Przedmiotem analizy w tej części referatu jest pochodząca z pierwszej poło-wy XIII w. parafraza Modlitpoło-wy Pańskiej autorstwa Reinmara von Zwetera (ok.
1200–1260), średniowiecznego wędrownego poety zaliczanego do grona dwuna-stu najważniejszych niemieckojęzycznych poetów lirycznych (minnesengerów) XII–XIV wieku. Reinmar von Zweter tworzył utwory liryczne o charakterze pieśniowym z gatunku Spruch5 i Leich6. Powstały one w latach 1225–1250. Jego utwory zachowały się w ponad dwudziestu rękopisach pochodzących z przeło-mu XIV w. Źródła w nich zawarte są zatem starsze niż ich przekaz. Parafraza Modlitwy Pańskiej znajduje się w dwóch rękopisach z początku XIV w. uznawa-nych jednocześnie za najważniejsze – bo najpełniejsze – zbiory utworów poety.
Są to Codex Palatinus germanicus 848 (rękopis C) – zawiera 220 utworów lirycznych o charakterze pieśniowym, w tym 219 z gatunku Spruch i jeden z gatunku Leich oraz Codex Palatinus germanicus 350 (rękopis D) – zawiera 215 krótkich utworów lirycznych z gatunku Spruch. Teksty parafrazy Modlitwy Pańskiej w rękopisie C i rękopisie D nie są tożsame; zapis z układem graficz-nym według zaznaczonego w rękopisie końca wersów:
5 Spruch to w poezji minnesengerów krótki utwór liryczny o charakterze pieśniowym (por.
Sławiński, 2002: 521).
6 Leich jest jednym z gatunków niemieckiej średniowiecznej liryki pieśniowej uprawianym przez minnesingerów. Odznaczał się nieregularną budową rytmiczną (w przeciwieństwie do re-gularności minnesangu) oraz oryginalnością i niepowtarzalnością kształtu. (por. Sławiński, 2002:
272–273).
Digitalizaty obydwu parafraz dostępne są na stronie Biblioteki Uniwersytec-kiej w Heidelbergu:
Rękopis C
Ryc. 6. Codex Palatinus germanicus 848, Zürich, ok. 1300 do ok. 1340. Bl. 329v.
Źródło: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0654.
Rękopis D
Ryc. 7. Codex Palatinus germanicus 350, Rheinpfalz (Mainz) ok. 1300. Bl. 2v/3r Źródło: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg350/0011.
Wiele wskazuje na to, że w edycjach – starszych i nowszych – podstawą był z reguły tekst z rękopisu C. Jedna z najnowszych edycji znajduje się we wspomnianej już książce Choroszego.
Ryc. 8. Reinmar von Zweter, Paraphrase des vaterunser, w: Choroszy, 2008, t. 1: 786
Jest to przedruk tekstu zamieszczonego w pochodzącej z połowy XIX wieku edycji niemieckich średniowiecznych utworów poetyckich przygotowanej przez Karla Gödeke.
Ryc. 9. Parafraza Modlityw Pańskiej Reimara von Zwetera, w: Gödeke 1854: 237
Gödeke korzystał natomiast z wydanej w latach trzydziestych XIX wie-ku edycji tekstu parafrazy znajdującego się w obszernym dziele Friedricha Heinricha von der Hagena gromadzącego utwory liryczne o charakterze pieś-niowym niemieckich minnesingerów z XII–XIV w.
Ryc. 10. Parafraza Modlitwy Pańskiej Reinmara von Zwetera, w: von der Hagen, 1838, t. 3, s. 179
Choroszy nie sięgnął zatem do źródeł, lecz posłużył się edycją sprzed ponad 150 lat, podobnie jak Gödeke posłużył się – wprawdzie tylko 16 lat starszą – edycją z innego dzieła. Nie dziwi więc fakt, że wszystkie trzy edycje są niemal identyczne, pomijając oczywiście cechy typograficzne. Żadne z tych wydań nie jest zatem – najbardziej wiarygodnym, bo uwzględniającym typologię rękopisu – tzw. wydaniem dyplomatycznym, nie jest też zapisem zgodnym z praktyką wydań krytycznych – brak tu bowiem aparatu krytycznego. Jedynie w najstar-szym z tych trzech wydań badacz-edytor (von der Hagen) zamieścił informacje o decyzjach leżących u podstaw redakcji i wydania źródeł rękopiśmiennych.
