechowski, Edward Janczewski, Nitsch, Szczuciński, Herbaczewski, Angrabajtis, Warnas, Niedziałkowski.

(„Czas” 1905, nr 71; „Głos Narodu” 1905, nr 86) 8 IV 1905

Sala Arcybractwa Miłosierdzia) – Z.K. [Zoﬁ a Kymantaite] wygłosiła odczyt o twórczo-ści jednego z najwybitniejszych współczesnych poetów litewskich, Maironisa-Garnysa.

(„Głos Narodu” 1905, nr 95, 100; „Czas” 1905, nr 80, 84) 6 V 1905

Sala Arcybractwa Miłosierdzia – odczyt Ignacego Szłapskiego (Ignas Šlapelis) Ksiądz Antoni Baranowski część I. Lata młodzieńcze.

(„Głos Narodu” 1905, nr 124) 20 (24?) V 1905

Sala Arcybractwa Miłosierdzia – odczyt Ignacego Szłapskiego (Ignas Šlapelis) Ksiądz Antoni Baranowski część II.

(„Czas” 1905, nr 114; „Głos Narodu” 1905, nr 137) 12 XI 1905

Sala Arcybractwa Miłosierdzia – ogólne zebranie członków „Ruty” w sprawie aktualnej

W dokumencie W KRĘGU SPORÓW POLSKO-LITEWSKICH NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU (Stron 141-150)