Dotyczą one wszystkich kilkuset – najczęściej krótkich – utworów, które skła-dają się na czterotomowe dzieło zawierające oprócz edycji tekstów źródłowych (utwory minnesingerów z XII–XIV wieku) z różnych ksiąg rękopiśmiennych, głównie XIII–XIV w.7, również informacje m.in. o autorach i ich dziełach, zapisie nutowym utworów i in. Redakcję i edycję parafrazy Modlitwy Pańskiej z wydania von der Hagena dwaj pozostali badacze-edytorzy jedynie powielają.
Rzucająca się w oczy trzyczęściowa budowa utworu nie jest widoczna w rękopisie. Wprowadził ją von der Hagen, wyróżniając środkową i ostatnią strofę dużą literą – przy pierwszej nie było takiej potrzeby, gdyż widnieje tu inicjał litery G. Podział utworu na wersy odpowiada rymom i już w rękopisie został zaznaczony kropkami, por. ilustrację rękopisu (ryc. 11):
7 Codex Palatinus Germanicus 848 jest tylko jednym z wielu, które wydał von der Hagen.
Ryc. 11. Parafraza Modlitwy Pańskiej Reinmara von Zwetera w: Codex Palatinus germanicus 848 (rękopis C); zaznaczenie elipsą – początki kolejnych strof; zaznaczenie podkreśleniem – koniec wersów i rymy
Intencją von der Hagena nie była wierna kopia rękopiśmiennych tekstów źródłowych, lecz poprawione wydanie powstałych już wcześniej edycji, które – jak zaznacza – były dalece niedoskonałe. Von der Hagen porównał rozmaite wcześniejsze edycje z rękopisami i dokonał niezbędnych poprawek i zmian, dostosowując jednocześnie ortografię, interpunkcję, formy językowe oraz wer-syfikację do wymogów własnego wydania.
W edytowanym tekście parafrazy najważniejsze zmiany w zakresie orto-grafii dotyczą rezygnacji z oznaczenia długich samogłosek, uwspółcześnienia oznaczania umlautów, innego – również uwspółcześnionego – zapisu dyftongów oraz rozwinięcia skrótów.
Usunięcie oznaczenia długości samogłoski, które – wprawdzie niekonse-kwentnie – występuje w tekście rękopiśmiennym, np. ſín, díne, ſí, vrí, ma istotne znaczenie dla historyka języka prowadzącego badania z zakresu fonetyki histo-rycznej. W tekście źródłowym zaznaczenie dotyczy tylko samogłoski i. Długie í występujące w języku średnio-wysoko-niemieckim ulegało od XII w. procesowi dyftongizacji, z wyłączeniem dialektów dolnoniemieckich, północnych
skraw-ków środkowoniemieckiego oraz dialektu alemańskiego. Poniższa ilustracja obrazuje miejsca w rękopisie, w których i jest długą samogłoską. Wyraźny jest jednak brak konsekwencji w zaznaczaniu wydłużenia artykulacji głoski – pod-kreślenie sygnalizuje brak oznaczenia. Nie potwierdziło się przypuszczenie, że zaznaczenie wydłużenia artykulacji i jest podyktowane względami rytmicznymi, por. poniższą ilustrację:
Ryc. 12. Z lewej strony nasza transliteracja tekstu źródłowego, z prawej – parafraza Modlitwy Pańskiej w rękopisie C; elipsą zaznaczono oznaczenie długiego i, podkreśleniem natomiast – brak długiego i.
Rezygnację z zaznaczania w edycji długości samogłoski von der Hagen argumentuje nie tylko brakiem konsekwencji w stosowaniu tego oznaczenia w samym rękopisie. Jego zdaniem jest to rzecz gramatyki i słowników – przy-znaje zatem, że ważna dla historyka języka.
Edycja Modlitwy Pańskiej von der Hagena i – co za tym idzie – również dwie pozostałe mają uwspółcześnione oznaczenie umlautów i uwspółcześniony zapis dyftongów. Umlauty krótkich samogłosek odpowiadają współczesnym grafemom, natomiast na oznaczenie umlautów długich samogłosek zastosowano ligatury. Nadpisane litery, typowe dla rękopiśmiennych źródeł średniowiecza, nie występują ani przy umlautach, ani przy dyftongach. Edycja zupełnie nie oddaje ducha epoki, prób oddania literą nowych głosek i rozwiązań stosowanych przez skrybów, por. ilustracje poniżej:
von der Hagen (1838) Codex Palatinus germanicus 848, Zürich, ok. 1300 do ok. 1340
Ryc. 13. Uwspółcześniony zapis umlautów i dyftongów w edycji von der Hagena
Występujące w tekście rękopiśmiennym dość liczne abrewiatury zostały w edycji rozpisane:
von der Hagen (1838) Codex Palatinus germanicus 848, Zürich, ok. 1300 do ok. 1340
Ryc. 14. Abrewiatury w rękopisie i ich rozwinięcie w edycji von der Hagena
Zastanawia tylko fakt, dlaczego skrót unˉ badacz-edytor rozpisał jako unt, a nie und. Zaznaczenie graficzne utraty dźwięczności w wygłosie jest wpraw-dzie cechą charakterystyczną języka średnio-wysoko-niemieckiego i z punktu widzenia fonetyki historycznej jest to zapis jak najbardziej poprawny, tyle tylko że w tekście źródłowym w żadnym innym miejscu nie ma graficznego zazna-czenia utraty dźwięczności w wygłosie, choć byłoby to możliwe w gewaltig
→ gewaltic, gib → gip, dùrftig → dùrftic, vergib → vergip. W innej edycji omawianej parafrazy, która ukazała się ponad czterdzieści lat wcześniej od wydania von der Hagena w literackim magazynie Bragur8, edytor użył formy z niezaznaczoną utratą dźwięczność und.
W wydaniu von der Hagena pojawiają się również znaki interpunkcyjne (przecinek, średnik, kropka, dwukropek, wykrzyknik), których brak w tekście rękopiśmiennym. Pozostałe dwa wydania powielają je, poza jednym znakiem.
Gödeke zrezygnował z wykrzyknika po amen, choć wzorował się na edycji von der Hagena, wykrzyknika nie ma też w edycji Choroszego, dla którego z kolei podstawą była edycja Gödekego.
W trzech edycjach pominięto też partykułę ſo:
Cod. Pal. Germ. ok. 1300
Von der Hagen (1838)
Karl Gödeke (1854)
Jan Choroszy (2008)
Ryc. 15. Pominięcie w edycjach partykuły ſo
Partykuła ſo występuje w zdaniu wyrażającym życzenie. Optatywność wy-powiedzi jest tu spotęgowana czasownikiem müeӡen w trybie łączącym czasu teraźniejszego. Konstrukcja zuo ſo nie jest pojedynczym przypadkiem użycia tylko w analizowanej parafrazie. Występuje też w innych tekstach epoki. O ile opuszczenie partykuły ſo nie ma wpływu na współczesne tłumaczenie, o tyle ma zasadnicze znaczenie dla badacza składni historycznej.
Przedstawione edycje parafrazy Modlitwy Pańskiej to niemal identyczne odwzorowania najstarszej z nich znajdującej się w dziele von der Hagena.
Przejmują podjęte przez niego decyzje edytorskie w zakresie układu graficz-nego, interpunkcji, pierwotnych abrewiatur, zaznaczania utraty dźwięczności w wygłosie oraz opuszczenia wyrazu. Komentarz von der Hagena do sposobu transkrypcji utworu nie jest aparatem krytycznym sensu stricto, jest raczej informacją ogólną, niemniej jednak wyjaśnia po części, jaki charakter miała ingerencja badacza-edytora w tekst źródłowy. Edycje Gödekego i Choroszego milczą na ten temat, choć wszyscy trzej badacze-edytorzy cel mieli podobny:
edycja zbioru tekstów. Ich dzieła – niewątpliwie wartościowe dla literaturoznaw-ców i kulturoznawliteraturoznaw-ców – nie mogą być podstawą badań historycznojęzykowych.
8 Edytor nie jest znany z nazwiska.
Przekazują obcą epoce typografię, samowolnie wprowadzoną interpunkcję i or-tografię, grzeszą pominięciem wyrazu, przekazują obraz rzeczywistości, która nigdy nie istniała.
Poza omówionymi edycjami parafrazy Modlitwy Pańskiej Reinmara von Zwetera istnieją też inne, z równie silną ingerencją w tekst źródłowy. W po-niższym przykładzie z czasopisma, które ukazało się pod koniec XVIII wie-ku, zaznaczono przykładowo odmienne od wcześniej omawianych rozwiązania zapisu umlautów, rozwiązania skrótu unˉ bez zaznaczania utraty dźwięczności w wygłosie, partykułę ſo pominiętą w omawianych edycjach oraz świadomą (informacja w przypisie) zmianę w zapisie wyrazu deheinen zamiast oryginal-nego dekeinen.
Ryc. 16. Edycja parafrazy w czasopiśmie „Bragur”, 1796, s. 51–52
Konkludując, należy stwierdzić, że antologie, a nawet edycje pojedynczych tekstów dawnych, nie powinny być zasadniczo podstawą badań filologicznych.
Należy pamiętać, o czym wspomniano już w słowie wstępnym, że każda, nawet najbardziej staranna edycja, jest interpretacją zapisu źródłowego, a nie jego wiernym obrazem. Wydania tekstów dawnych nie zawsze muszą zawierać pełny aparat krytyczny czy opisowy przedstawianych utworów. Dlatego wszelkie pra-ce badawcze powinny sięgać do źródeł. Dane paleograficzne i kodykologiczne, które sytuują utwór w jego naturalnym kontekście historycznym, to niezbędne elementy warsztatu badawczego historyka języka, filologa czy wydawcy.
Edytorom-badaczom omawianych tu edycji przyświecał podobny cel wyda-nia dzieł. Ich dzieła – niewątpliwie wartościowe dla literaturoznawców i kul-turoznawców – nie mogą być jednak podstawą badań historycznojęzykowych.
Przekazują obcą epoce typografię, samowolnie wprowadzoną interpunkcję i ortografię, grzeszą pominięciem wyrazów, powielają błędy poprzedników, w końcu przekazują obraz rzeczywistości, która nigdy nie istniała. Pracując nad tekstem źródłowym, należy zatem nieustannie powracać do rękopisu, bo mając za podstawę odbiegające od oryginału edycje, nie można prowadzić badań chociażby z historii ortografii i interpunkcji, składni czy fonetyki historycznej.
Literatura
„Bragur: Ein Literarisches Magazin der Deutschen und Nordischen Vorzeit. Vierter Band. Zweyte Abtheilung”. Leipzig. 1796.
Brown C., 1939: Religious Lyrics of the XVth Century. Oxford.
Choroszy J., 2008: Ojcze nasz – nasz. Przekłady, parafrazy i inne literackie opracowania Modlitwy Pańskiej. T. 1–2. Wrocław.
Dobson E.J., Harrison L.F., 1979: Medieval English Songs. London.
Gödeke K., 1854: Deutsche Dichtung im Mittelalter. Hannover.
Hagen F. von der, 1838: Minnesinger. Deutsche Liederdichter des zwölften, dreizehnten und vie-rzehnten Jahrhunderts, aus allen bekannten Handschriften und früheren Drucken gesammelt und berichtigt, mit den Lesarten derselben, Geschichte des Lebens der Dichter und ihrer Werke, Sangweisen der Lieder, Reimverzeichnis der Anfänge, und Abbildungen sämmtlicher Handschriften. Bd. 2. Leipzig.
Myers L.S., 1906: Music, cantelenas, songs, etc. from an early fifteenth century manuscript.
London.
Opalińska M., 2010: Średniowieczne rękopisy i fałszywi pośrednicy. O edycjach i przekładach staroangielskich parafraz Pater noster. „Przekładaniec”, z. 24, s. 227–261.
Opalińska M., 2016: Święty Ojcze, który mieszkasz w niebiosach… Staroangielskie parafrazy Modlitwy Pańskiej. Tyniec.
Sławiński J., Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., 2002: Słownik ter-minów literackich. Red. J. Sławiński. Wrocław.
Turner S., 1940: The History of the Anglo-Saxons. Vol. 1–3. Oxford. Wyd. 3.
Wanley H., 1705: Antiquæ Literaturæ Septentrionalis Liber alter. Seu Humphredi Wanleii Librorum Vett. Septentrionalium, qui in Angliæ Bibliothecis extant, nec non multorum Vett.
Codd. Septentrionalium alibiextantium Catalogus Historico-Criticus, cum totius Thesauri Linguarum Septentrionalium sex Indicibus. London.
Manuscripts in the hands of historical linguists, philologists and editors
S u m m a r y
This paper discusses the relevance of manuscript studies in historical-linguistic and philo-logical analyses of medieval texts. The aim is to show that in the process of textual edition many pivotal aspects of a source text may be lost, ommitted or inadequately transmitted.
Examples of such editorial omissions come from Old and Middle English, and Middle High German metrical renditions of Pater noster. It is argued that an analysis of a medieval text must crucially involve studying its manuscript context.
S ł o w a k l u c z o w e: rękopis, edycja, tekst źródłowy, Pater noster K e y w o r d s: manuscripts, editions, source text, Pater noster
Uniwersytet Warszawski